تا اینجا با پیشوایان بزرگ اشاعره که هر یک در تکمیل این مکتب و رشد و تکامل آن نقشی داشتند، آشنا شدیم. اکنون در اینجا به علمای اشاعره که در حقیقت پیرو این مکتب بوده و استاد آن به شمار می رفتند، اشاره می کنیم. ابن عساکر آنان را به پنج طبقه تقسیم کرده است و برای هر یک شرح حالی نوشته است، ولی ما تنها به بیان اسم آنان اکتفا ورزیده، و شرح بیشتر را به کتاب ابن عساکر، موکول می کنیم. (1)
طبقه نخست:
1 ابو عبدالله بن مجاهد بصری.
2 ابوالحسن باهلی بصری
3 ابوالحسین بندار بن حسین شیرازی صوفی.
4 ابو محمد طبری معروف به عراقی.
5 ابوبکر قفال شاشی
6 ابوسهل صعلوکی نیشابوری.
7 ابوزید مروزی.
8 ابو عبدالله بن خفیف شیرازی.
9 ابوبکر جرجانی، معروف به اسماعیلی.
10 ابوالحسن عبدالعزیز طبری.
11 ابوالحسن علی طبری.
12 ابوجعفر سلمی بغدادی (نقاش)
13 ابو عبدالله اصفهانی.
14 ابو محمد قرشی زهری.
15 ابوبکر بخاری اودنی.
16 ابو منصور بن حمشاد نیشابوری.
17 ابوالحسین بن سمعون بغدادی.
18 ابو عبدالرحمن شروطی جرجانی.
19 ابو علی فقیه سرخسی.
ابن عساکر می گوید: «این 19 تن، از شاگردان بلا واسطه شیخ اشعری بوده و از چشمه زلال علم او سیراب شده اند و نخستین طبقه از اشاعره به شمار می روند:
اما طبقه دوم کسانی هستند که نزد او درس نخوانده اند، ولی یاران او را درک کرده و از محضر آنان بهره گرفته اند.»
آنگاه اسامی طبقه دوم را با شرح اجمالی آورده که ما تنها فهرست نام آنان را می آوریم .
طبقه دوم اشاعره:
مقصود از این طبقه کسانی هستند که محضر شیخ ابوالحسن را درک نکرده و از محضر شاگردان او بهره گرفته اند، مانند:
20 ابوسعید بن ابی بکر اسماعیلی جرجانی.
21 ابوالطیب بن ابی سهل صعلوکی نیشابوری.
22 ابوالحسن بن داود مقری دارانی دمشقی.
23 قاضی ابوبکر بن طیب باقلانی
24 ابو علی دقاق نیشابوری، استاد ابوالقاسم قشیری.
25 حاکم نیشابوری (ابو عبدالله بن بیع) .
26 ابو نصر بن ابی بکر اسماعیلی جرجانی.
27 ابوبکر ابن فورک اصفهانی.
28 ابو سعد بن أبی عثمان خرگوشی نیشابوری.
29 ابو عمر محمد بن حسین بسطامی.
30 ابوالقاسم بن ابی عمرو بجلی بغدادی.
31 ابوالحسن بن ماشاذه اصفهانی.
32 ابوطالب بن مهتدی هاشمی.
33 ابو معمر بن ابی سعد جرجانی.
34 ابو حازم عبدوی نیشابوری
35 ابو اسحاق اسفراینی.
36 ابو علی بن شاذان بغدادی.
37 حافظ ابونعیم اصفهانی.
38 ابوحامد احمد بن محمد استوائی دلوی
طبقه سوم:
طبقه سوم گروهی هستند که از شاگردان بلا واسطه شیخ درس فرا نگرفته و از شاگردان تلامذه او درس آموخته اند.
39 ابوالحسن سکری بغدادی.
40 ابو منصور ایوبی نیشابوری.
41 ابو محمد عبدالوهاب بغدادی.
42 ابوالحسن نعیمی بصری.
43 ابو طاهر بن خراشه دمشقی مقری.
44 ابو منصور نیشابوری بغدادی
45 حافظ ابوذر هروی
46 ابوبکر دمشقی معروف به ابن جرمی.
47 ابو محمد جوینی، پدر ابوالمعالی جوینی.
48 ابوالقاسم بن ابن عثمان همدانی بغدادی.
49 ابو جعفر سمنانی، قاضی موصل.
50 ابو حاتم طبری معروف به قزوینی.
51 ابو الحسن رشابن نظیف مقری
52 ابو محمد اصفهانی معروف به ابن لبان.
53 ابوالفتح، سلیم بن ایوب رازی.
54 ابو عبدالله خبازی، مقری نیشابوری.
55 ابوالفضل بن عمروس بغدادی مالکی.
56 ابوالقاسم اسفراینی.
57 حافظ ابوبکر بیهقی.
