دکتر کاظم معتمدنژاد اندیشمند نستوهی است که به حق عنوان سترگ «پدر علم ارتباطات» در ایران را به خود اختصاص داده است. در کارنامه درخشان و پربار علمی او، شماری از اولین های ارتباطات در ایران را می توان فهرست کرد. پایمردی او در راه اندازی، تثبیت و توسعه کمی و کیفی رشته ارتباطات و روزنامه نگاری و گسترش دامنه آن در ایران، و نیز تالیف جزوات و کتابهای اساسی و پایه برای تدریس در سطوح مختلف این رشته از علوم، به راستی ستودنی است. آثار چاپ شده دکتر معتمدنژاد گرچه به لحاظ تعداد انگشت شمارند و این البته، بیش از هر چیز به خاطر دقت علمی و دغدغه های فراوان استاد برای ارایه آثاری بی عیب و نقص بوده است؛ اما همان دقت ها و وسواس علمی، آثار اندک اما پربار استاد را رنگ ماندگاری زده اند. دکتر معتمدنژاد دارای شش اثر چاپ شده، شش عنوان کتاب آماده چاپ و هفده عنوان کتاب در حال آماده شدن برای چاپ و انتشار است. با این حساب، شمار آثار او را می توان 29 عنوان کتاب ذکر کرد، یعنی در حقیقت هشتاد درصد آثار وی هنوز منتشر نشده است. جدای از این، از استاد معتمدنژاد مقالات علمی پژوهشی پرتعدادی در نشریات تخصصی و معتبر ایران و جهان به چاپ رسیده است. در فهرستی که درپی خواهید خواند، نخست آثار چاپ شده و سپس آثار زیر چاپ و آنگاه آثار آماده چاپ یا در حال آماده شدن استاد معتمدنژاد ارایه شده است. در ضمن علاقه مندان به مقالات استاد معتمدنژاد می توانند فهرست عناوین و محل چاپ مقالات استاد را همراه با شرح دیگر فعالیت های علمی ایشان در مقاله همکار ارجمند آقای سیدفرید قاسمی در همین ویژه نامه، ملاحظه فرمایند.
روزنامه نگاری
«با فصلی جدید در بازنگری روزنامه نگاری معاصر»
تالیف دکتر کاظم معتمدنژاد-با همکاری دکتر ابوالقاسم منصفی.
چاپ اول، 1350، چاپ چهارم، تهران، مرکز نشر سپهر، 566 ص، وزیری.
کتاب روزنامه نگاری، از متون کلاسیک و اصلی روزنامه نگاری و ارتباطات است. چاپ نخست این اثر در سال 1350 منتشر شد و از آن زمان تاکنون بیش از 30 سال می گذرد. بنابراین، لازم بود که مولف گرانقدر با توجه به بینش و نگرش های انتقادی تازه جهانی در زمینه ارتباطجمعی و با در نظر گرفتن موقعیت خاص کشورمان از تجربه انقلابی و عکس العمل های خارجی مربوط به آن، مطالب جدیدی به کتاب افزوده شود. خوشبختانه دکتر معتمدنژاد در چاپ جدید (چهارم)، فصل تازه ای را با عنوان «بازنگری در روزنامه نگاری معاصر» به پایان کتاب افزوده اند که خلأ موجود را تا حدی جبران می کند.
عناوین اصلی فصل های ده گانه کتاب پس از پیشگفتار و مقدمه چنین است:
شناخت اخبار/ روش نگاری اخبار/ سبک های خبرنویسی/ عنوان نویسی/ جستجو و جمع آوری اخبار/ مصاحبه/ انتخاب اخبار/ ارائه و انتشار اخبار/ و «بازنگری در روزنامه نگاری معاصر»
عناوین چهارگانه فصل دهم و جدید کتاب نیز از این قرارند:
«ریشه یابی تاریخی نگرش های جهانی»، «روزنامه نگاری غربی»، «بازشناسی روزنامه نگاری تقلیدی غربی در شرق»، «بررسی انتقادی روزنامه نگاری غربی در شرایط جدید سلطه و وابستگی»، «معارضه جویی با روزنامه نگاری مسلط غربی»، کتاب روزنامه نگاری دارای طرح ها، تصویرها و فهرست های متعددی است که مفید فایده پژوهشگران است.
