شیخ محمد رضا مظفر

در جنوب شرقی نجف اشرف و در مجله براق ، منزل آیة الله شیخ محمد رضا مظفر واقع بود، پنج ماه پس از درگذشت شیخ ، در پنجم شعبان سال 1322 هجری آخرین یادگار آن مرد حق دیده به جهان گشود و ((محمد رضا)) نامیده شد.⁽¹⁾
مادر محمد رضا دختر علامه شیخ عبدالحسین طریحی (1235-1293 ق .) است ⁽²⁾ و او در دامان آن زن با فضیلت و با سرپرستی برادر بزرگش شیخ عبدالنبی مظفر(1291-1337 ق .) رشد کرد. پس از درگذشت شیخ عبدالنبی برادر دیگرش شیخ محمد حسن (1301 - 1375 ق .) سرپرستی او را به عهده گرفت و راهنمایی زندگی اش گردید.⁽³⁾
محمد رضا از خاندان علمی و ادبی بنام و معروف شیعی موسوم به ((آل مظفر)) برخاسته است . این خاندان از نیمه سده دوازده قمری در حوزه نجف اشرف شناخته شد و چهره های نامدار و متکبر آن در عرصه های متعدد و رشته های متنوع علوم اسلامی درخشید و شعاع پرتو نورشان گسترده مراکز علمی - تحقیقی شیعه و غیر آن را در نور دید.⁽⁴⁾
در حوزه نور
محمد رضا پس از فراگیری خواندن و نوشتن ، در سیزده سالگی راهی مکتب علوم دینی شد و به آموختن مبانی و اصول ادبیات عرب پرداخت و در این مقطع از استاد شیخ محمد طه حویزی بسیار بهره برد. ⁽⁵⁾ او سپس با عزمی راسخ دوره سطح فقه و اصول را سپری کرد و آنگاه در جلسات دروس عالی این دو علم و همچنین حکمت و فلسفه و عرفان که از سوی اساتید بنام ذیل تدریس می شد، حاضر گشت :
1. شیخ محمد حسن مظفر، شیخ محمد رضا به همراه برادر دیگرش شیخ محمد حسین در درس بردار بزرگشان شرکت می کردند.
2. میرزا محمد حسین نایینی (متوفای 1355 ق .)
3. شیخ آقا ضیاء الدین عراقی (1278-1361 ق .)
4. میرزا عبدالهادی شیرازی (1305-1382 ق .)
5. سید علی قاضی طباطبایی (1385-1366 ق .)
6. شیخ محمد حسین اصفهانی (1296-1361 ق .)⁽⁶⁾
این شخصیت را می توان معماران بزرگ علمی شیخ محمد رضا دانست که در شکل دهی شخصیت او تاءثیر بسیاری داشت ، بدان حد که خط مشی اصولی ، فقهی و فلسفی او بیشتر متاءثر از دیدگاههای این استاد است . احترام و تجلیل فراوان مظفر از مقام شیخ محمد حسین گواه ارتباط تنگاتنگ و علاقه بی حد اوست .⁽⁷⁾
سرانجام پس از تلاش پی گیر، حضور در محفل اساتید فن و امداد پروردگار، شیخ محمد رضا به مقام والای اجتهاد رسید و حضرات آیات شیخ محمد حسین اصفهانی ، شیخ محمد حسن مظفر و سید عبدالهادی شیرازی اجتهاد او را گواهی کردند.⁽⁸⁾
مظفر در سیر کسب دانش ، علاوه بر علوم دینی به فراگیری دانشهایی چون حساب ، هندسه ، جبر، هیئت و عروض روی آورد و در 21 سالگی کتابی در علم عروض به رشته تحریر درآورد.
شیخ محمد رضا مظفر در کنار تحصیل ، مطالعه و تحقیق ، به تدریس معارف حوزه علمیه اشتغال داشت و نخست به تدریس کتاب مکاسب (در فقه ) و رسائل (در اصول ) پرداخت و آنگاه به تدریس دوره خارج فقه و اصول اهتمام ورزید. او همچنین فلسفه اسلامی را به طالبان این فن آموخت و از آن جمله کتاب اسفار اثر ملاصدرا را در منزل خود تدریس می کرد.⁽⁹⁾
پیشگام اصلاح و نوآوری
با یک نگاه کوتاه به حیات استاد مظفر، می توان به وجود دو دوره و مقطع فکری و علمی در زندگی او پی برد؛
دوره اول شامل یادگیری ، مطالعه ، تحقیق و تدریس به شکل متداول حوزه ، همچون حضور و بر پایی بحثها و درسهای مختلف و نیل به مقام اجتهاد و گام نهادن در مسیر مرجعیت بود.