طبقه چهارم:
58 ابوبکر، خطیب بغدادی.
59 استاد ابوالقاسم قشیری نیشابوری.
60 ابو علی بن ابی حریصه همدانی دمشقی.
61 ابوالمظفر اسفراینی.
62 ابواسحاق ابراهیم بن علی شیرازی.
63 ابو المعالی جوینی.
64 ابوالفتح نصر بن ابراهیم مقدسی.
65 ابو عبدالله طبری.
طبقه پنجم:
66 ابو المظفر خوافی نیشابوری.
67 ابو الحسن طبری، معروف به کیای هراسی.
68 ابو حامد غزالی، معروف به حجة الاسلام
69 ابوبکر شاشی.
70 ابوالقاسم انصاری نیشابوری.
71 ابونصر بن ابی القاسم قشیری.
72 ابوعلی حسن بن سلیمان اصفهانی.
73 ابوسعید اسعد بن ابی نصر بن فضل عمری.
74 ابو عبدالله، محمد بن احمد بن یحیی بن جنی عثمان دیباجی.
75 قاضی ابوالعباس احمد بن سلامه، معروف به ابن رطبی.
76 ابو عبدالله فراوی نیشابوری.
77 ابوسعد، اسماعیل بن احمد نیشابوری، معروف به کرمانی.
78 ابوالحسن سلمی دمشقی.
79 ابو منصور محمود بن احمد بن عبدالمنعم ماشاذه.
80 ابوالفتوح محمد بن فضل بن محمد بن معتمد اسفراینی.
81 ابوالفتح نصرالله بن محمد بن عبدالقوی مصیصی.
ابن عساکر خود، بخشی از طبقه پنجم را درک کرده و با برخی از آنان معاصر بوده و با برخی دیگر نشست و برخاست داشته است.
تاج الدین سبکی، دو طبقه دیگر را نیز که ابن عساکر آنها را درک نکرده، بر این پنج طبقه افزوده و می نویسد:
طبقه ششم:
82 امام فخر رازی.
83 سیف الدین آمدی.
84 شیخ الاسلام، عزالدین بن عبدالسلام.
85 ابن حاجب مالکی.
86 شیخ الاسلام، عزالدین حصیری، مولف: «التحصیل و الحاصل» .
87 خسرو شاهی. (2)
طبقه هفتم:
88 شیخ الاسلام، تقی الدین ابن دقیق العبد.
89 علاء الدین باجی.
90 تقی الدین سبکی.
91 صفی الدین هندی.
92 صدر الدین مرحل.
93 برادر زاده او شیخ زین الدین.
94 صدر الدین سلمیان عبدالحکم مالکی.
95 شیخ شمس الدین حریری خطیب.
96 شیخ جمال الدین زملکانی.
97 شیخ جمال الدین بن جمله.
98 شیج جمال الدین بن جمیل.
99 شمس الدین سروجی حنفی، معروف به قاضی القضاة.
100 قاضی شمس الدین بن حریری حنفی.
101 قاضی عضدالدین ایجی شیرازی. (3)
یادآوری یک نکته:
ابن عساکر، برای شیخ ابوالحسن، نوزده شاگرد دست پرورده معرفی کرده، ولی ابن الندیم، در فهرست خود، شیخ اشعری را به عنوان «ابن ابی بشر» ، یادآور شده و او را در اعداد «کلابیه» (پیروان اصحاب عبدالله بن محمد بن کلاب القطان)، آورده است و برای او تنها دو پیرو یاد کرده است، یکی «دمیانی» و دوم «حمویه» که از اهل سیراف بوده است، و می افزاید و از این دو، برای مناظره با مخالفان کمک می گرفت و از این دو، کتابی در دست نیست:
مرور زمان از این شخصیت، یک قهرمان ساخت، و متفکران اهل سنت چون نمی توانستند عقاید اهل حدیث را در بست بپذیرند، و از طرفی دستگاه خلافت، روی معتزله حساس بود، سرانجام، مکتب «اشعری» به صورت یک مکتب میانه رو برگزیده شد و مشهور گردید، تا آنجا که در قرن نهم اسلامی، مقریزی، آن را مذهب رسمی جهان اهل سنت معرفی می کند که هر کس با اصول آن مخالفت کند خون او ریخته می شود. (4)
ما در این جا دامن سخن را کوتاه نموده، و از خداوند بزرگ خواهانیم که ما را در به پایان رساندن این فرهنگ یاری نماید و حق را بر خامه ما جاری سازد.
پی نوشت ها:
1 ابن عساکر، تبیین کذب المفتری، ص.
2 منسوب به خسرو شاه (یکی از روستا مرو نه خسرو شاه واقع در جنوب تبریز) .
3 سبکی، طبقات الشافعیة، 3/372 .373
4 مقریزی، الخطط، 2/360، چاپ مصر.
