گروه جغرافیای ممالک اسلامی
الف - موقع جغرافیایی
سرزمینهای اسلام این منطقه، از مشرق شبه قاره هند تا مشرق اندونزی در عرض پایین جغرافیایی و در فاصله تقریبی مدار راس السرطان و مدار استوایی قرار گرفته اند.
تعداد زیادی از خلیجها و آبراهه های مهم جهانی، چون خلیج بنگال، BagofBengal تنگه مالاکا، Strof Mallacca خلیج سیام Bagof Siam و دریاهایی چون دریای جاوه ودریای چین در این منطقه قرار دارند. کشورهای منطقه به مرزهای آبی دسترسی گسترده ای دارند. دریا و آب در زندگی مردم منطقه نقش حساسی ایفا می کند.
ب - ویژگیهای طبیعی
1- پستی و بلندی
رشته کوههای متعدد به منزله ستون فقرات واحدهای سیاسی و کشورهای منطقه دردامن خود به جلگه های آباد ساحلی می پیوندند. رودهای بزرگ منطقه از جمله ایراوادی Irrawadduy و مکنگ Mekong در جهت شمالی - جنوبی در این جلگه ها جریان دارند. بر روی جلگه ها و در کناره های تضاریس ساحلی و رودخانه های مهم، شهرهایی پرآوازه و جاکارتا، Jakarta اهمیت فراوان دارند، .
2- آب و هوا
جنوب شرقی آسیا به دلیل قرار گرفتن در عرض پایین جغرافیایی، دارای آب و هوای گرم و مرطوب استوایی است که به سه نوع (تیپ) زیر تقسیم می شود. (1)
اول: آب و هوای گرم استوایی همیشه مرطوب: بخش گسترده ای از منطقه جنوب شرقی آسیا در اطراف خط استوا دارای دمای زیاد و رطوبت فراوان در تمام ماههای سال است.درجه حرارت هیچ گاه از 20 درجه سانتی گراد پایین تر نمی رود و مقدار ریزش باران ماهانه هیچ گاه از 200 میلی متر کمتر نیست. این بخش پوشیده از جنگلهای انبوه، مطبق و همیشه سرسبز است .
دوم: آب و هوای گرم استوایی نیمه مرطوب: از نظر دما تفاوت چندانی با آب و هوای استوایی همیشه مرطوب وجود ندارد، ولی بطور کلی طول سال به دوره یا نیمسال مشخص تقسیم می شود، نیمسال پرباران و مرطوب با دمای بیشتر و نیمسال کم باران و نسبتا خشک با دمای کمتر. مقدار ریزش باران در بیشتر ماهها از 200 میلی متر کمتر است. جنگلهای این بخش نسبت به آب و هوای گرم استوایی همیشه مرطوب، تنک تر است و به نام «ساوان »شهرت دارد (شکل شماره 2).
سوم: آب و هوای موسمی: بخش گسترده ای از جنوب شرقی آسیا زیر نفوذ آب و هوای موسمی قرار دارد. در این نوع آب و هوا، دو فصل یا دو موسم متمایز بارانی و خشک وجوددارد، ولی معمولا میزان باران به طور بسیار متمایز در یک نیمسال بیش از نیمسال دیگراست. آب و هوای این بخش به چگونگی وزش بادهای موسمی بستگی دارد، زمانی که بادهای مرطوب در نیمسال گرم از سوی دریاها و اقیانوسها به سوی خشکی می وزد، فصل بارانی شروع می شود و زمانی که در نیمسال سرد، بادها از طرف خشکی به سوی دریامی وزد، فصل نسبة خشک و کم باران آغاز می گردد (شکل شماره 3).
بطور کلی آب و هوای جنوب شرقی آسیا از گرما و رطوبت کافی برای رشد گیاهان درتمام طول سال برخوردار است. درجه حرارت هیچ گاه از 20 درجه سانتی گراد پایین ترنمی رود و میزان باران سالیانه در بخش بزرگی از ناحیه بیش از یک متر است. در این ناحیه زمستان به معنای واقعی وجود ندارد. هیچ گاه رشد گیاهان به دلیل کمی گرما متوقف نمی شود، لذا پوشش گیاهی انبوه و غنی است. در صورت وجود عوامل لازم می توان از خاک زراعی در چندین نوبت بهره برداری کرد.
3- پوشش گیاهی
گرما و رطوبت کافی، زمینه مناسبی برای رویش گیاهان طبیعی و درختان جنگلی در این ناحیه از آسیا به وجود آورده است. در بخش گسترده ای از ناحیه جنگلهای همیشه سرسبزپهن برگ استوایی به شکل بسیار انبوه و متراکم چشم انداز ناحیه را تشکیل می دهد. درمناطقی که آب و هوای نوع استوایی نیمه مرطوب تسلط دارد، انبوهی درختان استوایی کاهش می یابد و پوشش گیاهی «ساوان » جانشین آن می شود.
