واژه «توسعه پایدار» که اینک مورد تأکید فراوان قرار می گیرد، اشاره به مفهومی
جدید در مسیر توسعه اقتصادی برای مقابله با مشکلات ایجاد شده دارد
.
«
پایداری» مفهومی پویاست که شامل نیازهای در حال افزایش جمعیت جهان می شود و
توسعه پایدار، توجه دادن سیاستگزاران به گونه ای از برنامه ریزی توسعه است که
استفاده بهینه از منابع طبیعی، نیروی انسانی، منابع مالی و ... را در نظر داشته،
تداوم توسعه را تضمین می نماید. به طوری که حقوق نسلهای آینده نیز حفظ شود. با این
حساب مفهوم «پایداری» به نحو ضمنی دلالت بر رشد مداوم دارد. به علاوه، این مفهوم
حامل آگاهیهای نوینی است. آگاهی از ظرفیت و محدودیت سفینه ای که نامش زمین است و
آگاهی از این واقعیت که تعادل زیست محیطی جهان در معرض خطر است
.
مفهوم «پایدار» همچنین ناظر به رویکردی در توسعه اجتماعی اقتصادی است که نظر
به رفع نیاز دارد و نقش بنیادین استقلال فرهنگی را نیز به رسمیت می شناسد
.
این نوع توسعه با مفهوم سنتی آن که اصولاً بر محور رشد اقتصادی دور می زند،
تفاوتهای اساسی دارد. بدین معنی که پا را از حدود اقتصادی فراتر گذارده و عوامل
اجتماعی اعم از تغذیه، بهداشت، شرایط زندگی و نیز تحقق تمامی ابعاد فرهنگی و معنوی
را در فرد که شامل خلاقیت، کیفیت زندگی و حقوق اولیه است در بر می گیرد و بر تعریف
واقع گرایانه نیازهای ملی استوار می شود. بدین ترتیب، توسعه پایدار محدود به اقتصاد
خرد یا تجزیه و تحلیل پروژه ها نیست، بلکه بر چشم انداز گسترده تری یعنی اقتصاد
کلان و تجزیه و تحلیل سیاستها متمرکز می گردد
.
پرواضح است که در تعاریف و تعابیر فوق توسعه پایدار در ارتباط مستقیم با حفظ
محیط زیست قرار می گیرد. محیط زیست منابع خدادادی زمین است که سرمایه بشر برای
پیشرفت و توسعه محسوب می شود. آیا بدون بهره مندی از آب و خاک سالم، معادن، جنگلها
و ... چرخه اقتصاد به حرکت در می آید؟
نقش زنان در توسعه پایدار و حفظ
محیط زیست
سؤال بالا، امروزه بحثهای زیادی را سبب شده که از اهم آنها نقش زنان در حوزه
تحقق توسعه پایدار و حفظ محیط زیست است. در این زمینه پنج دیدگاه مطرح شده است
:
نخست اینکه زنان به عنوان قربانیان تخریب محیط زیست به شمار می آیند. این تصویر
زنانی است که هیزمها را بر دوش حمل می کنند و کیلومترها راه می روند تا به آب
دسترسی یابند، اما هر روز با تخریب بیشتر جنگلها و آلودگی وسیع تر آبها روبه رو
هستند
.
دوم، زنان به عنوان مدیران منابع طبیعی چون جنگل، آب و سوخت شناخته شده و مشارکت
فعالی در بخش کشاورزی دارند. دانش آنها در باره محیط باید مورد توجه قرار گیرد و به
عنوان بخشی از راه حل مشکل آب و انرژی از وجودشان بهره گرفته شود. چنانچه در مورد
جنبش «چیپکو» در هندوستان، خطر جنگل زدایی کافی بود تا زنان محلی را برای حمایت از
محیط زیست خود علیه تشکیلات دولتی که مجوز تخریب جنگلها را صادر کرده بود، بسیج
نماید. آنها می دانستند که رفاهشان کاملاً وابسته به جنگل است و کار جنگل تنها
فرآوری چوب نیست. بلکه شاخه های خشک آن حرارت لازم را برای پخت و پز و توده زیستی
جنگل، آب خالص را فراهم ساخته و درختان، خاک روی شیبها را تثبیت می کنند
.
همچنین جنبش «کمربند سبز» کنیا مشتمل بر هشتاد هزار زن، نقطه عطفی در درختکاری
به شمار می آید. اعضای این جنبش به بیش از هزار قلمستان رسیدگی می کنند و نه فقط
کشتزارهای تک محصولی، بلکه برخی از درختان را برای تأمین نیازهای انسانی
می کارند
.