وسایل ارتباط جمعی (جلد نخست)
تالیف دکتر کاظم معتمدنژاد
چاپ اول، تهران، 1355، چاپ چهارم، تهران، انتشارات دانشکده علامه طباطبایی، 1383، 378 ص، وزیری.
کتاب «وسایل ارتباطجمعی»، همچون اثر پیشین استاد معتمدنژاد، از آثار اساسی و متون کلاسیک دانشگاهی در رشته های روزنامه نگاری و ارتباطات و از آثاری است که کهنه نمی شود، زیرا اساس و بنیان مقدمات مطالعات ارتباطی را تشکیل می دهد و از این نظر باید کتاب بالینی همه کسانی قرار گیرد که به نوعی با «رسانه» در ارتباطند. کتاب، با وجود خواستاران فراوان و نیاز دانشجویان، سالها نایاب بود. بنابراین چاپ جدید آن، حتی بدون تجدیدنظر در آن، حائز اهمیت است. نویسنده محقق کتاب نیز خود معترف است که از زمان چاپ نخست کتاب و طی دو دهه، به موازات پیشرفت و گسترش «تکنولوژی های جدید ارتباطی»، مطالعات و تحقیقات تخصصی ارتباط نیز دامنه های فراوان تر و گوناگون تری پیدا کرده اند، اما چون کتاب، مدت چند سال نایاب مانده بود و خواستاران مطالعه آن به ویژه دانشجویان که این کتاب از منابع درسی اساسی آنان به شمار می رود، علاقه داشتند هرچه زودتر آن را در اختیار داشته باشند، به تکثیر متن اصلی اکتفا شد، در عین حال، برخی اصلاحات ضروری در این متن صورت گرفت»، از جمله کتابشناسی قبلی، مورد تجدیدنظر قرار گرفت و مهمترین منابع و مآخد جدید به زبان های انگلیسی و فرانسه بر آن افزوده شد.
جلد نخست وسایل ارتباط جمعی در پنج فصل تدوین شده است. فصل یکم به «وسایل ارتباط جمعی در جوامع معاصر» پرداخته و طی دو بخش، وظایف اجتماعی وسایل ارتباط جمعی و روشهای مطالعه در ارتباط جمعی» مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. عنوان فصل دوم کتاب، «شناخت وسایل ارتباط جمعی» است. در این فصل نیز طی سه بخش، به موضوع «ارتباط و انواع آن» و «وسایل ارتباطی» و نیز «مسئله نامگذاری مجموعه وسایل ارتباطی نوین» پرداخته شده است. در فصل سوم که با عنوان کلی «شراط اجتماعی ارتباطات معاصر» آغاز شده، مباحث «ارتباطات سنتی تا ارتباطات جمعی»، «جوامع توده وار و مسایل ارتباطی جدید» و «ارتباطات و پدیده های جمعی»، مورد ارزیابی قرار گرفته اند. درفصل چهارم کتاب، مسائل «همگونی ها و ویژگی های ارتباط جمعی»، طی دو بخش مورد بررسی قرار گرفته و تبیین شده اند. در فصل پنجم کتاب، تکنیک های مخابراتی، تکنیک های چاپی، تکنیک های رادیو و تلویزیون و تکنیک های نوین تلویزیونی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته اند.
روش تحقیق در محتوی مطبوعات
باکلیاتی در باره تجزیه و تحلیل ارتباطات جمعی
تألیف دکتر کاظم معتمدنژاد.
چاپ اول، تهران، دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی، 1356، 490ص، وزیری.
