دعا در قرآن و روایات

منبع فیض بى نهایت ، دریاى بى ساحل کرامت ، فراهم آورنده ى فضاى هدایت ، نازل کنندۀ سفرۀ دانش و حکمت ، حضرت ربّ العزّة در قرآن مجید مى فرماید : ( قُل مَا یَعبَؤُا بِکُم رَبِّى لَولا دُعَاؤُکُم . . . )(1) .
« « اى پیامبر رحمت ! به مردم » بگو : اگر دعاى شما نباشد ، پروردگارم هیچ اعتنا و نظرى به شما نکند » 
 دعا ، وسیله ى جلب اعتناى خدا و زمینه ى جذب رحمت الهى به سوى دعا کننده است . اعتنا و نظرى که سفره ى شقاوت را از خیمه ى حیات انسان برمى چیند و مائده ى سعادت و خوشبختى را براى دعا کننده مى گستراند . محبوب محبّان ، معشوق عاشقان ، انیس ذاکران ، جلیس شاکران ، یاور بندگان ، تکیه گاه صاحب دلان ، در قرآن مجید مى فرماید : ( وَإِذا سَأَلَکَ عِبَادى عَنِّى فَإِنّى قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعَانِ . . . )(2) .
« هنگامى که بندگانم در رابطه ى با من از تو سئوال کنند ، « پاسخش این است » که من یقیناً نزدیکم ، دعاى دعا کننده را چون مرا بخواند مستجاب مى کنم » . آرى ، جز خدا هیچ کس به بندگان نزدیک نیست . او نزدیکى است که انسان را به وجود آورده ، و او را در رحم مادر پرورش داده و از رحم مادر به دنیا انتقال داده و در دنیا سفره ى مادى و معنویش را براى این مهمان باکرامت گسترده و انبیا را براى هدایت او به سعادت دنیا و آخرت برانگیخته و نعمت بى نظیرى چون قرآن و امامان معصوم (علیهم السلام) را براى او قرار داده و درد تشنگى اش را با آب زلال و صاف درمان مى کند و رنج گرسنگى اش را با غذاى مناسب و گوارا برطرف مى سازد . بیمارى هایش را به درمان مى رساند . تنهاییش را با زن و فرزند و دوستان و یاران جبران مى کند . برهنگى اش را با انواع لباس ها مى پوشاند . محبّتش را در دلها مى نهد . مشکلاتش را هر چند شدید و سخت باشد مى گشاید . سلامتش را تداوم مى بخشد . به ارزش و اعتبار و آبرویش مى افزاید و این همه را جز خدا چه کسى مى تواند براى او فراهم آورد و چه کسى چون خدا به تمام احوالات و نیازمندیها و حاجات او آگاهى دارد ؟ آرى ، او از همه به انسان نزدیک تر است . تا جایى که در قرآن مجید فرموده : ( وَلَقَد خَلَقنَا الإِنسانَ وَنَعلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفسُهُ وَنَحنُ أَقْرَبُ إِلَیهِ مِن حَبلِ الْوَریدِ )(3) .
« هر آینه انسان را به وجود آوردیم و آنچه را نَفْس او به آن وسوسه مى کند مى دانیم و ما از رگ گردن به او نزدیک تریم » . انبیا ، که از نظر عقل و درایت و بصیرت و کرامت از تمام انسانها برترند و جان و قلب آنان از همه جانها و قلب ها نورانى تر است و آگاهى آنان به حقایق غیب وشهود کامل ترین آگاهى است و واقعیات را آنچنان که هست مى دانند ، جان و دلى وابسته به دعا داشتند و با همه ى وجود به این رشته استوار و محکم متصل بودند و شب و روزى نبود که بخشى از عمر خود را صرف دعا نکنند و از راه دعا به محضر محبوب حاضر نشوند .
آنان دعا را مایه ى رشد جان ، تصفیه ى دل ، زدودن غبار مادیت از باطن ، شستشوى خیمه ى حیات از کدورت هجران و عامل حلّ مشکلات مى دانستند و یقین داشتند هیچ خواهنده از درگاه ربوبى بدون رسیدن به مقصد و منهاى روا شدن حاجت بر نمى گردد . به همین خاطر به استجابت دعا ، مؤمن بودند و در این زمینه هیچ شک و تردیدى به خود راه نمى دادند و در تمام دعاها قبولى دعا را خاضعانه از حضرت حق درخواست مى کردند و اطمینان صد در صد داشتند که دعاى نیازمند در پیشگاه حضرت بى نیاز به اجابت مى رسد .