دوره دوم عبارت است از فداکردن موقعیت سنتی حوزوی و روی آوردن به تلاش و کوشش در پی اصلاح حوزه با استفاده از شیوه های بهینه آموزش ، تدریس ، تالیف و...⁽¹⁰⁾
به اعتراف بسیاری از شخصیتهای علمی و دینی ، اگر آیة الله مظفر سرمایه عمر خود را در پی اصلاح حوزه نمی گذاشت ، بی شک یکی از مراجع تقلید می بود.⁽¹¹⁾
استاد مظفر اوضاع حوزه نجف را از همه جوانب تحت مطالعه در آورد و نواقص آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد ولی با این حال می دانست که تنها بررسی مشکل ، درد را دوا نمی کند و باید در عمل کوششهای صادقانه و خالصی را در راه جبران این نواقص و حل این نارساییها صورت داد.
در سال 1349 هجری ، هنگام هجوم فرهنگی کتابهای دشمنان ، او به همراه شیخ محمد جواد حجامی ، شیخ محمد حسین مظفر، سید علی بحرالعلوم ، شیخ علی ثامر و تعدادی دیگر به منظور تاءسیس جمعیتی برای نشر و تاءلیف تلاش کرده و نشستهای متعددی را برپا نمودند و به ابتکار جمع ، علامه شیخ محمد جواد بلاغی به تاءلیف و تفسیر ((آلاءالرحمن )) پرداخت ، البته این تمام نتیجه حرکت مورد نظر بود.⁽¹²⁾
برنامه ها و فعالیت های اصلاحی استاد نام او را در زمره یکی از احیاگران عصر حاضر، در تاریخ کهن حوزه علمیه نجف اشرف جاودان ساخت ، اقدامات اصلاحی آیة الله مظفر به قرار ذیل است :
الف - جمعیت منتدی النشر
این نهاد - که در سال 1353 هجری مجوز تاءسیس را دریافت کرد - بهترین وسیله برای تحقق اهداف اصلاحی در پی نشر فرهنگ دینی و ایجاد روح اسلامی در مردم و استحکام اخلاق بود.
آیة الله مظفر و همفکران دیگر او، خطر تهاجم فرهنگی غرب را بهنگام شناخته و به سرعت جوانان را دریافتند و برای در امان ساختن آنان از شبیخون دشمن ، ایشان را در زیر چتر اندیشه های اسلامی جای دادند و مراکز عالی آموزشی را تاءسیس کردند.
در ماده 4 اساسنامه جمعیت چنین آمده است :
((اهداف منتدی النشر عبارت است از عمومیت دادن فرهنگ اسلامی و علمی ، و اصلاح اجتماعی به وسیله نشر، تالیف ، آموزش و... با استفاده از شیوه های مشروع )) ⁽¹³⁾
استاد محمد رضا مظفر ریاست این جمعیت را به عهده داشت و حمایت آیة الله العظمی سید به ابوالحسن اصفهانی از این نهاد نوپا بسیار راهگشا بود.
ب - دانشکده منتدی
آیة الله مظفر در سال 1355 ق . به دنبال تحقق اهداف جمعیت منتدی النشر، یک مدرسه عالی علوم دینی و به عبارتی ((دانشکده اجتهاد)) را تاءسیس کرد و در دوره اول چهار ماده درسی همچون فقه استدلالی ، تفسیر، علم اصول و فلسفه به دانش پژوهان ارائه می شد. علامه شیخ محمد جواد بلاغیت شیخ عبدالحسین دشتی و شیخ عبدالحسین حلی از اساتید این دانشکده بودند.
ج - مدارس منتدی
تاسیس مدارس منتدی النشر گام بعدی استاد مظفر بود که با استقبال بزرگان حوزه نجف و خاندانهای مشهور این شهر مواجه شد و این اقبال عمومی در توسعه اش کارگشا بود.
