جشن یلدا در فرهنگ ایران

جشن«یلدا» یا جشن«شب چله»

در آخرین شب پاییز (30 آذرماه برابر با 21 دسامبر) که بلندترین شب سال نیز هست، در خاستگاه اصلی خود«ایران» با شور و شوق فراوان برپا می شود. این جشن ریشه در آیین کهن«مهر» دارد که دیرزمانی در ایران و سپس در بسیاری از کشورهای آسیا و اروپا گرامی داشته می شد. شادمانی، گردهمایی خانوادگی و خوردن میوه هایی هم چون هندوانه، انار و خشکبار از آیین های ویژه جشن یلداست.

پیشینۀ آیین مهر

در هزاره های دور، مردمانی که در طبیعت زندگی می کردند بر اثر مشاهدۀ خورشید، ماه، ستارگان و تجربه تغییرات طبیعی فصول و کوتاهی و بلندی روز و شب، فعالیت های روزانۀ خود را بر بنیان این پدیده های طبیعی و دگرگونی های آن ها تنظیم می کردند و از آن ها بهره های فراوان می بردند. از این روی زندگی بخشی از این پدیده های طبیعی را ستودند و آنان را تجلی وجود خداوند دانستند و از میان این پدیده های طبیعی، خورشید که با پرتوهایش(مهر)به این زمین و همه زیستمندان روی آن گرمای زندگی می بخشید، بیش از همه مورد ستایش قرار گرفت. سپس مردمان با اندیشیدن و ژرف نگری در بزرگ ترین منشا نور مادی (خورشید) و شناخت اثرات زندگی بخش پرتوهای آن(مهر) به شناخت بزرگ ترین منشاء نور معنوی (خداوند) دست یافتند. آن گاه مهر معنوی خداوند را ستودند و کوشیدند تا این صفت خداوندی را که به معنای صلح و دوستی، محبت و پیمان داری و میانه روی است، در نهاد خود نیز پرورش دهند.

مهر، در زبان سنسکریت« Mitra» ، در اوستایی«Mithra» ، در زبان پهلوی«Mitra» و در پارسی امروزی «Mitra یا Mehr» گفته می شود. مهر، در زبان های سنسکریت و اوستایی به معنای پیمان، همبستگی و پیوستگی دو یا چندین نفر است. مهر در زبان پارسی نیز محبت و دوستی، آشتی و پیمان معنا می دهد. بر این پایه در فرهنگ ایران «مهر» دشمن دروغ و دروغگو است چون نمی توان از انسان بدکردار و دروغ گفتار انتظار داشت که پایبند به پیمان باشد و کسی می تواند به پیمان خود وفادار باشد که گوهر راستی را برگزیده باشد. اگر مهر را عینی تر کرده و پوششی زمینی به آن بدهیم، پایداری هستی و گسترش نیکی محض را در آن جلوه گر خواهیم یافت. مهر، جلوه یی از پیمان انسان با انسان، پیمان انسان با محیط اجتماعی و طبیعی و مسوولیت پذیری برای نگهبانی از خانواده، شهر و کشور است. در یک نگاه ژرف تر انسان پایبند به پیمان، پرچمدار و نگهبان هستی خواهد بود. بنابراین «پایبندی به پیمان» با «آبادانی» مترادف می شود و«پیمان شکنی» با «ویرانی و ظلمت» هم معنا می گردد. بر پایۀ این دیدگاه، نظام کیهانی نیز بر مدار نظم و هنجاری(آشا)می چرخد که نمودی از اصل پیمان و نگه داشت آن است.

این دیدگاه در فرهنگ و ادب ایران زمین بسیار تاثیر گذاشته است. در همین راستا، شانزدهمین روز هر ماه و هفتمین ماه سال در گاه شماری ایرانی نام«مهر» بر خود دارد. هم چنین یشت دهم از کتاب اوستای متاخر نام مهر را بر پیشانی دارد. به گزارش هردوت نیز ایرانیان از دورۀ هخامنشی نام مهر را بر فرزندان خود می گذاشتند. البته امروز نیز نام مهر یا میترا را هم چنان بر فرزندان خود می گذارند و افزون بر آن بر آن واژه ی«پیمان» را نیز به عنوان نامی برای فرزندان خود برمی گزینند.

