آیت الله محمدتقی مصباح یزدی را می توان یکی از روحانیون فعال در نهضت امام خمینی(ره) دانست. فعالیت های انقلابی او از اوایل دهه 40 با انتشار نشریات «بعثت» و «انتقام» جنبه سیاسی به خود گرفت و از اواسط این دهه وارد فاز جدیدی شد به طوری که در این سال ها سوءظن ساواک و نیروهای اطلاعاتی را نسبت به خود برانگیخت و چندین بار توسط عناصر اطلاعاتی بازداشت شده و مورد بازجویی قرار گرفت. اما به رغم مراقبت های ویژه ساواک و حساسیت رژیم نسبت به وی، فعالیت های او هرگز محدود نشد؛ به طوری که در سال های اوج نهضت امام خمینی(ره) و روزهای منتهی به انقلاب اسلامی شاهد افزایش تحرکات انقلابی آیت الله مصباح و حضور فعال وی در نهضت اسلامی هستیم. در نوشتار پیش رو مراحل مختلف مبارزات انقلابی آیت الله مصباح یزدی از اوایل دهه 40 تا پیروزی انقلاب اسلامی بر پایه اسناد مورد بررسی قرار می گیرد.
1- مبارزات انقلابی آیت الله مصباح یزدی در قالب انتشار نشریه های «بعثت» و «انتقام»
از جمله فعالیت های سیاسی موثر آیت الله مصباح در مبارزه با رژیم پهلوی همکاری در انتشار نشریه «بعثت» و راه اندازی نشریه «انتقام» بود. این دو نشریه در آن دوران بسیار سازنده و امیدبخش بودند و نقش استمراربخشی مبارزه را برعهده داشتند.
نخستین شماره نشریه «بعثت» به عنوان ارگان داخلی حوزه علمیه قم در آذرماه 1342 منتشر شد و آیت الله مصباح یزدی یکی از نویسندگان مطالب این نشریه بود. وی در رابطه با چگونگی همکاری خود با نشریه «بعثت» می گوید: «بعد از اینکه حضرت امام(ره) را به تهران بردند و مدتی تحت نظر و زندانی بودند، به این فکر افتادیم که سعی کنیم یک وسیله تکثیری فراهم کنیم و یک نشریه ای منتشر کنیم. البته این کار ابتدا به وسیله چند نفر دیگر شروع شد که نشریه ای به نام بعثت را سامان دادند. ما هم به عنوان یکی از نویسندگان با آنها همکاری داشتیم. گاهی یک مقاله می نوشتیم و احیانا برای توزیع و تکثیرش هم یک کمک هایی می کردیم...»
نشریه «انتقام» نیز از تاریخ 29 آذر 43 با استفاده از آیه شریفه «والله عزیز ذوانتقام»، به عنوان دومین نشریه مخفی دانشجویان حوزه علمیه، به وسیله آیت الله مصباح یزدی آغاز به کار کرد و انتشار آن تا تاریخ 15 مهر 1344 ادامه یافت و در مجموع 8 شماره از آن منتشر شد. آیه «انا من المجرمین منتقمون» به عنوان شعار نشریه «انتقام» در صفحات ابتدایی این نشریه تکرار می شد.
حجت الاسلام خسروشاهی درمورد نقش آیت الله مصباح یزدی در انتشار نشریه «انتقام» می گوید: «این نشریه با محتوای تقریبا مشابه محتوای نشریات «بعثت» اما کمی رادیکال تر توسط آیت الله محمدتقی مصباح یزدی تهیه و تنظیم و تکثیر و توزیع می شد. در واقع استاد همه کار این نشریه را از تهیه و نوشتن مقالات و اخبار و تایپ و چاپ و حتی دسته بندی و توزیع، خود به تنهایی انجام می داد.»