روش تحقیق در محتوای پیام های ارتباطی، با هدف ها و برداشت های مختلف در رشته های متنوع علوم اجتماعی مورد استفاده قرار می گیرد و به طور کلی در زمینه هر مسأله ای که به این اساس قابل بررسی است، به کار گرفته می شود. در علوم ارتباطات اجتماعی، روش تحقیق در محتوای پیام ها، از مقام ویژه ای برخوردار است، زیرا بررسی و تجزیه و تحلیل محتوای پیام های ارتباط جمعی، نه تنها یکی از شاخه های اصلی علوم ارتباطات معاصر محسوب می شود، بلکه با توجه به آن که نخستین مطالعات وتحقیقات جدید ارتباطی بر مبنای شناخت پیام ها پایه گذاری شد، دارای نقشی ممتاز است.
اثر حاضر، که مکمل کتاب «وسایل ارتباط جمعی است، حاصل سال ها تحقیق و تدریس دکتر معتمدنژاد و دیگر پیشگامان پژوهش های مربوط به محتوای ارتباطات است. کتاب در پنج فصل و چندین بخش سامان یافته است. قسمت اول کتاب که حاوی کلیات روش های تحقیق در محتوای وسایل ارتباط جمعی است، با استفاده از کتاب های گوناگون انگلیسی و فرانسوی تدوین شده است. قسمت دوم اثر که شامل بررسی محتوای مطبوعات است، براساس روش های تحقیقاتی پروفسور ژاک کایزر؛ محقق بین المللی و استاد انستیتوی مطبوعات و علوم خبری دانشگاه پاریس، با توجه خاص به روزنامه های ایرانی نگاشته شده است. فصل یکم کتاب شامل مبانی تحقیق در محتوای پیام های ارتباطی است. فصل دوم کتاب، به شناخت روزنامه؛ که حاوی مهمترین اطلاعات زندگی اجتماعی است، توجه شده است. در این فصل، انواع نشریات ادواری، مشخصات ظاهری و شرایط اداره روزنامه بررسی شده است. فصل سوم کتاب، به دنبال شناخت کلی روزنامه از طریق شناسنامه و پرونده شناسایی به معرفی عناصر اساسی تشکیل دهنده روزنامه پرداخته است. در فصل چهارم، طرز طبقه بندی مطالب روزنامه تشریح شده است. در بخش های مختلف این فصل، طبقه بندی مطالب از ولحاظ سبک روزنامه نگاری و نیز مطالب روزنامه از جهت منبع و مأخذ خبری و گونه های آن براساس حوزه های جغرافیایی محل ارسال خبر و محل وقوع رویداد و ارتباط خبر به محل خاص، مورد نظر قرار گرفته اند. فصل پنجم کتاب به اصول و قواعد تحقیق در محتوای مطبوعات اختصاص یافته است. در فصل ششم، روش های خاص بررسی محتوای روزنامه، بدون توجه به اصل متن و با در نظر گرفتن عوامل خارجی مؤثر در آن و به عبارت دیگر، چگونگی و «ارزش گذاری مطالب از طرف گردانندگان روزنامه» مطرح شده است. (در پایان کتاب، فهرستی از مهمترین و تازه ترین منابع و مأخذ تکمیلی (با توجه به زمان انتشار اثر) در مورد تجزیه و تحلیل و بررسی محتوای ارتباطات جمعی به زبان های فارسی، انگلیسی و فرانسه نیز آمده است.
حقوق مطبوعات
«بررسی تطبیقی مبانی حقوقی آزادی مطبوعات و مقررات تأسیس و انتشار آنها»
تألیف دکتر کاظم معتمدنژاد
چاپ اول، جلد یکم، تهران، 1379، چاپ دوم، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، 1381، 202ص، رقعی.