پیروان آیین مهر به نشانۀ پیمان دوستی حلقۀ مهر را بر انگشتان یک دیگر می نشاندند و این نماد زیبا امروز در جوامع بشری به شکل حلقۀ زناشویی به هنگام پیوند و پیمان زناشویی بین دو زوج جوان تبادل می شود.

آیین مهر در ایران زاده شد، به بالندگی رسید و هزاران سال به چهره ها و جلوه های گوناگون در همه سرزمین ها پهناور ایرانی پایدار ماند و پیروان فراوان داشته و دارد. کهن ترین سندی که نام مهر یا میترای مورد باور ایرانیان و هندیان در آن آمده و به دست ما رسیده، لوح هایی ست متعلق به 1400 سال پیش از میلاد که در سال 1907 میلادی در«کاپادوکیه» Cappadocia کشف شده است و این پیمانی ست که میانی هیتی ها و میتانی ها بسته شده است. این سند هم اکنون(2007 میلادی) عمری 4100 ساله دارد. با این همه پژوهشگران بر این باورند که پیشینۀ آیین مهر به هزاران سال پیش از آن باز می گردد.

در سدۀ اول پیش از میلاد، این آیین در چهره یی نو با نام آیین میترا (میتراییسم)توسط رومی های تحت نفوذ فرهنگ ایران، در سراسر قارۀ اروپا، غرب و شمال آفریقا و آسیای صغیر و نواحی اطراف دریای سیاه منتشر شد و طسی پنج سده در بخش بزرگی از جهان گسترش یافت و معابد میترا توسط پیروان آیین میترا در سراسر اروپا ساخته شد؛ به گونه یی که براساس شواهد باستاشناختی و تاریخی موجود، در آغاز سدۀ چهارم میلادی بیش از 300 معبد میترا در ایتالیا وجود داشت و این آیین توسط لژیونرهای رومی به سرزمین های زیر نفوذ آن امپراتوری از جمله آلمان، اتریش و انگلستان انتقال یافت. اما از اوایل سدۀ چهارم میلادی با گسترش مسیحیت به تدریج میترایسسم و سنن آن در اروپا کم رنگ شد.

هنوز نیز بسیاری از نمادها و سنّت های این آیین کهن به صورت های گوناگون در باورها و سنّت های مردم ایران و دیگر ملت های جهان زنده مانده است. از دیرباز ایرانیان به نام«مهر» دو جشن برگزار کرده اند که یکی«مهرگان» نام دارد و دیگری که موضوع این نوشتار است جشن «یلدا» نام گرفته است.

جشن یلدا، جشن زایش مهر

هزاران سال پیش، ایرانیان دریافته بودند که از آغاز دی ماه[1] روزها به تدریج بلندتر و شب ها کوتاه تر می شود و خورشید هرروز بیش تر در آسمان می ماند و نور و گرمی می پراکند. از این روی در پایان آخرین شب پاییز (درازترین شب سال)و سپیده دم نخستین روز زمستان[2] برآمدن«نخستین پرتوهای خورشید تابان» را که«مهر» می نامیدند، به عنوان لحظه«زایش مهر» جشن می گرفتند که بعدها جشن«یلدا» و یا جشن«شب چله» [3] نامیده شد و تا امروز باقی مانده است. یلدا واژه یی سریانی[4] و به معنای «زاده شدن» است که توسط مسیحیان سریانی به ایران آورده و ماندگار شد.

ایرانیان از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه[5] (جشن سده) را که 40 روز است«چلۀ بزرگ» می نامند و از دهم بهمن ماه تا بیستم اسفندماه[6] را نیز«چلۀ کوچک» می نامند. چون در این 40 روز دوم یا چلۀ کوچک از شدت سرما نسبت به چلۀ بزرگ کاسته شده است.