قرآن مجید این حقیقت را روشن تر از روز از زبان پاک و دل تابناک حضرت ابراهیم (علیه السلام) حکایت مى کند : ( اَلْحَمدُ للهِِ الَّذِى وَهَبَ لِى عَلَى الْکِبَرِ إِسمَاعِیلَ وَإِسحَاقَ إِنَّ رَبِّى لَسَمِیعُ الدُّعَآءِ )(4) .
« همه ى سپاس و ستایش ویژه ى خداست که مرا در سنّ پیرى و سالخوردگى دو فرزند برومند چون اسماعیل و اسحاق بخشید ، یقیناً پروردگارم اجابت کننده دعاست » .
دعا ، نیرو و قدرتى است که حضرت زکریّا در سنّ سال خوردگى از پروردگار مهربان درخواست فرزند کرد و خداى عزیز درخواستش را اجابت فرمود و به او و همسرش که در سنّ نازایى قرار داشت یحیى را عطا کرد(5) . مسیح (علیه السلام)به دنبال تقاضاى یارانش ، به وسیله دعا از حضرت حق درخواست نزول مائده ى آسمانى کرد و خداى عزیز دعایش را مستجاب فرمود و براى او و یارانش سفره اى از غذاهاى مطبوع از آسمان نازل فرمود(6) .
وجود مبارک حضرت حق ، بندگان را در تمام حالات ، به دعا کردن فرمان داده و از آنان خواسته در خوشى ها و ناخوشى ها به پیشگاه عزّتش روى ذلت سایند و به درگاه رحمتش دست به دعا بردارند و با دلى فروتن و اشکى مایه گرفته از قلب شکسته ، نیازهایشان را از او بخواهند و به وعده ى قطعى و حتمى و یقینى او در رابطه با استجابت دعا امیدوار باشند و قاطعانه اعلام کرده است : آن را که از دعا تکبّر ورزد ، خوار و ذلیل و سرافکنده و علیل و پست و فرومایه به دوزخ درآورد و این همه را در ظاهر و باطن یک آیه در سوره ى مؤمن بیان فرموده : ( وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَن عِبَادَتِى سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّم دَاخِرِینَ )(7) . « و پروردگارتان فرمود : مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم . در حقیقت کسانى که از پرستش من کبر مىورزند به زودى خوار و در دوزخ درآیند » .
دعا در روایات
احسان و فضل حق نسبت به همه ى موجودات به ویژه انسان فراگیر ، و سفره ى رحمت بى نهایتش گسترده ، و لطف و مهربانى و کرمش براى همگان آماده است . درگاهش درگاه نومیدى نیست ، و پیشگاهش پیشگاه بخل و طرد کردن نمى باشد . فضل و جود و کرم و بخشش دائمى است و دست عطایش براى عطا کردن به همگان باز و چشم انتظاریش براى روى آوردن بندگانش به درگاهش همیشگى است . به حضرت داود (علیه السلام) خطاب فرمود : زمینیان را بگو : چرا با من دوستى نمى کنید که سزاوار دوستى منم ؟ من خدایى هستم که با من بخل نیست ، با داناییم جهل نیست ، با صبرم ناتوانى نیست ، در صفتم تغییر نیست ، در گفته ام تبدیل نیست ، رحمتم فراگیر است ، از فضل و کرم برنگردم ، در ازل بر خود رحمت نوشتم ، عود محبت سوختم ، دل بندگانم به نور معرفت افروختم ، من دوست آنم که مرا دوست است ، رفیق آنم که مرا رفیق است ، همنشین آنم که در خلوتِ ذکر با من است ، مونس آنم که به یاد من انس دارد .
داود ! هر که مرا جوید ، مرا یابد ، و او که مرا یابد سزاوار است که مرا نبازد . داود ! نعمت از ماست ، شکر دیگرى مى کنند ; دفع بلا از ماست ، از دیگرى مى بینند ; پناهگاهشان حضرت ماست ، به دیگران پناه مى برند ; مى گریزند ولى عاقبت باز مى گردند !!
چنین متن زیبا و پرمعنایى در کتاب هاى باارزش اسلامى ، فراوان به چشم مى خورد ، اینگونه متن ها به انضمام آیات قرآن مژده ى عظیمى از جانب خداست ، که بندگان به فضل و احسانش امید بندند و براى روا شدن حاجاتشان دست گدایى به سوى او بردارند و بدانند که راه رسیدن به مقاصد و مطالبشان دعاست و کمتر اتفاق مى افتد که مهمّى از مهماتشان و حاجتى از حاجاتشان بدون دعا برآورده شود ، به همین خاطر روایات اسلامى به ویژه روایات صادره ى از جانب اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) ، براى دعا جایگاهى خاص ، و ارزشى ویژه ، و اعتبارى کم نظیر ، و حسابى مخصوص باز کرده اند . از رسول بزرگوار اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم) روایت شده : إِنَّ الدُّعاءَ هُوَ العِبادَة(8) . « یقیناً دعا عبادت است » .