در این مدارس ، در طول چند دهه ، مقاطع تحضیلی ابتدایی ، متوسطه (ثانویه ) و پیش دانشگاهی (اعدادیه ) دایر بود و در مجموع دروس جدید با گرایش ترویج فرهنگ دینی آموزش داده می شد.⁽¹⁴⁾
د- دانشکده فقه
آیة الله مظفر در سال 1376 ق . دانشکده فقه را در نجف اشرف تاسیس کرد و وزارت فرهنگ عراق در سال 1377 آن را به رسمیت شناخت . مواد درسی این دانشکده عبارت بودند از: فقه امامیه ، فقه تطبیقی ، اصول فقه ، تفسیر و اصول و مبانی تفسیر، حدیث و اصول حدیث (درایه )، علوم بیتی و روان شناسی ، ادبیات و تاریخ ادبیات ، جامعه شناسی ، تاریخ اسلام ، فلفسه اسلامی ، فلسفه جدید، منطق ، تاریخ جدید، اصول تدریس ، نحو، صرف و یک زبان بیگانه .
شیخ محمد رضا خود در دانشکده به تدریس فلسفه اسلامی می پرداخت و مجلات کتاب ((اصول الفقه )) را آماده میکرد تا در دانشکده فقه تدریس شود او همچنین به سرپرستی دانشکده و نظارت بر کارهای تاءلیفی آن می پرداخت . وی زندگی خود را بطور کامل در اختیار این مرکز علمی گذارد و به شجره جان و روان آن را مستحکم و پایدار کرد و همه تواناییها و امکاناتش را در این دانشکده بذل نمود.⁽¹⁵⁾
ه تدوین کتابهای درسی
در قرن اخیر جمعی از اندیشوران حوزه ، تغییر برخی متون درسی و کوتاه کردن طور مدت آموزش را به منظور دستیابی سریع به اهداف متعالی پیشنهاد کرده اند و برخی از مصلحان نیز تحدید بنای علمی و تدوین کتابهای روز آمد را - با توجه به حفظ عمق و اصالت مطالب آنها - وجهه نظر خود قرار داده اند که این تغییر و جایگزینی همواره با مقاومت برخی دیگر مواجه بوده است .
آیة الله مظفر در میان دو دوره سطح و خارج ، دوره نخست را به دلیل نقص در موارد درسی و سبک تحصیل و تدریس - نیازمند اصلاح می دانست و از این رو در پی تاءسیس منتدی النشر و دانشکده فقه ، تنظیم وضعیت آموزشی و افزودن متون آموزشی جدید را هدف کار خویش قرار داد. تدوین کتابهای ((المنطق ))، ((اصول الفقه )) و ((عقاید الامامیه )) یک نوسازی در نگارش کتابهای درسی به شمار می آید که هم اکنون دو کتاب نخست از متون درسی حوزه های علمیه بخصوص حوزه مقدس قم می باشد.⁽¹⁶⁾
و - ترمیم امر تبلیغ
استاد مظفر، خطابه و تبلیغ متداول در نجف را در شاءن آن حوزه کهن نمی دانست ، زیرا امروزه هیچ خطیبی بدون آگاهی از افکار زمان و مسائل و موضوعات علوم جدید از یک طرف و احاطه کامل به تعالیم و معارف اسلامی از فقه تفسیر و حدیث و تاریخ از سوی دیگر نمی تواند رسالت اسلامی خود را در سطح عالی و وسیع انجام دهد. او خطابه حسینی را یکی از مهم ترین وسائل تبلیغ می شناخت و وضع موجود حوزه را رسا نمی دانست و افتتاح مؤ سسه و مدرسه ای برای تربیت خطیب را یگانه راه نجات از آن نارسایی تلقی می کرد.
گشودن دانشکده وعظ و ارشاد از آرزوهای شیخ بود. در سال 1363 ق . مجموعه ای به ریاست خطیب برجسته عراق ((شیخ محمد علی قسام )) و با نظارت آیة الله مظفر تشکیل شد و کار آزمایشی خویشی را - قبل از افتتاح رسمی دانشکده - با برپایی یک کلاس آغاز کرد و درسهایی چون فقه ، علوم عربی ، اصول دین و اصول حدیث (علم درایه ) در آن تدریس می شد. مدت کوتاه از عمر آن نگذشته بود که حملات پیاپی بر آن وارد آمد و اتهامات ناروایی بر آن زده شد، در حالی که این مؤ سسه با اهدافی عالی و انگیزه ای مخلصانه تاءسیس شده بود هدفی جز زدودن پیرایه ها نداشت . ⁽¹⁷⁾ اما افسوس که مصلحان همیشه در معرض اتهام اند و ناآگاهان سدی در مقابل اندیشه های والای ایشان !