جنگل از منابع اصلی درآمد ناحیه به شمار می آید و به شکلهای گوناگون میوه های جنگلی، روغنهای جنگلی، مواد صنعتی مانند کائوچو و انواع چوبهای صنعتی برای تهیه خمیر کاغذ، قایق سازی، کشتی سازی، خانه سازی و فرآورده های صنعتی کوچک و بزرگ مورد بهره برداری قرار می گیرد.
4- کانسارها
بطور کلی منطقه جنوب شرقی آسیا از لحاظ کانسارهای معدنی، وضع مناسبی دارد.معادنی چون زغال سنگ، نفت، سنگ آهن، مس، منگنز، سرب، روی، کرومیت، نیکل و قلع در سراسر ناحیه پراکنده است.
استخراج این مواد بخصوص نفت، قلع و آهن، سهم نسبتا زیادی از درآمدهای اقتصادی ناحیه را تامین می کند. استخراج و صادرات نفت، نقش عمده ای در حیات اقتصادی بعضی ازکشورهای ناحیه از جمله برونئی و اندونزی را به عهده دارد.
بسیاری از کشورهای جنوب شرقی آسیا، صادر کننده مواد معدنی هستند. استخراج قلع اولویت و اهمیت خاصی دارد. کشورهای مالزی، اندونزی، تایلند و برمه حدود پنجاه درصدتولید جهانی قلع را در اختیار دارند. قلع تغلیظ شده در این میان نقش عمده ای دارد.
ج - ویژگیهای انسانی:
1- ورود اسلام و نشر آن در جنوب شرقی آسیا
ورود اسلام و نشر آن در جنوب شرقی آسیا از مهمترین وقایع تاریخ این منطقه است.شواهدی در دست است که قرنها پیش از آن که اسلام در این منطقه به صورت گسترده ای نشر یابد، بازرگانان مسلمان به این نقاط رفت و آمد می کرده و بین مردم حضور مؤثرداشته اند. این که از چه زمانی مردم جنوب شرقی آسیا به اسلام روی آوردند، بین صاحب نظران اختلاف نظر وجود دارد، زیرا مدارک اغلب اندک و مبهم است. به اختصارمی توان گفت که اصولا ترویج اسلام در جنوب شرقی آسیا از دو جریان بزرگ پیروی کرده است. به این ترتیب که از یک طرف مردم بومی ضمن تماس با مسلمانان آیین جدید راپذیرفته و خود شروع به ترویج آن کردند و از سوی دیگر، (2) مسلمانان سایر کشورها مانندعربها، هندیها، ایرانیها و چینیها در تماس مستمر اجتماعی چون داد و ستد، دریانوردی،اقامتهای طولانی و ازدواج با بومیان، عامل گسترش اسلام در منطقه بوده اند. آنچه مسلم است و سندهای موجود صحت و واقعیت آن را گواهی می دهد، این است که هنگامی که درپایان قرن پانزدهم میلادی (نهم هجری) کاشفان دریایی از جمله ماژلان به جنوب شرقی آسیاراه یافتند، مسلمانان در مناطق گوناگون این ناحیه حاصلخیز از جمله فیلیپین، اندونزی ومالزی، حکومتهای محلی با قدرت و وسیعی را اداره می کردند، و اکثر مردم منطقه پیرو دین اسلام بودند و برای حفظ دین و سرزمینهای خود با استعمارگران اروپایی که ترویج مسیحیت را بهانه ای برای استعمار منطقه قرار داده بودند، بسیار مبارزه کردند.
بعد از آن که در قرنهای نهم و دهم هجری استعمارگران اروپایی با زور و تزویر،سرزمینهای وسیع جنوب شرقی آسیا، بخصوص نواحی مسلمان نشین را زیر تسلط خوددرآوردند، بازهم مسلمانان به رغم از دست دادن حکومت، از حفظ شعائر دین خود غافل نماندند و هر گاه زمان را مناسب می یافتند علیه سلطه گران قیام می کردند و غالبا در نقش پرچمدار نهضتهای آزادیبخش ظاهر می شدند. جنگ دوم جهانی که به تضعیف حکومتهای غاصب منطقه انجامید و در نتیجه مسلمانان برای اعاده حیثیت سیاسی و اجتماعی خودبسیار کوشیدند. نتیجه کوششهای آنها به وجود آمدن تعدادی از واحدهای مسلمان نشین وتثبیت اسلام در بسیاری از سرزمینها و نواحی جنوب شرقی آسیا از جمله فیلیپین وبخشهایی از تایلند و برمه (میانمار) گردید.