نشریه «انتقام» که از نام آن کینه و بغض نسبت به رژیم ستم شاهی مشخص بود نقش به سزایی در جوشش انقلابی داشت. آیت الله مسعودی خمینی درباره تاثیر این نشریه بر مبارزات انقلابی می گوید: «مطالب نشریه انتقام به قدری انقلابی و تند بود که الان نیز وقتی که انسان آنها را مطالعه می کند لرزه بر اندامش می افتد.» وی همچنین در رابطه با مطالب انتقادی ای که آیت الله مصباح در این نشریه علیه دیکتاتوری محمدرضا پهلوی می نوشت می گوید: «یادم می آید که آیت الله مصباح مقاله ای در رابطه با «موسی چمبه» دیکتاتور کنگو نوشته بود و در این مقاله محمدرضا پهلوی را با او مقایسه کرده و نوشته بود: «موسی چمبه ایران را بشناسید.»» همچنین در اغلب صفحات این نشریه، مطالبی در حمایت از امام خمینی(ره) و نهضت اسلامی به چشم می خورد. چنانکه مشخص است این نشریه با هدف تبیین اندیشه های اسلامی به روشن ساختن راه مبارزه با استعمار خارجی و استبداد داخلی می پرداخت.
2- عضویت در گروه انقلابی «یازده نفره»
در اوایل سال 1343 جمعی از علما و مدرسین حوزه علمیه قم، به منظور انسجام بخشیدن به مبارزات سیاسی، یک گروه سری موسوم به «جمعیت یازده نفره» را تشکیل دادند. اعضای این گروه تحت پوشش اصلاح حوزه تلاش می کردند تا مرکزیتی برای مبارزه با رژیم منحوس پهلوی به وجود بیاورند.
آیت الله مصباح یزدی یکی از اعضای این هیئت سری بود و براساس اساسنامه گروه، بخش تبلیغات «گروه سری یازده نفره» را برعهده داشت. دیگر اعضای این گروه عبارت بودند از حضرت آیت الله سیدعلی خامنه ای و آیات علی مشکینی، عبدالرحیم شیرازی، ابراهیم امینی، احمد آذری قمی، علی قدوسی، مهدی حائری تهرانی، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، حسینعلی منتظری و سید محمد خامنه ای.
براساس اساسنامه 63 مادی این گروه، که با همفکری اعضاء و توسط آیت الله مصباح یزدی نوشته می شود، بخش تبلیغات که مسئول آن خود آیت الله مصباح بود وظایفی چون اشاعه و انتشار افکار مبارزاتی این جمعیت، مطالعه در افراد قابل عضویت، تعلیم و تربیت افکار اعضای تازه وارد، کسب اطلاع از اهداف و عقاید سایر گروه ها و مطالعه و اطلاع از مطالب ضد مرامی جراید، مطبوعات و رسانه های جمعی دیگر داشت.
3- مبارزات علنی با رژیم پهلوی
در 29 بهمن 43، جمعی از علمای حوزه علمیه قم از جمله حضرت آیت الله خامنه ای، هاشمی رفسنجانی، علی دوانی، ابراهیم امینی و... نامه سرگشاده ای خطاب به نخست وزیر وقت، امیرعباس هویدا نوشتند و نسبت به اوضاع نامطلوب مملکت شکایت کردند که نام آیت الله مصباح یزدی نیز در بین امضاءکنندگان این نامه دیده می شود. در بخشی از این نامه سرگشاده آمده است: «متاسفانه در سال های اخیر اقداماتی برخلاف قوانین اسلام و قانون اساسی در این کشور مذهبی انجام یافته که موجبات ناراحتی عموم طبقات را فراهم آورده... خفقان، محدودیت، سانسور، تفتیش عقاید از یک طرف، شکست اقتصادیات و تصاعد هزینه کمرشکن زندگی از طرف دیگر، ملت را از پای درآورده و اگر کسی از وضع موجود اظهار نارضایتی کند، سیاهچال زندان و سپس حکم دادستانی ارتش زندگی تیره او را تیره تر می نماید.»
علاوه بر این، اعلامیه ها، نامه ها و بیانیه های دیگری نیز وجود دارد که با امضای آیت الله مصباح علیه رژیم پهلوی و در حمایت از امام(ره) و انقلاب صادر شده است که از جمله مهم ترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- نامه اعتراض آمیز فضلا و مدرسین حوزه علمیه قم در تاریخ 8 مهر 42 به هیئت دولت نسبت به بازداشت امام(ره).