ز - تربیت یافتگان
استاد مظفر در دوره حیات علمی خود، دانش پژوهان بسیاری را در سایه تربیت و تدریس قرار داد و آنان را با معارف دین آشنا ساخت . اسامی برخی از شاگردان آن عزیز را - چه در داخل منتدی النشر و دانشکده فقه و چه بیرون از آن - مرور می کنیم :
شیخ احمد قبیسی ، شیخ احمد وائلی ، سید جواد شبر، شیخ جواد قسام ،سید حسین خرسان ، شیخ صالح آل شیخ راضی ، سید عبدالکریم قزوینی ، شیخ عبدالهادی فضلی ، سید عبدالهادی محسن حکیم ، شیخ غلامرضا عرفانیان ، دکتر سید محمد بحرالعلوم ، سید محمد تقی طباطبایی تبریزی ، سید محمد جمال هاشمی ، شیخ محمد حسن طریحی ، سید محمد حسن قاضی ، سید محمد صدر، شیخ محمد علی ایروانی ، شیخ محمد علی تسخیری ، شیخ محمد مهدی آصفی ، دکتر محمود بستانی ، دکتر محمود مظفر، سید مرتضی حکمی ، سید هادی فیاض ، شیخ یونس مظفر و...⁽¹⁸⁾
ح - بر بال قلم
آیة الله محمد رضا مظفر یکی از نویسندگان چیره دست و نامدار معاصر است که زیبایی تعبیر، رسایی متن ، حسن انسجام و بیان جذاب همراه با استحکام مطالب و دقت نظر در نوشته هایش هویداست . این امتیاز مرهون تلاشهای دوران جوانی او در آشنا شدن با متون ادبی و ادبیات معاصر و ممارست بر روز آمد کردن تالیفاتش می باشد بدان حد که آثار هم آمیخته دانش و ادبیات وی ، عقل را اشباع می سازد و عاطفه را آرامش می بخشد.
ساده نویسی در مطالب علمی از هنرهای ادبی اوست و آن بر بال قلم نشسته ، شیفتگان علم را به آسمانهای فلسفه و منطق و اصول و کلام پرواز می داد و دانشهای دقیق را به شیوه ای روان به ایشان عرضه می کرد و بر خلاف دیگران که به شیوه سنتی انس داشتند، او مرحله جدید تدوین آثار اسلامی ، با بهره گیری از اسلوب نثر فنی جدید را به حوزه ارائه داد.
نوشته های ارزنده او عبارتند از:
1. اصول الفقه : این اثر زیبا به حقیقت نوعی نوسازی در نگارش کتابهای درسی دوره سطح محسوب می شود و مؤ لف فرزانه ، آن را به منظور تدریس در دانشکده فقه نجف نوشته است . نوآوری علمی ، اتقان و عمق مطالب ، اصول فقه را اثری جاودان و ماندنی ساخته و استاد به منظور رفع خلاء موجود بین دو کتاب ((معالم )) و ((کفایه )) و با تاسی از ابتکار استاد خویش شیخ محمد حسین اصفهانی - در دسته بندی مباحث - آن را تنظیم کرده است .
2. عقاید الامامیه : این کتاب ، مجموعه ای از عقاید اسلامی بر اساس روش اهل بیت علیه السلام می باشد که به صورتی فشرده و رسا تنظیم شده است ، اثری که از هرگونه پیچیدگی های رایج کتب کلامی عاری بده و برای همگان در خور فهم است . استاد پیشتر این مطالب را در سال 1363 ق . در دانشکده دینی منتدی ارائه کرده بود و سپس آن را بدنی نام و همچنین به نام ((عقاید الشیعه )) به چاپ رساند و هدف عالی او از نگارش آن تقریب بین مذاهب اسلامی بود.
3. المنطق : این اثر مجموعه درسهای ارائه شده ایشان از سال 1357 ق . در دانشکده منتدی النشر می باشد و به عنوان متن مهم درسی جایگاهی ویژه را به خود اختصاص داده است .