اندیشه انتشار کتابی در باره «حقوق مطبوعات»، آنچنان که مؤلف کتاب در پیشگفتار آورده است ازو سال ها پیش در یک طرح آرمانی برای تهیه و تدوین مجموعه چند جلدی «حقوق و ارتباطات» در دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی، طرف توجه واقع شده بوده»، در واقع کتاب حاضر، از پیشنهادهای پژوهشی دکتر معتمدنژاد در باره بررسی فضای عمومی مطلوب آزادی مطبوعات در ایران، بازنگری و دگرگونی مقررات قانون مطبوعات و سایر قوانین و مقررات حقوقی ارتباطی کشور و توجه به تحکیم حاکمیت قانون برای حفظ و حراست آزادی مطبوعات و وسایل ارتباط جعی دیگر که در قالب یک پیش طرح تحقیق جامع ارتباطات در بهار سال 1369 به شورای علمی «مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها» ارایه شده بودند و در برنامه نخستین سمینار بررسی مسایل مطبوعات ایران» در اسفند ماه همان سال نیز به بحث و تبادل نظر گذاشته شدند سرچشمه گرفته است. کتاب حاضر که نخستین اثر چاپی فارسی در باره حقوق مطبوعات است، گامی مؤثر در راه پرکردن خلأ مأخذ علمی مربوط به این زمینه است. عناوین فصل های سه گانه کتاب عبارتند از:
الف: مقررات حقوقی تأسیس و اداره مطبوعات.
ب: مقررات حقوقی حاکم بر محتوای مطبوعات.
ج: مشخصات حقوقی جرایم مطبوعاتی.
در فصول سه گانه و 9 بخش کتاب، مباحثی چون: «شیوه های حقوقی تأسیس مطبوعات»، «مقررات تأسیس مطبوعات در ایران»، «ممنوعیت سانسور در مطبوعات»، «ممنوعیت توقیف و تعطیل خودسرانه مطبوعات، «ضوابط قانونی محدودیت ها و جرایم مطبوعات»، «مشخصات حقوقی جرم مطبوعاتی»، «وضع خاص قصد مجرمانه»، «مصونیت های قانونی» و «سلسله مراتب مسئولیت»، در کانون توجه و تبیین علمی قرار گرفته است.
اجلاس جهانی سران در باره جامعه اطلاعاتی
دکتر کاظم معتمدنژاد
چاپ اول، جلد یکم، تهران، مرکز پژوهش های ارتباطات، اسفند 1382، 232 ص، رفعی.
کتاب حاضر، نخستین جلد از «مطالعات موردی» مرکز پژوهش های ارتباطات است. چگونگی تهیه مقدمات تشکیل «اجلاس جهانی سران در باره جامعه اطلاعاتی» و برگزاری نخستی گردهمایی تدارکاتی بین المللی آن، در این جلد تشریح شده است.
مؤلف کتاب وعده کرده است که چگونگی برگزاری دومین و سومین گردهمایی تدارکاتی بین المللی و همچنین کنفرانس های تدارکاتی منطقه ای را در جلد دوم عرضه خواهد کرد. اثر حاضر دارای یک مقدمه و شش بخش است. مقدمه کتاب به اهمیت و ضرورت مشارکت فعال ایران در «اجلاس جهانی سران در باره جامعه اطلاعاتی اختصاص یافته است. در بخش یکم چشم اندازهای جهانی جامعه اطلاعاتی و در بخش دوم، چگونگی برگزاری این اجلاس و کوشش ها و فعالیت های «اتحادیه بین المللی ارتباطات دور»، برای تهیه مقدمات اجلاس جهانی مذکور، بررسی می شوند. به دنبال آنها، در بخش سوم، جریان برگزاری نخستین گردهمایی کمیته تدارک این اجلاس جهانی در روزهای اول تا پنجم ژوئیه 2002 و نشست تکمیلی این گردهمایی برای مشخص کردن محورها و موضوع های مورد بحث اجلاس جهانی- معرفی می گردند.
بخش چهارم، به معرفی گرایش های راهبردی یونسکو در مورد اجلاس جهانی یاد شده پرداخته است و در بخش پنجم، موضوع مشارکت نهادها و سازمان های غیردولتی وابسته به جامعه مدنی در اجلاس جهانی ژنو و دیدگاه های انتقادی آنها در مورد جامعه اغطلاعاتی، تشریح شده اند. بخش ششم کتاب هم نخستین پیش نویس های «اعلامیه اصول» و «برنامه عمل» مورد پیشنهاد برای تصویب در اجلاس جهانی ژنو را عرضه کرده است.