- نامه فضلای یزد در اسفند 43 به هویدا در اعتراض به تبعید حضرت امام(ره).
- نامه جمعی از استادان حوزه علمیه قم به هویدا در تقبیح هجوم ماموران رژیم پهلوی به حرم حضرت معصومه (س) در تاریخ 5 فروردین 44.
- نامه اساتید حوزه علمیه قم به امام خمینی(ره) در 14 خرداد 1349.
- اعلامیه اساتید و فضلا در مورد فاجعه خونین 19 دی 56 قم در تاریخ 22 دی ماه همان سال.
- اعلامیه حادثه کشتار یزد در 16 فروردین 57.
- اعلامیه درباره اوضاع اسفبار ایران در تاریخ 25 فروردین 57.
- نامه جمعی از استادان حوزه علمیه قم به رئیس جمهور فرانسه در حمایت از امام خمینی(ره) در آذرماه 57.
4- دبیری گروه ولایت در سال های 41 و 42
با توجه به اینکه هر حرکت و اقدام سیاسی نیازمند پشتوانه عمیق فکری و ایدئولوژیکی است، یکی از مسائل مهمی که می بایست در مبارزه با رژیم محمدرضا پهلوی مد نظر قرار می گرفت طرح حکومت اسلامی به عنوان آلترناتیو رژیم پهلوی بود؛ لذا جمعی از بزرگان حوزه با محوریت شهید بهشتی در سال های 41 و 42 با تشکیل گروهی به نام «ولایت» به تحقیق علمی در رابطه با این موضوع می پردازند که دبیری این گروه را آیت الله مصباح برعهده دارد.
آیت الله مصباح یزدی درمورد نحوه فعالیت این گروه می گوید: «از جمله کارهایی که در سال های 41 و 42 با ابتکار شهید بهشتی آغاز شد تشکیل گروهی از بین شخصیت های معروف از جمله آقای هاشمی رفسنجانی و مرحوم شهید قدوسی بود. اسم این گروه را «ولایت» گذاشته بودند، برای اینکه اسم حساسیت برانگیزی نباشد و به اصطلاح دستگاه را خام کنند. معنای ولایت هم حکومت بود، همین که امروز به آن «ولایت فقیه» می گوییم. محور بحث، حکومت اسلامی بود و طرحی برای تحقیق در مسائل حکومتی تهیه شده بود. حتی وقتی شهید بهشتی بعد از جریان قتل منصور به آلمان رفتند باز ما این کار را اینجا ادامه دادیم و با جذب افراد دیگری توانستیم هزاران برگه فیش در زمینه حکومت اسلامی تهیه کنیم.»
5- فعالیت های سیاسی آیت الله مصباح در سال 43
در حدود سال 1343، در حوزه علمیه قم مجمعی به نام «مجمع علمی نجات نسل جوان» شکل گرفت که بنا بر گزارش ساواک اعضای آن «با عده ای از عناصر مذهبی در تهران مانند محمدتقی فلسفی» تماس داشتند. چنان که از گزارش های ساواک به دست می آید یکی از اهداف اعضای این مجمع آگاه سازی مردم در مورد لفظ موهوم اعطای آزادی به زنان بود که از اوایل دهه چهل در دستور کار رژیم پهلوی قرار گرفته بود. در همین رابطه گزارشگر ناشناخته ساواک چنین گزارش می دهد: «یکی از هدف های عمده این مجمع [مجمع علمی نجات نسل جوان] مبارزه با حقوق اعطائی به بانوان ایران می باشد و در سایر هدف هایش نیز علی رغم نامی که برای مجمع مذکور انتخاب کرده اند بیشتر جنبه سیاسی دارند.» همین گزارش اعضای این مجمع را اینگونه معرفی می کند: «برخی از اعضای مجمع نامبرده محمد مفتح و محمدرضا صالحی فرزند حاج شیخ علی اصغر صالحی، امام جمعه کرمان و سید هادی خسروشاهی و سید غلامرضا سعیدی، یکی از اعضاء موثر جمعیت مکتب تشیع در تهران و محمدتقی مصباح می باشند.»