دیگر آثار چاپی و خطب استاد از این قرار است :
4. احلام الیقظه ،
5. تاریخ الاسلام ،
6. تتمه احکام الیقظه ،
7. حاشیة المکاسب ،
8. حریة الانسان و ارتباطها بقضاءالله ،
9. دیوان شعر،
10. رسالة عملیة فی ضوء المنهج الحدیث ،
11. الزعیم الموهوب السید ابوالحسن اصفهانی ،
12. السقیفة ،
13. شرح حال صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)،
14. شرح حال شیخ محمد حسن نجفی (صاحب جواهر)،
15. شرح حال شیخ حسین اصفهانی ،
16. شرح حال مولا محمد مهدی نراقی ،
17. شیخ الطوسی مؤ سس جامعة النجف ،
18. علی هامش السقیفة ،
19. فلسفة ابن سینا،
20. الفلسفة الاسلامیة ،
21. فلسفه الامام علی علیه السلام ،
22. فلسفه الکندی ،
23. المثل الافلاطونیة عند ابن سینا،
24. مجموعه ای اشعار (در کتاب شعراء الغری )،
25. مجموعه ای از رسائل در علم کلام ،
26. مذاکرات الشیخ ،
27. النجف بعد نصف قرن ،⁽¹⁹⁾
استاد همچنین مقدمه هایی بر آثار مکتوب دیگران نوشته اند:
از آیة الله مظفر مقالات متعددی - با نام صریح یا مستعار - در مجله هایی چون ((العرفان )) در صیدا، ((الدلیل ))، ((الهاتف )) و ((النجف )) در نجف ، ((الکحلاء)) در عماره ، ((المرشدالعربی )) در لاذقیه ، ((الفکر)) در بغداد و ((الرسالة )) در مصر به چاپ رسید.⁽²⁰⁾
شبنم شعر
استاد مظفر از جوانی به شعر روی آورد و جرقه های آغازین آن نزد شیخ محمد طه حویزی افروخته شد و در پرتو راهنماییهای استاد به سرودن شعر پرداخت و بخوبی از عهده ظرافتها و نکات دقیق آن برآمد. هرکس به سروده های او نظر بنماید در آن فنون شعر لطیف و ظریفی می یابد و به افقهای ادبی نوی برخورد می کند.
در ((دیوان شعر)) ⁽²¹⁾ ایشان ، حدود پنج هزار بیت وجود دارد.⁽²²⁾
برخی از سروردهای استاد در بعضی از کتابهای فاخر موجود است .⁽²³⁾
چشمه بیداری
آیة الله مظفر زندگی اش را تنها به فعالیتهای فرهنگی و علمی حوزه محدود نساخت ، بلکه اندیشه نافذش ، مسائل و موضوعات اجتماعی و سیاسی جامعه و امت اسلامی را درنوردید و هر پدیده مهم را به دقت دنبال می کرد. بحرانها و مشکلات تحمیل شده بر مسلمانان ، او را بیشتر تحت تاءثیر قرار می داد و استاد را به تلاش وامی داشت .
فشارهای روزافزون فرانسویان بر مردم الجزیر و نامردمیهای صهیونیستها نسبت به مردم فلسطین ، حوادث ناگواری است که از دید نافذ او پنهان نبود و آن فقیه فرزانه را در رنج فرو می برد و گاهی در برخی از نشریات مقالات مفیدی می نگاشت . وی همچنین در جنگ بین مصر اسرائیل در سال 1956 م . تلگرافی خطاب به شیخ الازهر فرستاد و همدردی خود را با ملت مصر اعلام داشت .⁽²⁴⁾
آن استاد صهیونیسم را خطر بزرگ برای جامعه اسلامی می دانست و اصولا انحراف سردمداران کشورهای اسلامی از حق و مسامحه ایشان با دیوسیرتان غرب را عامل بدبختی مسلمانان و ریشه رشد صهیونیستها می دانست .⁽²⁵⁾
آیة الله مظفر با همکاری گروهی از اندیشمندان مسؤ ولیت شناس ، برای مقابله با افکار الحادی ،((جماعة العلماء)) را در نجف اشرف پی نهاد تا این نهاد برخاسته از حوزه مبارزه با بی دینی و تهاجم فرهنگی دشمنان را پی گیرد و جلوگیری از گسترش افکار کمونیسم را رهبری کند. بیانیه های منتشره این گروه ، گواه بینش و بلند نظری مؤ سسان آن است . ⁽²⁶⁾
در پی مخالفت امام خمینی (ره ) و دیگر مراجع بزرگ ایران با فعالیت های ضد اسلامی شاه ایران ، علمای نجف همچون آیة الله مظفر با ایشان همصدا شده ، از حرکت انقلابی روحانیون حوزه علمیه قم حمایت و پشتیبانی کردند و ضمن صدور چندین اطلاعیه ، مخالفت خود را با تصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی اظهار داشته و انزجار خود را از اقدام ظالمانه رژیم پهلوی در فاجعه خونبار مدرسه فیضیه اعلام کردند.⁽²⁷⁾
در گذشت
آیة الله شیخ محمد رضامظفر در شانزدهم ماه مبارک رمضان سال 1383، در سن 62 سالگی مرگ را در آغوش کشید و پرستوی آسمان گردید و به سوی حق پرواز کرد و پیکر مطهر او با حضور مراجع بزرگ ، علما و مردم تشیع شد و در مقبره خانوادگی واقع در جاده کوفه ، در کنار مرقد برادرش شیخ محمد حسن مظفر به خاک سپرده شد.⁽²⁸⁾
امید است حرکت اسلامی استاد به وسیله اندیشمندان مصلح و پرتوان حوزه ها ادامه یابد.