رومیان نیز مهم ترین جشن خود را«سل ناتالیس انویکتوس» Invictus Sol-Natalis یعنی«میلاد خورشید شکست ناپذیر» می نامیدند و گرامی می داشتند و از این روی پس آشنایی با آیین مهر به این همانی«مهر» یا«خدای آفتاب» دست زدند. natalis-noel-birth

شب یلدا بلندترین شب سال

می دانیم که زمین در اول دی ماه (21 دسامبر) هر سال به نقطۀ انقلاب زمستانی خود می رسد. نقطه یی که در آن، ناظران نیم کرۀ شمالی دارای کوتاه ترین روز و بلندترین شب سال بوده و برعکس در نیم کرۀ جنوبی بلندترین روز سال اتفاق می افتد. اما باید توجه داشت که در این شب همۀ ناظران نیم کرۀ شمالی دارای طول شب یکسان نیستند. در استوا طول شب و روز برابر و هریک مساوی با 12 ساعت است و هرچه به طرف قطب می رویم، طول شب یلدا افزایش می یابد. به طور مثال درازای شب یلدا در برخی از شهرهای جهان (2006) به شرح زیر است:

مکه \کشور\درازای شب یلدا

مکه \عربستان \13 ساعت و 18 دقیقه

مدینه \عربستان \13 ساعت و 32 دقیقه

چابهار\ایران \13 ساعت و 36 دقیقه

یزد\ایران \ 14 ساعت و 5 دقیقه

اصفهان \ایران \14 ساعت و 9 دقیقه

تهران \ایران \14 ساعت و 26 دقیقه

مشهد\ایران \14 ساعت و 29 دقیقه

تبریز\ایران \14 ساعت و 39 دقیقه

برلین \آلمان \15 ساعت و 36 دقیقه

پاریس \فرانسه \ 15 ساعت و 59 دقیقه

لندن \انگلیس \16 ساعت و 25 دقیقه

مسکو\روسیه \17 ساعت و 17 دقیقه

استکهلم \سوئد\ 18 ساعت و 18 دقیقه

هلسنکی \فنلاند\18 ساعت و 35 دقیقه

ریکجاویک \ایسلند\20 ساعت و 31 دقیقه

لولئو\سوئد\ 21 ساعت و 44 دقیقه

همان گونه که در بالا مشاهده می شود، شب یلدا برای برخی کشورها طولانی تر است. برای مثال در چنین شبی در استکهلم پایتخت سوئد، خورشید ساعت 8 و 55 دقیقه طلوع و ساعت 14 و 37 دقیقه غروب خواهد کرد. یعنی طول روز تنها 5 ساعت و 42 دقیقه است و شب بسیار زود فرا می رسد!البته خورشید هم در این روزها کم فروغ است، زیرا در وسط روز حداکثر ارتفاع آن از افق حدود 8 درجه خواهد بود.

آداب و رسوم شب یلدا

جشن یلدا نیز همانند دیگر جشن های ایرانی یک جشن خانوادگی ست. در این جشن اکثر خانواده های ایرانی با هر دین و مذهب، در پرتو نور(آتش یا شمع یا نور چراغ)به شادی می پردازند و سفره یی گسترده می کنند و خوراکی های ویژه یی را بر آن می نهند. این خوراکی ها را در بیش تر نواحی«شب چره» می نامند و معمولا شامل هفت نوع میوه و آجیل هفت مغز می باشد. البته گاهی شمار آن ها از هفت نوع بیش تر می شود و افزون بر آن انواع شیرینی سنّتی و غیرسنّتی نیز تهیه می شود.

شور و شوق مردم برای خرید خوراکی های ویژه شب یلدا را از چند روز زودتر بویژه در روزهای 29 و 30 آذرماه(20 و 21 دسامبر)، در بازارها و فروشگاه ها میوه و آجیل می توان دید. معمولا این خریدها تا پاسی از شب نیز ادامه دادر و در آخرین لحظه ها نیز کسانی را می بینیم که از سر کار برگشته و میوه های شب یلدا را خریداری نموده و به خانه می برند. از میوه های ویژۀ شب یلدا، هندوانه، انار و انگور است و در کنار آن ها از میوه های تابستانی دیگر هم چون سیب، خربزه، خیار و گاهی«به» استفاده می کنند. در بین میوه های شب یلدا، هندوانه اهمیت بیش تری دارد و اگر وضعیت اقتصاد خانواده ها اجازه دهد حتما آن را برای این شب تهیه خواهند کرد. زیرا بسیاری باور دارند که اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورند در سراسر چلۀ بزرگ و کوچک یعنی در سراسر زمستان سرما بر آن چیره نخواهند شد و بیمار نمی شوند. پژوهشگران بر این باورند که خوردن هندوانه و انار در این شب معنایی رمزگونه در خود نهفته دارد و هندوانه و انار سرخ و گرد نمادی از گرمای مهر در شب سرد زمستان هستند.

