جلوه های عاشورا در شعر دفاع مقدس(۲)

6. حضرت زینب (س)
 

نقش حضرت زینب کبری (س)در قیام سالار شهیدان و انتقال پیام کربلا و استمرار آن نقشی تاریخی و سرنوشت ساز است و این بانوی قهرمان در کنار حضرت سکینه و ام لیلا علیه السلام بهترین الگویی است که در شعر دفاع مقدس، خواهران و مادران شهدا به درس آموزی از ایشان فراخوانده می شوند:
قسم به خون شهیدان، حسین با ما بود
و راز قدرت ما ذکر نام آقا بود
کویر سینه ی من در تب عطش می سوخت
و بی خبر که در آن سو هزار دریا بود
فرشتگان همه جا را طواف می کردند
خدا میان زمین و زمان هویدا بود
حسین علیه السلام پشت همین خاکریز می جنگید
نوای زینب کربلا همین جا بود
چقدر زینب از این فتنه بی برادر شد
چقدر خیمه آتش گرفته برپا بود
چه سال ها که گذشت از نبرد عاشورا
چه شام ها که مرا کنج گریه مأوا بود
صدای زوزه خمپاره ای که می آمد
چه سینه ها که به مهمانی اش مهیا بود
به کربلای معلای صد شهید قسم
که مقتدای شهیدان عزیز زهرا بود(1)
احیای دین ز خون شهیدان است
جان شهید هدیه به جانان است
ای مادر شهید! صبوری کن
چون صبر تو نشانه ی ایمان است
تو پیرو سکینه و لیلایی
زینب برای صبر تو میزان است(2)
سلام ای جنگجویان دلاور
نهنگانی به خاک و خون شناور سلام ای شیرزن های مبارز
شبیه زینب و زهرای اطهر(3)

7. اصحاب کربلا
 

کربلا گستره ای به اندازه ی هستی و وسعتی به تمامیت تاریخ دارد. در واقعه ی کربلا حوادث و رخدادهای بسیاری بر کودکان و نوجوانان، جوانان، زنان و مردان گذشته است که شرح هریک، فصلی مفصل می طلبد؛ از کودک شش ماهه و دختر سه ساله تا پیرمرد هفتاد ساله و صدها موضوع و واقعیت الهام بخش دیگر که طی روزگاران به شعر شاعران دفاع مقدس راه یافته و دفتر شعر ایشان را جلوه و جلایی دیگر داده و یاد ایشان را زمزمه کودکان چشم انتظار شهدا نموده است.
خانم خدیجه پنجی در نامه ای کودکانه از زبان فرزند رزمنده یا شهیدی با یاد رنج و تحمل رقیه سه ساله به وی چنین می نویسد:
این چندمین نامه است بابا می نویسم
در نامه ام عین همان را می نویسم
از تشنگی، از صبر دریا می نویسم
مادر برایم قصه ای از کربلا گفت
او از تحمل گفت از یاسی سه ساله
از دختری کوچک که نام او رقیه است(4)
دیگر اصحاب امام حسین علیه السلام آنگونه که در واقعه ی عاشورا حضور داشته اند، در شعر دفاع مقدس نیز حضور دارند؛ از این دست می توان به نمونه های زیر اشاره کرد:
سلام ای جنگجویان دلاور
نهنگانی به خاک و خون شناور سلام ای پیرمردان مجاهد
دل از جان کنده همپای پیمبر
به جبهه خود حبیب ابن مظاهر
به پشت جبهه سلمان و اباذر(5)
و مانند:
ماییم و دست و پا و سری از برای تیغ
مانده است روی شانه ما رد پای تیغ
باید که بوسه داد برهنه به لعل عشق
چون عابس رشید به کرب و بلای عشق(6)

8. بانگ « هل من ناصر» و « هیهات منا الذله»
 