و از آن حضرت نقل شده : الدُّعاءُ مُخُّ العِبادَةِ(9) . « دعا مغز عبادت است » . از حضرت باقر (علیه السلام) روایت شده : أَفضَلُ العِبادَةِ الدُّعاءُ(10) . « برترین عبادت دعاست » . و از آن حضرت روایت شده :
 . . . مَا مِن شَىء أفضَلُ عِندَ اللّهِ عزَّ وجلَّ مِن أن یُسئَلَ وَیُطْلَبَ مِمّا عِندَه ، وَما أَحَدٌ أَبغَض إِلَى اللّهِ مِمّن یَستَکبِرَ عَن عِبادَتِهِ وَلا یَسئَلُ ما عِندَهُ(11) . « چیزى نزد خدا برتر از خواستن و درخواست فیوضاتى که نزد اوست نیست ، و کسى در پیشگاه او مبغوض تر از آن که از دعا به درگاهش تکبر ورزد ، و از فیوضات حضرتش درخواست نکند نمى باشد » . از امیرالمؤمنین (علیه السلام) روایت شده : أَحَبُّ الأَعمالِ إلَى اللّهِ تَعَالى فِى الأَرضِ الدُّعاءُ(12) .  « محبوبترین کارها به سوى خدا در همه ى روى زمین دعاست » . و نیز آن حضرت فرمود : الدُّعاءُ مَفاتِیحُ النَّجاحِ ، وَمَقالیدُ الفَلاحِ ، وَخَیْرُ الدُّعاءِ مَا صَدَرَ عَن صَدْرِ نَقِىّ وَقَلْبِ تَقِىّ ، وَفِى المُناجاةِ سَبَبُ النَّجاةِ وَبِالإِخلاصِ یَکونُ الخَلاصُ ، فَإِذا اشتَدَّ الفَزَعُ فَإِلَى اللّهِ المَفزَعُ(13) .

« دعا کلیدهاى پیروزى ، و مخازن کامیابى است . بهترین دعا ، دعایى است که از سینه ى صاف و دل پاک درآید ، و در مناجات ، وسیله ى نجات و رهایى به اخلاص است ، و چون بى تابى سخت شود پناه جویى به درگاه خداست » . از امام صادق (علیه السلام) روایت شده : . . . فَإِذا نَزَلَ البَلاءُ فَعَلَیکُم بِالدُّعاءِ وَالتَّضَرُعِ إِلَى اللّهِ(14) . « هنگامى که بلا نازل شود ، حتماً به دعا و زارى به درگاه خدا روى آورید » . و آن حضرت فرمود : عَلَیکَ بِالدُّعاءِ ; فَإِنَّ فیهِ شِفاءً مِن کُلِّ داء(15) . « بر تو باد به دعا ; زیرا دعا درمان از هر دردى است » .

1 ـ فرقان : 77 .
2 ـ بقره : 186 .
3 ـ ق : 16 .
4 ـ ابراهیم : 39 .
5 ـ مریم : 9 ـ 5 .
6ـ مائده : 115 ـ 112
7 ـ غافر : 60 .
8 ـ محجّة البیضاء : 2 / 282 ، کتاب الأذکار و الدعوات ، باب 2 .
9ـ محجّة البیضاء : 2 / 282 ، کتاب الأذکار و الدعوات ، باب 2 .
10 ـ محجّة البیضاء : 2 / 283 ، کتاب الأذکار و الدعوات ، باب 2 .
11 ـ کافى : 2 / 466 ، باب فضل الدعاء . . . ، حدیث 2 .
12 ـ کافى : 2 / 467 ، باب فضل الدعاء . . . ، حدیث 8 .
13-  کافى : 2 / 468 ، باب أن الدعاء سلاح المؤمن ، حدیث 2 ; محجّة البیضاء : 2 / 284 ، باب الثانى فى آداب الدعاء . . . .
14 ـ کافى : 2 / 471 ، باب الهام الدعاء ، حدیث 2 ; محجّة البیضاء : 2 / 284 ، باب الثانى فى آداب الدعاء . . . .
15ـ کافى : 2 / 470 ، باب أن الدعاء شفاء من کل داء ، حدیث 1 ; محجّة البیضاء : 2 / 285 ، باب الثانى فى آداب الدعاء . . . .