پینوشتها:
1- نقباء البشر، شیخ آقا بزرگ تهرانی ، ج 2، ص 772.
2- عقاید الامامیه ، مقدمة التحقیق ، دکتر محمد جواد طریحی ، ص 135.
3- شعراءالغری ، علی الخاقانی ، ج 8، ص 451.
4- ماضی النجف و حاضرها، ج 3، ص 360.
5- ر. ک : شعراءالغری ، ج 8، ص 452.
6- همان ؛ مدرسة النجف ، محمد مهدی آصفی ، ص 63؛ نقباءالبشر، ج 2، ص 772؛ ماضی النجف و حاضر، ج 3، ص 374؛ عقاید الامامیه ، مقدمة التحقیق ، ص 138.
7- ر. ک : حاشیه مکاسب ، شیخ محمد حسین اصفهانی ، مقدمه ، محمد رضا مظفر.
8- مدرسة النجف ، ص 74، عقاید الامامیة ، مقدمه التحقیق ، ص 139.
9- همان ، ص 64؛ هکذا عرفتهم ، جعفرالخلیلی ، ج 2، ص 19.
10- همان ، ص 62؛ همان ، ص 23.
11- مجله پیام حوزه ، ش 9، ص 66.
12- مدرسة النجف ، ص 115.
13- نظام منتدی النشر، ص 23.
14- همان ، ص 106، 108؛ موسوعة العتبات المقدسة ، جعفر خلیلی ، ص 183، 184.
15- مدرسة النجف ، ص 129 و 130.
16- همان ، ص 119 و 120؛ ر. ک : مجله حوزه ، ش 50، ص 72 - 74.
17- ر. ک : همان ، 121 و 131؛ هکذا عرفتهم ، ص 24.
18- عقاید الامامیه ، مقدمه التحقیق .
19- ر. ک : نقباء البشر، ج 2، ص 773؛ شعراء القری ، ج 8، ص 454؛ الاعلام خیرالدین زرکلی ، ج 6، معجم المولفین العراقیین ، کورکیس عواد، ج 3، ص 170؛ رجال الفکر و الادب فی النجف ، هادی امینی ، ص 481؛ دائرة المعارف اسلامی ، ج 2، ص 140؛ ماضی النجف و حاضرها، ج 3، ص 375؛ عقایدالامامیه ، مقدمة التحقیق ، ص 179- 182؛ جواهر الکلام ، محمد حسن نجفی ، ج 1، ص 24؛ الحکمة المتعالیه ، صدرالدین شیرازی ، ج 1، ص الف - ت ؛ جامع السعادات ، مولا محمد مهدی نراقی ، ج 1، مقدمه .
20- نقباءالبشر، ج 2، ص 773؛ هکذا اعرفتهم ، ج 2، ص 25؛ مدرسة النجف ، ص 74؛ عقاید الامامیة ، مقدمة التحقیق ، ص 181.
21- این دیوان به همت آقای محمد رضا قاموسی جمع آوری و تنظیم شده ولی هنوز به چاپ نرسیده است .
22- عقاید الامامیة ، مقدمة التحقیق ، ص 182.
23- ر. ک : شعراء الغری ، ج 8، ص 461 - 484؛ ادب الطف ، جواد شبر، ج 10، ص 170.
24- مدرسة النجف ، ص 87.
25- ر. ک : عقاید الامامیة ، ص 112.
26- مدرسه النجف ، ص 90، مجله حوزه ، ش 34، ص 53.
27- ر. ک : اسناد انقلاب اسلامی ، ج 3، ص 41، 65 و 66، 77.
28- نقباء البشر، ج 2، ص 773