6- دستور دستگیری آیت الله مصباح از سوی ساواک در سال 45
در اواسط دهه چهل، ساواک با آگاهی از فعالیت های انقلابی آیت الله مصباح یزدی، دستگیری او را در دستور کار خود قرار می دهد. بر همین اساس در تاریخ 5 خرداد 1345، ساواک قم دستور می گیرد که آیت الله مصباح را دستگیر کرده و به مرکز اعزام کند.
در چنین شرایطی آیت الله مصباح یزدی که از چندی پیش متوجه حساسیت ساواک نسبت به خودش شده بود به روستایی به نام «فیض آباد» در حوالی آشتیان رفته و پس از دو هفته به سمت یزد حرکت می کند تا در آنجا مخفی شود. از همین رو ساواک تهران در تاریخ 1345/3/21 حکم دستگیری آیت الله مصباح را به ساواک اصفهان صادر کرده و دستور می دهد: «محمدتقی مصباح یزدی روحانی مقیم قم را که فعلا تحت تعقیب و متواری و به یزد عزیمت نموده [به] وسیله شهربانی محل دستگیر و اعزام دارند. ضمنا آدرس محل سکونت وی در یزد در دست نمی باشد.»
در حالی ساواک اصفهان مسئول دستگیری و اعزام آیت الله مصباح یزدی به تهران می شود که وی از یزد خارج شده و راهی تهران شده بود. بنابراین این تعقیب و گریز همچنان ادامه می یابد. براساس اسناد ساواک، در تاریخ 5 تیرماه 1345، ساواک تهران درباره آیت الله مصباح یزدی چنین دستور می دهد:
«از: اداره کل سوم
به: ریاست ساواک تهران
درباره: محمدتقی مصباح یزدی
نامبرده بالا که از روحانیون مقیم شهرستان قم می باشد به علت یک رشته فعالیت های مضره که مرتکب گردیده تحت تعقیب می باشد. به ساواک قم اعلام گردیده بود که مشارالیه را دستگیر و به مرکز اعزام دارند؛ پاسخ حاکی از آن بود که یاد شده به شهرستان یزد عزیمت نموده است. لذا مراتب به ساواک اصفهان اعلام ولی ساواک مزبور اعلام داشته که این شخص در تهران نزد برادرش محمدمهدی مصباح یزدی که در شرکت تولید دارو کار می کند اقامت دارد. علیهذا خواهشمند است دستور فرمائید با مراجعه به آدرس فوق نامبرده را دستگیر و نتیجه را سریعا اعلام نمایند.
مدیر کل اداره سوم-مقدم.»
7- فعالیت های انقلابی آیت الله مصباح یزدی در سال 47
در بهار سال 1347 بار دیگر ساواک نسبت به فعالیت های آیت الله مصباح یزدی حساس شده و طی گزارشی در 15 خرداد همان سال، پیرو گزارش های قبلی خود اعلام می کند:
«درباره: محمد تقی مصباح یزدی
نامبرده بالا جزو شبکه ای بوده که در موقع تحویل سال 45 مبادرت به توزیع اعلامیه ای تحت عنوان «اعلام خطر» در شهرستان قم نموده و به همین جهت تحت تعقیب قرار گرفته و با وجود اینکه تاکنون مکاتباتی درمورد اخذ اطلاعات وی راجع به شبکه مزبور و اساسنامه آن با آن ساواک به عمل آمده نتیجه مثبتی حاصل نشده است. علیهذا با ایفاد سه برگ فتوکپی نامه ای که مشارالیه چند سال پیش جهت آیت الله خمینی ارسال داشته و طی آن صریحا از دولت انتقاد نموده، خواهشمند است دستور فرمایید مشارالیه را احضار و کلیه اطلاعات وی را پیرامون شبکه مذکور و نحوه فعالیت اعضای آن و اساسنامه تنظیمی اخذ و نتیجه را ضمن ارسال بیوگرافی ملصق به عکس نامبرده اعلام دارند. ضمنا چون افرادی از قبیل شخص فوق با داشتن عقاید افراطی و افکار ماجراجویانه پس از ازهم پاشیدگی جلسات و شبکه آنان مجددا در نقاط دیگر فعالیت مضره خود را با افراد جدیدی آغاز خواهند کرد لذا ضروری است اعمال و رفتار آنان از جمله مشارالیه دقیقا تحت مراقبت قرار گیرد و گزارش های مکتسبه را به مرکز ارسال دارند.»