زنان و کودکان «جامعه نپان» نیز هفته ها صرف ساختن ذخیره گاههای آب باران کرده و
کوشیده اند از قدیمی ترین جنگلهای بارانی جهان واقع در «جزیره برنئو» حمایت
کنند
.
اگر چه اینها حرکتهایی نمادین و خاص در زمینه نقش زنان در حفظ محیط زیست است،
اما نشان از توانایی آنان در پایدار نمودن منابع طبیعی داشته و این توانایی به طور
روزمره و همیشگی در مزارع، کشتزارها، جنگلها و ... کاربرد دارد
.
سومین دیدگاه در زمینه محیط زیست و زنان، آنان را به عنوان محافظان و مدافعان
محیط زیست می داند که به دیدگاه دوم بسیار نزدیک است. در چارچوب این دیدگاه برخی
گمان می کنند که زنان به دلیل نیاز به منابع برای امرار معاش و کسب درآمد، نسبت به
محیط زیست احساس تعهد می کنند، اما برخی دیگر معتقدند تعهد زنان به محیط به دلیل
درک عمیق آنان و ارتباط آنها با طبیعت است
.
در دیدگاه چهارم، برخی که از زاویه طرفداری از حقوق زنان به موضوع می نگرند و
معتقدند زنان هماهنگ با طبیعت هستند و طبیعت بخشی از وجود و هستی زنان را تشکیل
می دهد. آنها بر این باورند که مردان کمتر چنین رابطه ای را با محیط برقرار می کنند
و بیشتر به تخریب آن مبادرت می ورزند
.
پنجمین و آخرین دیدگاه به تمرکز بر مسأله زنان و جمعیت باز می گردد. بسیاری از
گروههایی که نگران محیط زیست هستند بر این باورند که جمعیت موجب افزایش تخریب منابع
می شود و فقر حاصل از این وضعیت تأثیر مستقیم بر زندگی زنان می گذارد
.
اما در میان این دیدگاهها، بی شک جای زنان در مقام مادری و به عنوان نخستین و
مهمترین معلم آموزشهای زیست محیطی خالی است
.
زنان «مادران زمین» هستند، آنجا که به نسلهای بعدی عمیقا بیاموزند: «این سرمایه،
امانت و موهبت الهی را پاس دارید.» از این رو در حوزه مباحث توسعه پایدار، به طور
روزافزون جایگاه زنان و توانمندیهای آنان به نوعی جزو ضروریات «پایداری» محسوب و
مورد توجه قرار می گیرد. چنانچه کارشناسان معتقدند در این حوزه، آموزش را باید از
زنان آغاز کرد تا فرزندان آنها به صورت مستقیم و غیر مستقیم با این مقوله آشنا
شوند
.
زنان و کودکان، قربانیان نخست
تخریب محیط زیست
تخریب محیط زیست از جنبه های گوناگون اولین آثار سوء خود را بر زنان و کودکان
می گذارد. از جمله این خطرات بزرگ امروزه افزایش روزافزون آلاینده ها در بین
انسانهاست. اکنون بیش از هفتاد هزار ماده شیمیایی در مصرف روزانه بشر قرار دارد که
به طور دایم بر تعداد آنها افزوده می شود. گرچه نمی توان مرز مشخصی برای اثر این
آلاینده ها بر زنان و مردان مشخص کرد، لیکن کودکان به علت ظرافت اندام، حساسیت
بیشتر، کوچکی حجم بدن و دوران رشد و نمو و زنان به عنوان تولیدکننده، انتقال دهنده
و پرورش دهنده نسل در این خصوص آسیب پذیرتر تلقی شده اند. از بین آلاینده ها آنهایی
مؤثر هستند که به صورت ترکیب با آنزیمها وارد بدن شده و یا روی پروتئینها حمل و یا
در چربی بدن حل شوند که با تغییر زیستی به مشتقات قابل انحلال متفاوت تبدیل و در
نتیجه می توانند به داخل یاخته ها راه یافته و اثر نمایند
.
آلاینده های شیمیایی را می توان به صورت بسیار سمی، سمی، نسبتا سمی، کمی سمی،
غیر سمی و بی خطر تقسیم کرد که از طریق هوا، آب و خاک و با ورود به زنجیره غذایی به
انسان منتقل می شوند و اثرات آنها ممکن است به صورت مسمومیتهای خفیف، حاد، مزمن و
یا به صورت ناهنجاریزا، تومورزا، جهش زا و انقراض نسل بروز نماید. از جمله این
آلاینده ها می توان به سرب، جیوه، د.د.ت و مواد آلی فسفات دار اشاره کرد که از طریق
هوا و گازهای معلق در آن، فضولات صنعتی و پسابهای کشاورزی در آب، سموم دفع آفات،
حشره کشها و ... بر انسان اثر می گذارند
.