2- جمعیت
جنوب شرقی آسیا یکی از نواحی پرتراکم جمعیتی جهان به شمار می آید. (3) کشوراندونزی پرجمعیت ترین کشور اسلامی در این بخش از جهان قرار گرفته است. حدود 15مسلمانان جهان در این منطقه سکونت دارند. پاره ای از آنها در واحدهای سیاسی مشخص مانند اندونزی، مالزی، برونئی و پاره ای به صورت اقلیت در سرزمینهای دیگر از جمله جنوب فیلیپین، تایلند، برمه و جنوب سنگاپور زندگی می کنند.
3- سابقه استعماری
ویژگی مشترک تمام سرزمینها و کشورهای اسلامی در جنوب شرقی آسیا،استعمارزدگی آنها است. همگی این کشورها سالیان متمادی زیر بار استعمارگران اسپانیولی، هلندی، انگلیسی، فرانسوی و آمریکایی، رنج برده اند. پس از جنگ جهانی دوم و در پی کوششهاو جانفشانیهای بسیار که مسلمانان سهم بسزایی در آن داشتند - ظاهرا به استقلال رسیدند و یا به دیگر سخن به اسارت استعمار نو گرفتار آمدند و این امر، ریشه وخمیرمایه عقب ماندگی فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی آنها شده است.
اثرهای منفی و دردناک دوران استعمار هنوز به شکلهای گوناگون در تاروپود اجتماع سرزمینهای اسلامی منطقه حضور دارد. تعداد زیادی از مردم از نعمت سواد محرومند،نسبت درصد بیسوادان بالا است. میزان درآمد سرانه بسیار پایین تر از معیارهای جهانی است، وضع بهداشت همگانی نامطلوب است، نسبت مرگ و میر کودکان بالا است و دسترسی به پزشک متخصص و بیمارستان برای همگان براحتی میسر نیست، در نتیجه به رغم شرایطمحیطی و جغرافیایی نسبتا مساعد، سطح زندگی مردم کشورهای منطقه مطلوب نیست.
4- حکومت
نظام حکومتی در پاره ای از کشورهای اسلامی منطقه، چون اندونزی، جمهوری است ورئیس جمهور، رئیس قوه مجریه می باشد و در پاره ای از آنها نظیر برونئی و مالزی،مشروط سلطنتی است.
5- زبان، نژاد و دین
زبان رسمی تمام کشورهای اسلامی جنوب شرقی آسیا، زبانهای ملی چون اندونزیایی ومالزیایی است، لیکن زبان انگلیسی به عنوان زبان اداری و بازرگانی مورد استفاده است.لهجه ها و زبانهای محلی در نواحی گوناگون کاربرد نسبتا زیادی دارد. زبان چینی هم درمیان اقلیت چینی ساکن بعضی کشورها رواج دارد.
ترکیب نژادی جمعیت متنوع است. ساکنان نواحی کوهستانی، شیوه زندگی خاصی دارندو در نواحی پست، اقوام و ملیتهایی سکونت دارند که بخش عمده جمعیت هر یک ازکشورهای منطقه را تشکیل می دهند.
بیشتر مردم کشورهای اسلامی منطقه جنوب شرقی آسیا، مسلمان هستند. پیروان ادیان دیگر، نظیر آیین بودایی، هندوئیسم و مسیحیت در اقلیت مطلق قرار دارند. مذاهب اولیه نیزپیروان اندکی دارند.
د ویژگیهای اقتصادی
زمینه لازم برای فعالیتهای کشاورزی و اقتصادی در سرزمینهای جنوب شرقی آسیا ازهر جهت فراهم است مقدار ریزش باران و میزان دما، همان طور که اشاره کردیم برای رشدانواع گیاهان مناسب است و گیاهان جنگلی از ثروتها و داراییهای مهم ناحیه به شمارمی آیند. وجود آبها و دریاهای فراوان، بهره مندی از منابع دریایی، ماهیها و صدفها وآبزیان را به آسانی فراهم کرده است. دریا نعمتی است بزرگ از جهت ارتباطی و ایجاداشتغال و کار و تامین مواد غذایی برای مردم ناحیه. آب و هوای گرم و تقریبا یکنواخت درسراسر سال زمینه رشد و پرورش گیاهان و درختانی است که فرآورده های با ارزشی چون کائوچو و روغنهای گیاهی را ارزانی می دارد. اما به رغم همه این امتیازها و ویژگیهای مثبت مردم ناحیه در سطحی از فرهنگ و تکنولوژی نیستند که بتوانند بهترین بهره برداری را از سرزمینهای مساعد خود بنمایند.