ندای « هل من ناصر ینصرنی» و شوق لبیک به این ندای ملکوتی نیز جایگاه خاصی در شعر دفاع مقدس دارد. شادروان حسن حسینی در سوگ - غزلی حماسی، سیمای رزمنده ای را به تصویر می کشد که برای رفتن به جبهه با مادر خود خداحافظی می کند و به او می گوید که برای پیوستن به تبار لاله ها و به عزم لبیک به فریاد « هل من ناصر ینصرنی» حسین زمان و به عشق کربلا و عاشورا راه جبهه را در پیش گرفته است:
می روم مادر که اینک کربلا می خواندم
از دیار دوست یار آشنا می خواندم
بانگ « هل من ناصر» از کوی جماران می رسد
در طریق عاشقی روح خدا می خواندم(7)
شعار ستم ستیزی و تسلیم نشدن در برابر ظلم که در کربلا با عبارت « هیهات منا الذله» از حنجر مقدس ابی عبدالله طنین انداز شد، همواره در گوش آزادگان جهان زمزمه گر است و در همیشه تاریخ، پیروان خویش را به تسلیم نشدن در مقابل ظلم فرا می خواند:
پیکار علیه ظالمان پیشه ی ماست
اندر ره دوست مردن اندیشه ی ماست
هرگز ندهیم تن به ذلت هرگز
در خون زلال کربلا ریشه ی ماست(8)
ما مرد نبردیم چه برنا و چه پیر
در مکتب ما مرگ حقیر است حقیر
بر منبر نیزه، این چنین گفت حسین علیه السلام
مردانه بجنگ یا دلیرانه بمیر(9)

9. پیروزی خون بر شمشیر
 

یکی از باورهای محوری انقلاب ضد استکباری، باور جوهردار پیروزی خون بر شمشیر است. این مضمون عارفانه، حقیقتی است متعالی که در ظرف الفاظ نمی گنجد و کلام جز در گسترده نمادین خود، معنی آن را برنمی تابد:
آنان که حلق تشنه به خنجر سپرده اند
آب حیات از لب شمشیر خورده اند
بار امانتی که فلک بر نتافتش
بر دوش جان نهاده در این راه برده اند(10)

10. حسرت در واماندگی از قافله شهیدان
 

گرچه شعر دفاع مقدس غالباً حول محور وقایع هشت سال جنگ تحمیلی- که برای ما مقوله ای اعتقادی بوده است- دور می زند و از دنیایی سخن می گوید که همه ارض آن کربلا و همه ایامش عاشورا بوده و امروز به ظاهر آن موضوع پایان یافته است؛ اما آتش شعر دفاع مقدس هنوز نیز زبانه می کشد تا رسالت خویش را در زنده نگاه داشتن پیام، هدف، فلسفه و انگیزه هشت سال دفاع و شهادت و ایثار و انتقال فرهنگ مجاهده و جهاد و عشق و ایثار ارزش های والای آن به نسلی که از نزدیک آن همه رشادت و مقاومت را لمس نکرده اند و در گوش لحظه هایی که با شتاب تمام از ساحت خون و شهادت فاصله می گیرند، طنین انداز گرداند؛ بنابراین مشاهده می شود که شعر این دوره آمیخته با نوعی افسوس و دریغ از گذشته ای است که در گذر زمان رنگ می بازد و به بوته فراموشی سپرده می شود و دیگر زمینه ی چنان تعالی و صعود به قله های جهاد و شهادت را نمی یابد.
چهره ی شاهدان غبار گرفت
عشق را موج انفجار گرفت
چفیه، پوتین، پلاک، سنگر کو؟
زیر گبار، دیده ی تر کو؟
جبهه و جنگ یادمان رفته است
آن دل تنگ یادمان رفته است
سر به چاه امل فرو بردیم
دیگران کاشتند و ما خوردیم
یادمان رفت مرد میدانیم
در ره دین گذشته از جانیم(11)

مثنوی حسرت
 

باز امشب کربلا در کربلاست
در درون سینه ام آتش به پاست
مثل عاشوراست روزی آتشین
روز لاهوتی ترین زخم زمین
نیست امشب غیر حسرت حاصلم
بار دیگر زخم می خواهد دلم
کاش می شد دود و خاکستر شوم
لاله ای باشم که تا پرپر شوم(12)

