ابوعبداللّه
، ادیب، لغت شناس، نسب شناس و محدّث شیعی، مشهور به «کاتب»، با اینکه مدت زیادی با متوکّل عبّاسی (حکومت: 232 247 ق) پیوستگی داشت و به همین دلیل، لقب «ندیم» گرفت، اما گزارش نجاشی حاکی از آن است که وی از اصحاب ویژه امام عسکری علیه السلام بوده و پیش از آن نیز با امام هادی علیه السلام رابطه نزدیکی داشته است. درباره تاریخ تولّد و وفات او گزارش صحیحی به چشم نمی خورد. به گفته یاقوت، وی در سال 237 ه تولّد یافت و مرگ او در سال 309 ه اتفاق افتاد، ولی گزارش مذکور با سوابق علمی او سازگار نیست.
آنچه می توان گفت این است که وی قطعا از شخصیت های سده سوم هجری بوده و از اینکه در منابع معتبر، سخنی از دوران زندگی او پس از عصر امام حسن عسکری علیه السلام (شهادت: 260 ق) به میان نیامده، می توان دریافت که وی در عصر آن امام و یا اندکی پس از آن، زندگی را به سر آورده است. در برخی از منابع متأخّر، مرگ او حدود سال 255 ه نوشته شده(2) که این تاریخ با سوابق علمی او سازگارتر است؛ زیرا از معاصران او، علی بن یحیی منجّم (م 275 ق) است که وی را پس از مرگ، در خواب دیده و این موضوع گواه آن است که وی پیش از مرگ معاصرش، از دنیا رفته است. بر پایه همین گزارش، می توان ولادت او را در دهه های اخیر سده دوم، حدود 185 ه تخمین زد.
وی در خانواده ای علمی، ادبی و اهل قلم به دنیا آمد و در میان طایفه «بنی حمدون»، که در بغداد سکونت داشتند، پرورش یافت. پدرش، ابراهیم بن اسماعیل بن داود (م. حدود 254 ق)، که به گفته یاقوت، ملقّب به «حمدون» بود، از عالمان عصر خود و نویسنده کتاب الندماء و الجلساء، است که در سال 243 ه با متوکّل عبّاسی ارتباط یافت و از ندیمان وی گشت.
به گفته ابن ندیم (م. حدود 385 ق)، پدرش نخستین ندیمی بود که به دربار عبّاسیان راه یافت و پس از او بسیاری از بستگان و نوادگان او جزو ندمای خلافت عبّاسی درآمدند. وی خود از ندیمان مستعین عبّاسی (حکومت: 248 252 ق) بود و پیش از آن نیز سال ها (چهارده سال) در خدمت متوکّل بود و پیوستگی محکمی با خلیفه داشت، هرچند بین او و خلیفه اختلاف اندکی حاصل شد و این امر باعث تبعید او به «تکریت» (از شهرهای شمالی عراق) گردید و در تبعیدگاه، به دستور متوکّل، نرمه گوش او را بریدند، اما این جریان چندان به طول نینجامید و بار دیگر به بغداد فراخوانده شد و از سوی خلیفه، جاریه ای به نام «صاحب» به او اهدا شد. گفته می شود: وی در مدت همنشینی اش با متوکّل، حدود 360 هزار دینار مال اندوخت و در مدت اندکی که با مستعین نیز همنشینی داشت، چندین برابر همین مبلغ جمع آوری نمود.
وی با تصریح مورّخان سنّی و صاحب نظران شیعی، از عالمان برجسته امامیه است و در این باره تردیدی وجود ندارد، اما سؤال این است که چگونه طوسی و نجاشی او را از یاران ویژه امام هادی و عسکری علیهماالسلام به شمار آورده اند، در حالی که وی سال ها ندیم خلیفه ای بود که دشمنی اش با شیعه و اهل بیت علیهم السلام انکارناپذیر است؟ آیا ممکن است وی اخبار و اطلاعات محرمانه ای را که در اطراف امام هادی و عسکری می گذشتند، برای متوکّل گزارش کرده باشد، یا آن طور که علاّمه مامقانی احتمال داده، وی این کار را برای امام هادی و عسکری علیهماالسلام انجام داده باشد؟ در این باره، سخن قاطعی نمی توان گفت و صفحات تاریخ نیز در این زمینه تاریکند. قدر مسلّم این است که وی با امامان عصر خود رابطه تنگاتنگی داشته و بنا به گفته طوسی، مسائل و اخبارش را با امام هادی و عسکری علیهماالسلام در میان می گذاشته است.
وی با اینکه در زمان خود، از شهرت علمی بسزایی برخوردار بود، اما از استادان و شاگردانش آن گونه که شایسته مقام علمی اوست، کسی در منابع معرفی نشده. ممکن است وی به دلیل اقامتش در بغداد، با ادیبان بلند آوازه ای همچون ابن سکّیت شیعی (م 244 ق) و ابوتمام طائی (م 231 ق) ارتباط داشته و نزد آنان شاگردی نموده باشد؛ چنان که شاگردی او نزد ابن اعرابی (م 231 ق) نیز بعید به نظر نمی رسد. از شاگردان او نیز تنها ابوالعبّاس ثعلب نحوی (م 291 ق) را می شناسیم که برخی احتمال داده اند ممکن است منظور نجاشی از «ابوالعبّاس»، مبرّد نحوی (م 285 ق) باشد؛ زیرا کنیه مبرّد نیز «ابوالعبّاس» بوده است. همچنین محمّد بن جریر طبری سنّی (م 310 ق) نیز برخی از اخبار و گزارش های تاریخی خود را از او نقل کرده است.
وی در مدت حیات علمی خود، آثار ارزنده ای از خود به جای گذاشته که اکنون اثری از آن ها نیست. از جمله تألیفات او، أسماء الجبال و المیاه والأودیه (اسامی کوه ها، آب ها، و دره ها)، کتاب بنی مرّة بن عوف، کتاب بنی نمر بن قاسط، کتاب بنی عقیل، کتاب بنی عبداللّه بن غطفان، کتاب طی، کتاب بنی کلیب بن یربوع، شعر عجیر سلولی، شعر ثابت بن قطنه، أشعار بنی مرّة بن همام و نوادر الاعراب هستند. از آثار او برمی آید که وی علاوه بر صرف و نحو عربی، در زمینه نسب شناسی قبایل عرب و سروده های آن ها، تخصص ویژه ای داشته است.