جریان از آن قرار بود که آیت الله مصباح طی نامه ای که به امام خمینی(ره) ارسال می کند، مطالبی تندی را علیه رژیم پهلوی می نویسد و اطلاعاتی را درمورد وضعیت نهضت اسلامی به گوش ایشان می رساند. همین نامه به دست ساواک می افتد و بار دیگر تعقیب و بازجویی از وی در دستور ساواک قرار می گیرد.
به هرحال پس از مدتی ساواک موفق به دستگیری آیت الله مصباح شده و او را مورد بازجویی قرار می دهد اما چون به نتیجه مورد نظر خود نمی رسند وی را آزاد می کنند. در واقع آیت الله مصباح در این بازجویی با ارائه اطلاعات ناقص و یا سوخته، ساواک را سردرگم می کند. خود وی در این رابطه می گوید: «در بازجویی در پاسخ به این سوال که با چه کسانی ارتباط داشتم از دو گروه اسم بردم؛ یک عده از اشخاصی که هیچ ارتباطی با مسائل سیاسی نداشتند و یک عده هم از افرادی که مورد نظر بودند و حدس می زدم که اینها می دانند و ارتباط ما را با آنها کشف کرده اند...»
به هرحال، ساواک قم پس از بازجویی از آیت الله مصباح یزدی وی را تحت مراقبت قرار می دهد و رفت و آمدهای او را کنترل می کند.
8- مبارزات انقلابی آیت الله مصباح یزدی در سال های منتهی به انقلاب اسلامی
در سال های منتهی به انقلاب اسلامی نیز همچون سال های قبل شاهد فعالیت های انقلابی آیت الله مصباح یزدی هستیم. به عنوان مثال در یکی از گزارش های ساواک درمورد مبارزات انقلابی آیت الله مصباح یزدی به «ارسال اعلامیه از قم به تهران» توسط او اشاره شده و آمده است:
«اخیرا شخصی به نام مصباح که قبلا مدیر مدرسه حقانی بوده تعداد شش برگ اعلامیه به امضاء روحانیون مبارز ایران جهت یکی از دوستانش به تهران ارسال داشته است و خواسته که اعلامیه های مذکور در تهران تکثیر و توزیع گردد.»
این سند که متعلق به آبان ماه 1356 است حکایت از مبارزات انقلابی آیت الله مصباح یزدی در دوران اوج انقلاب اسلامی دارد. در ادامه همین گزارش، ساواک دستور می دهد که: «جهت اطلاع و شناسایی مصباح و روشن نمودن نحوه فعالیت و تمایلات سیاسی وی و اعلام نتیجه» اقدام شود. بدین ترتیب بار دیگر ساواک تحقیقات خود را بر روی اقدامات و فعالیت های آیت الله مصباح متمرکز می کند.
در فروردین 57 باز هم شاهد همراهی آیت الله مصباح با روحانیون مبارز و انقلابی هستیم؛ وی در روزهای اوج نهضت امام خمینی(ره) نیز در کنار دیگر روحانیون علیه رژیم منحوس پهلوی مبارزه می کرد.
در روز 10 فروردین 57 آیت الله صدوقی مردم یزد را به تعطیل عمومی و اجتماع در مسجد جامع شهر یزد دعوت کرد و در یک سخنرانی خواستار بازگشت امام خمینی(ره) از تبعید و سرنگونی رژیم محمدرضا شد. در پایان مراسم مردم به خیابان ها ریخته و تظاهراتی علیه رژیم انجام دادند که با حمله ماموران به خاک و خون کشیده شد. پس از این حادثه خونین، علما و فضلای قم در نامه ای، به شدت این حمله را محکوم کردند. در این مکتوب، نام آیت الله مصباح یزدی در کنار اشخاصی چون شهید مطهری و آیت الله علی مشکینی دیده می شود. علما طی این نامه ضمن محکوم کردن این کشتار، مردم را به استقامت و ادامه مبارزه دعوت کردند.