مثنوی عاشقی
 

سبکباران خرامیدند و رفتند
مرا بیچاره نامیدند و رفتند
رها کردند از زندان زبانم
دعا کردند سرگردان بمانم
شهادت آسمان را نردبان بود
شهادت نردبان آسمان بود
چرا برداشتند این نردبان را
چرا بستند راه آسمان را(13)

آخرین سوار
 

ای مردمان خوب! خوبان بی شمار
امشب دلم پر است از دست روزگار
دیگر فنا شدم در زیر پای شهر
دیگر دلم گرفت از این همه حصار
پر شد تمام شهر از آتش خزان
کاری نمی کنی ای نازنین بهار؟
یاران یکی یکی، رفتند و ای دریغ
من ماندم و غزل، من ماندم و شعار
ای صبح دلپذیر! دستم به دامنت
آیینه ی دلم خوابیده در غبار
پا در گلم هنوز، ای زخم سینه سوز
با من سخن بگو از کربلای چار
از آن شب شگفت از لحظه ی عروج
از تیر مستقیم از موج انفجار
شور شلمچه باز افتاده در دلم
ای ابر خاطره لختی دگر ببار
یادم نمی رود آن شعله های عشق
آن حلقه های دود، آن سیم خاردار
شرمنده ی توام ای اولین شهید
دست مرا بگیر ای آخرین سوار(14)

منابع
1. از طراوت سرخ: اشعار برگزیده یازدهمین کنگره شعر دفاع مقدس.
2. اولیایی، مصطفی؛ یادی از آن روزها؛ تهران: دانشجو، 1384.
3. حسن لی، کاووس؛ گونه های نوآوری در شعر معاصر ایران؛ تهران: ثالث، 1383.
4. حماسه قلاقیران: مجموعه اشعار سومین کنگره دفاع مقدس، ایلام، 1372.
5. رحمدل، غلامرضا؛ گزیده ادبیات معاصر؛ تهران: نیستان، ش 66، 1378.
6. سعیدی راد، عبدالرحیم؛ گزیده ادبیات معاصر؛ تهران: نیستان، ش 77، 1379.
7. شاهرخی، محمود و مشفق کاشانی؛ مجموعه شعر جنگ؛ تهران: امیرکبیر، 1367.
8. شقایق های اروند: مجموعه اشعار ششمین کنگره شعر دفاع مقدس، آبادان، 1375.
9. مجموعه مقاله های سمینار بررسی ادبیات انقلاب اسلامی؛ تهران: سمت، 1373.

نویسندگان: دکتر علی طاهری * و دکتر امیرحسن مغیث

پی نوشت ها :
 

*استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان.
**استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان.
1. علی عشق؛ شقایق های اروند؛ مجموعه اشعار ششمین کنگره ی شعر دفاع مقدس آبادان؛ ص 195-196.
2. جواد محدثی؛ مجموعه شعر جنگ( مادر شهید)؛ ص 259.
3. محمدحسین شهریار؛ مجموعه مقاله های سمینار برای ادبیات انقلاب اسلامی.
4. خدیجه پنجی؛ از طراوت سرخ: اشعار برگزیده یازدهمین کنگره شعر دفاع مقدس( شعرنامه)؛ ص 20.
5. شهریار؛ مجموعه مقاله های سمینار بررسی ادبیات انقلاب اسلامی؛ 1373.
6. محمدحسن حجتی( پریشان)؛ حماسه قلاقیران؛ ص 76-78.
7. مجموعه مقاله های بررسی سمینار ادبیات انقلاب اسلامی؛ ص 214.
8. محمدرضا سهرابی نژاد؛ مجموعه مقاله های بررسی سمینار ادبیات انقلاب اسلامی؛ ص 210.
9. محمدرضا سهرابی نژاد؛ قلاقیران؛ ص 155.
10. مجموعه مقاله های بررسی سمینار ادبیات انقلاب اسلامی؛ ص 216.
11. منیره درخشنده؛ از طراوت سرخ( شعر فراموشی)؛ ص 51.
12. علی اصغر سیدآبادی؛ قلاقیران؛ ص 159-160.
13. قادر طهماسبی( فرید)؛ قلاقیران؛ ص 192-194.
14. عبدالرحیم سعیدی راد؛ گزیده ی ادبیات معاصر؛ ص 12.