همچنین افزایش مصرف منابع طبیعی از طریق رشد بی رویه جمعیت، تولید زباله و عدم
بازیافت آن و بی توجهی به سلامت و حفظ محیط زیست مزید بر علل فوق موجب آسیبهای جدی
به زنان، کودکان و بالاخره زمین است که انسان باید بر روی آن زندگی کند
.
آموزش زنان، گامی مهم برای نجات
محیط زیست
آگاهی نسبت به آنچه که در طبیعت و پیرامون ما می گذرد و آموزش روشهای مقابله با
خطرات زیست محیطی به زنان می تواند سهم عمده ای در مبارزه با تخریب محیط زیست و
تحقق توسعه پایدار داشته باشد. چنانچه گفته شد دیدگاهی که بر نقش مادران در حفظ
محیط زیست تأکید می کند، بر این باور است که آموزش مسایل زیست محیطی را باید از
زنان آغاز کرد و در واقع تأثیرگذارترین عامل در ایجاد فرهنگ زیست محیطی، مادران
هستند
.
بویژه در جامعه ما، این آگاهیها در تلفیق با توصیه های دینی می تواند اثرگذارتر
از سایر جوامع باشد و تأکید فراوان قرآن کریم بر توجه
به منابع طبیعی و خدادادی و عدم اسراف، از نمونه های بارز این ادعاست. مادران به
عنوان اولین آموزگاران مفاهیم ارزشی و دینی می توانند پاسداران محیط زیست نیز
باشند. اما آنچه فقدان آن بخوبی احساس می شود، نبود نگرش زیست محیطی در ارایه
اطلاعات و آموزشهاست که منجر به شکاف عمیق میان توصیه های دینی با فرهنگ رایج در
میان مردم شده است
.
اگر باور کنیم که زنان «مادران زمین» هستند و مسؤولیت آموزش حفاظت از محیط زیست
را بر شانه های مسؤولیت شناس آنها قرار دهیم، بی شک راهی به خطا نرفته ایم. در این
میان البته نقش دستگاههای ذی ربط دولتی، رسانه ها و نیز سازمانهای غیر دولتی طرفدار
محیط زیست برای ارایه آگاهیها و آموزش لازم به زنان، نقش کلیدی است
.
شاید در اینجا خالی از لطف نباشد که این مبحث را با بخشی از خطابه رییس سی لس از
قبیله «دوامیش» سرخپوستان در پاسخ به فرانکلین پیرس رییس جمهور وقت آمریکا ختم کنیم
که گفت: «به فرزندانتان بگویید زمین از زندگی تبار ما سرشار است. به فرزندانتان
بیاموزید آنچه را که ما به فرزندانمان آموخته ایم، که زمین «مادر» ماست. آنچه بر
زمین بگذرد بر فرزندان زمین نیز خواهد گذشت. هر بی احترامی به زمین بی احترامی به
خود است ... روزی پی خواهید برد که خدای ما و شما یکی است. شاید تصور می کنید صاحب
آن خدا هستید، همان گونه که آرزوی تصاحب زمین ما را دارید؛ اما نمی توانید. خدا،
خدای انسانهاست و مهربانی او برای همه یکسان است. این زمین برای او باارزش است و هر
ستمی به زمین، اهانت بزرگی است به آفریده خداوند
...»
دکتر فاضل لاریجانی، توسعه پایدار و تحقیقات: رویکردی هنجارگرا، مجله رهیافت،
زمستان 76
.
پرستو میراب زاده، توسعه پایدار، فصلنامه محیط زیست، پاییز 73
.
نسرین هندی، اثرات آلاینده های شیمیایی محیط بر انسان بویژه زنان و کودکان،
فصلنامه محیط زیست، تابستان 75
.
زنان و حمایت از منابع طبیعی،
Our Planet.
زن و محیط زیست،
Our Planet.
*
آگاهی نسبت به آنچه که در طبیعت و پیرامون ما می گذرد و آموزش روشهای مقابله
با خطرات زیست محیطی به زنان می تواند سهم عمده ای در مبارزه با تخریب محیط زیست و
تحقق توسعه پایدار داشته باشد
.