1- کشاورزی
مهمترین محصول کشاورزی منطقه که خوراک عمده مردم را تامین می کند، برنج است.برنجکاری به صورت گسترده منظره عمومی کشتزارها را تشکیل می دهد و بیشترین تعدادکشاورزان را به خود جذب کرده است. با این که ماشین آلات و ابزارهای جدید صنعتی به کشتزارهای برنج راه یافته است، اما هنوز مزارع برنج عمدتا به نیروی انسانی وابسته اند. شت برنج به روشهای سنتی در کشتزارهای کوچک و کم وسعت که به وسیله باریکه های خاک از هم جدا می شوند، سالی پس از سال دیگر به عمل می آید. از دیگر فرآورده های مهم کشاورزی منطقه پس از برنج، جو، ذرت، لوبیای روغنی، نیشکر و بادام زمینی را می توان نام برد. (4) در بعضی از کشورهای منطقه از جمله مالزی، بخشی بزرگ از کشتزارها رابرای پرورش درختان «هوآ» به منظور بهره برداری کائوچو اختصاص داده اند. گسترش باغات جنگلی درختان هوآ ریشه در پیشینه استعماری ناحیه دارد. استعمارگران اروپایی چون آب و هوای ناحیه را برای پرورش این درختان، مناسب یافتند با سرمایه گذاریهای کلان به استعمار ناحیه پرداختند و با به کار گیری نیروی انسانی ارزان محلی درآمدهای هنگفتی از آن خود کردند. از فرآورده های مهم درختی منطقه، پس از کائوچو، موز و قهوه وکاکائو اهمیت بسزایی دارد.
در کشورهای جنوب شرقی آسیا گیاخاک از ضخامت کافی برخوردار است و تقریبا،تمامی دامنه کوهها برای کشاورزی مساعد می باشد. مزارع تراس بندی شده و دره رودها وزمینهای پست ساحلی پوشیده از خاک رسوبی حاصلخیز و خاک سرخ، برای کشت انواع محصولات مناسب است. (5) طولانی بودن فصل کشت باعث شده است که انواع محصولات گرمسیری در این منطقه به عمل آید. در طول فصل بارندگی سیلهای بزرگی در منطقه جاری می شود که همیشه با تخریب فراوان همراه است، لذا اصلاح زمین، مهمترین مشکل عمومی این مطقه به شمار می رود.
با این همه علی رغم استعدادهای طبیعی منطقه بنا به دلایل گوناگون از جمله، سابقه استعماری، تراکم جمعیت، فقر، ناآشنایی به روشهای مناسب بهره برداری و فنون کشاورزی،مردم ناحیه و کشاورزان، توانایی بهره برداری از امکانات گسترده نهفته در سرزمین خود رابه دست نیاورده اند و رویهمرفته میزان بهره برداری از واحد زمین پایین است. (6) بطور کلی منابع طبیعی کشورهای جنوب شرقی آسیا برای رشد اقتصادی مناسب است ولی احتیاج به سرمایه گذاریهای زیادی دارد.
2- صنعت
با این که برخی از مواد اولیه صنعتی مانند گاز و نفت و سنگهای معدنی در ناحیه بوفورموجود است ولی صنایع محلی رویهمرفته عقب مانده است. بجز صنایع پارچه بافی ونساجی و پاره ای از صنایع تبدیلی که در چند دهه اخیر در دوران استقلال کشورهای منطقه،رشد محسوسی یافته است، دیگر فعالیتهای صنعتی و صنایع مادر، رشد لازم را نکرده است و لذا انواع فرآورده های صنعتی چون انواع ماشین آلات، خودرو، مواد شیمیایی و موادغذایی جزء واردات مهم کشورهای اسلامی جنوب شرقی آسیا به شمار می آید و صادرات مهم آنها را بیشتر مواد اولیه معدنی از جمله، نفت، فرآورده های جنگلی و کشاورزی مانندکائوچو و روغنهای گیاهی تشکیل می دهد.
در بیشتر کشورهای جنوب شرقی آسیا، انحصارات خارجی فراوان به چشم می خورد.آنها با سرمایه گذاری در مؤسسات استخراج و تصفیه مواد معدنی، ذوب قلع و تصفیه نفت ودر کشتزارهای وسیع محصولات کشاورزی، سهم عمده ای در تعیین قیمت این فرآورده ها به دست آورده اند.
در منطقه جنوب شرقی واحدهای مهم سیاسی در غالب کشورهای اسلامی عبارتند از:اندونزی، مالزی و برونئی.
پی نوشتها و منابع
1- Anintroduction to climate. Glenn. T. TRewartha, PP: 239-241.
1. اسعدی، مرتضی، جهان اسلام - جلد اول - مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1366 ص 287.
2. پرفسور ماک کوفسکی، جغرافیای اقتصادی جهان، ترجمه پویا زند، صادق ورضایی، رضا، نشردنیای نو، چاپ دوم، تهران 1363، ص 312.
3. ر.ک: به جغرافیای اقتصادی جهان، ص 312.
4. همان، ص 313.
2- The urope year Book, Eropepublicationeltd, 1988 - Vol - 1,pp, 1331-1350