شب چره یلدا هم چنین شامل دانه هایی چون گندم، شاه دانه، برنجک و نخود بو داده یا برشته (نخودچی)و آجیل شامل تخمۀ هندوانه، کدو و گاهی تخمۀ آفتابگردان، بادام، پسته، فندق و گردو است که در کنار آن از میوه های خشک یا خشکبار هم چون سنجد سرخ، کشمش، انجیر خشکه، برگه زردآلو و توت خشکه استفاده می شود.

معمولا برای شب یلدا شام ویژه یی تهیه نمی شود و تهیۀ شام بستگی به وضع اقتصادی و نوع تغذیۀ خانواده دارد. در بیش تر خانواده ها در شب یلدا، پس از خوردن شام، برای«شب نشینی» یا«شب زنده داری» به خانۀ خویشاوند بزرگ تر می روند.

گستردن سفره یی از خوراکی های گوناگون ریشه در یکی از مراسم آیین مهر دارد که«بزم مهر» یا مهمانی مهر نام داشت. در این مراسم سفره یی آیینی گسترده می شود و پیروان مهر به نشانۀ همسانی و برابری و استواری در پیمان باهم دیگر و با خداوند، با یک دیگر هم سفره و هم پیاله می شدند و به خوردن گوشت گاو و بعدها نان مقدس درون Draona و نوشیدن آشامیدنی مقدس هوم Haoma می پرداختند.

گستردن این سفره آیینی هنوز نیز در بین زرتشتیان با نام«میزد» Myazd متداول است که بر آن خوراکی های هم چون نان، سیروگ(نوعی نان روغنی)، انواع میوه، شیرینی و آجیل لرک Lork که مخلوطی از مغز پسته، بادام، گردو، فندق، کشمش سبز، برگه زردآلو، خرما خشکه و چند نمونۀ خشکبار دیگر است، می نهند و پس از نیایش، خوراکی ها بین حاضران پخش می شود و آن ها به نشانۀ تبرک از آن ها می خورند.

یکی دیگر از رسوم شب یلدا که در بیش تر خانواده های ایرانی متداول است. بردن«شب چله یی» یا هدایای ویژۀ شب چله(یلدا)برای نوعروسان و تازه دامادان است، معمولا در خانواده هایی که به تازگی بین یک زوج جوان خطبه عقد خوانده شده اما هنوز زندگی مشترک را به صورت رسمی آغاز نکرده اند، در شب چله (یلدا)مادر داماه به همراه مجموعه یی از خوراکی های ویژۀ شب یلدا که با ذوق و سلیقۀ خاصی آراسته شده اند، هدایای دیگر هم چون لباس، پارچه و طلا تهیه نموده و برای عروس می فرستد. این عمل به صورت متقابل از سوی مادر عروس نیز صورت می گیرد که البته زمان آن در برخی مناطق یک شب بعد از شب چله و در بیش تر مناطق نخستین شب چله پس از آغاز زندگی مشترک زوج حوان در خانۀ بخت خواهد بود.

در سده های اخیر فال گرفتن از دیوان حافظ(شاعر و عارف بزرگ ایرانی)نیز در شب یلدا و در برخی از خانواده ها مرسوم شده است.

ضرورت ثبت جهانی یلدا

یلدا، جشن مهرورزی و صلح و دوستی جهانی ست که به صوت همگانی و غیررسمی در خانواده های ایرانی و برخی دیگر از کشورها، از هر قشر و با هر دین و مذهب برگزار می شود. یلدا جشنی ست که در آن مردمان به انتظار سپیده م و دریافت گرمای مهر تابان می نشینند و این گرمای زندگی بخش را که از طبیعت گرفته اند به هم دیگر هدیه می دهند. نزدیک بودن زمان برپایی Christmas یا جشن میلاد عیسی مسیح (25 دسامبر) و جشن یلدا (21 دسامبر) و مشابهت سنّت های این آیین های زیبا نشان از هم دلی همۀ مردمان زمین با هر دین و آیین است. پس شناسایی بهتر و ثبت این جشن کهن سال به عنوان میراث مشترک بشری ضمن این که می تواند آن را به همۀ ملت های جهان بیش تر بشناساند، امکان حفظ ارزش های جهانی نهفته در این جشن و انتقال بهتر آن را به نسل های بعدی بشر فراهم خواهد آورد.

پی نوشت ها: