جهان اسلام و فزون خواهی صلیبی ؛ (ترجمه رساله «اسلام و اروپا»، نوشته آیت الله میرزا ابوعبدالله زنجانی)

برخی نوشته های تاریخی از چنان قدرت و حرارتی برخوردارند، که گویی به تازگی و درباره موضوع جدیدی نگاشته شده اند. سند تاریخی منتشر نشده زیر از جمله این گونه متون گرم و جذاب است، که تقدیم شما می گردد. این سند، مقاله ای به قلم مرحوم آیت الله میرزا ابوعبدالله زنجانی(ره) می باشد که به شرح وضعیت دنیای اسلام و مسیحیت پرداخته است. این مقاله، در حال و هوای روزگار قیمومیت انگلستان بر عراق در سال 1302 ه.ش نگارش یافته و به امضای مرحوم آیت الله شیخ محمدمهدی خالصی(ره) که به همراه مرحوم آیت الله شیخ حسین لنکرانی(ره) جنبش «مجتمعین مسجد سلطانی تهران» را رهبری و هدایت می کردند؛ رسیده بود. خوانندگان خود می توانند، شیوایی، استحکام و رژف نگری این مقاله را ملاحظه فرمایند.

شکست دولت آلمان و امپراتوری مسلمان عثمانی از متفقین در جنگ جهانی اول، به سلطه انگلیس بر بخش بزرگی از متصرفات عثمانی و از جمله، عراق بین النهرین انجامید و «جامعه ملل»، زیر نفوذ فاتح جنگ، قیمومیت بریتانیا بر عراق را پذیرفت. علمای بزرگ شیعه در عراق که با قشون متجاوز انگلیس در جنوب عراق جنگیده بودند؛ به رهبری آیت الله میرزا محمدتقی شیرازی دوباره، پرچم جهاد بر ضد انگلیس را برافراشتند و عشایر شیعه دجله و فرات را به دفاع از میهن اسلامی فرا خواندند؛ جهادی که در تاریخ معاصر به «ثوره عشرین» یا قیام 1920 عراق مشهور است. البته افکار عمومی جهان نیز قیمومیت تحمیلی انگلیس بر بین النهرین را بر نمی تافت و از قیام مزبور پشتیبانی می کرد.

با این قیام باشکوه، استعمار بریتانیا، ناگزیر به عقب نشینی تاکتیکی شد و مصلحت را در آن دید که اهداف شوم خویش در عراق به شیوه غیر مستقیم با روی کار آوردن دولتی به ظاهر بومی و عربی (اما در باطن دست نشانده و مجریِ اوامر استعمار) دنبال کند. چنین بود؛ که حجاز به آل سعود سپرده شد و امیرفیصل حاکم سابق حجاز به ظاهر، با پشتوانه آرای ملت عراق! و درحقیقت، با پشتیبانی زر و زور انگلیس بر تخت سلطنت عراق تکیه زد و بلافاصله، قراردادی با سر پرسی کاکس کمیسر وقت بریتانیا و عاقد انگلیسیِ قرارداد 1919 وثوق الدوله به امضا رساند. محمدتقی بهار در این باره نوشته است: «قیمومیت بریتانیا و تحت الامری را مدلَّل می داشت» و «از طرف ملیون بین النهرین با اعتراض و نفرت تلقی شد». مرحله بعدی نیز «اجرای انتخابات و تشکیل مجلس [ فرمایشی [موسسان و تصدیق قرارداد مزبور از طرف مجلس [ به اصطلاح[ ملی بین النهرین بود».⁽¹⁾

این اقدامات که نتایج ارزشمند قیام اسلامی و ضد استعماری 1920 عراق را نابود می کرد؛ به صدور حکم تحریم انتخابات فرمایشی از سوی علمای مبارز آن کشور انجامید. میرزای نائینی و آقا سیدابوالحسن اصفهانی از عالمانی بودند، که انتخابات مجلس موسسان را تحریم کردند. بریتانیا و کارگزاران رسمی و غیر رسمی آن در عراق، به منظور در هم شکستن این مقاومت؛ نخست از درِ تهدید و ارعاب درآمدند، که سودی نبخشید. «ملک فیصل در یکی از محاوره های خود با نماینده ایران گفته بود: «علمای ایرانی میهمان ما هستند، ما نهایت احترام را نسبت به آنان مبذول می داریم؛ ولی اگر بخواهند در شوون داخلی و ریاست مُلکی ما دخالت نمایند؛ آنها را قلع و قمع و اخراج خواهیم کرد!» یکی از مامورین انگلیسی نیز در همان اوان، این زمزمه را سر کرده و به مامورین ایران این نیت و اراده را گوشزد نموده بود.⁽²⁾

زمانی که سیاست ارعاب و تهدید، برای انصراف مراجع شیعه از تحریم مجلس فرمایشی موسسان به جایی نرسید، حکومت بین النهرین نخست، آیت الله شیخ مهدی خالصی را به حجاز قلمرو آل سعود تبعید کرد؛ سپس بیش از سی عالم طراز اول عتبات همچون آیات عظام اصفهانی، نائینی، میرزا مهدی و میرزا احمد، فرزندان آخوند خراسانی، سید هبة الدین شهرستانی و... را به اجبار روانه خاک ایران کرد.

در سیزدهم تیر 1302 ش، تلگراف علما و مراجع تبعیدی به تهران رسید و موجب تاسف و اندوه شدید عمومی گردید؛ که تجمع معترضانه مردم و علما را در مساجد و منزل آیت الله جمال الدین نجفی اصفهانی به دنبال داشت. شخص احمدشاه، مشیرالدوله پیرنیا نخست وزیر و دکتر مصدق وزیر خارجه وقت نیز به تبع افکار عمومی، با علمای تبعیدی اظهار همدردی کرده و از طریق نمایندگان سیاسی ایران در بغداد و لندن به انجام اقدامات دیپلماتیک، جهت رفع توهین های وارده به آنان پرداختند.

در پانزدهم تیر 1302، بیشتر علمای تهران در مسجد مروی جمع شده، خطابه های مهمی علیه اقدامات حکومت انگلیسی عراق ایراد کردند. از سوی اتحادیه تجار و اصناف تصمیم گرفته شد؛ به دولت پیشنهاد کنند؛ در صورت عدم رفع توهین های وارده، از علما بخواهد، کالاهای انگلیسی را تحریم کنند.⁽³⁾ دیگر نقاط کشور، به ویژه، شهرهای واقع شده در مسیر حرکت مراجع از مرز عراق به قم مانند کرمانشاه و همدان نیز از این جوش و خروش ملی و اسلامی خالی نبود.⁽⁴⁾

همچنین، در پی تبعید علما، جنبش هایی در بین النهرین علیه حکومت دست نشانده وقت، آغاز شد؛ به طوری که با جنبش عشایر عرب به مبارزه برخیزد. در جلسه انتخابیه بغداد، روسای شیعه حاضر نشدند و کدخداهای محلات بغداد هم، استعفا دادند. به این ترتیب، مساله انتخابات، در روز تعیین شده صورت نگرفت و به تعویق افتاد.⁽⁵⁾

علمای تبعیدی، در تاریخ 13 مرداد 1302 از کرمانشاه به طرف همدان حرکت کرده، وارد قم شدند و در همان جا توقف نمودند. از سوی علمای تهران و دولت نیز اقداماتی برای تهیه منزل و دیگر لوازم ضروری آنها انجام گرفت. تمام علمای مرکز در تهران روز 13 مرداد، هم صبح و هم عصر در مسجد سلطانی⁽⁶⁾ مجتمع شده و از آن تاریخ به بعد، محل اجتماع حضرات، همان مسجد سلطانی گردید. هر روز، جمعیت فراوانی از محترمین، تجار و اصناف در مسجد سلطانی جمع می شدند و سخنرانان به بیان مطالب ضروری و مفید می پرداختند.

از سوی اتحادیه تجار و اصناف بیانیه ای منتشر گردید؛ که با اظهار تاسف از پیشامد یادشده و تنفر از تبعید علما، اعلام می کرد؛ به مدت سه روز (23 25 ذی حجه) تعطیل عمومی خواهد کرد. به دنبال آن نیز، عصر روز 22 تیر نیز تمام کاروانسراها، و بازارها و مغازه ها تعطیل کرده، در مسجد شاه اجتماع نمودند.⁽⁷⁾

جوش و خروش دو ملت ایران و عراق و همچنین اقدامات دیپلماتیک دولت پیرنیا، اینک آثار و نتایج خود را نشان می داد؛ هر چند، برآورنده مطلوب نهایی، یعنی سرنگونیِ دولت دست نشانده عراق و جایگزینی یک حکومت ملی و اسلامی به جای آن، نبود. مقامات انگلیسی، آزادی شیخ مهدی خالصی از تبعید حجاز و جواز ورود او به ایران را پذیرفتند. درباره دیگر علما و مراجع تبعیدی نیز، وزیر مختار انگلیس در ملاقاتی با پیرنیا براساس شرایط معینی، با بازگشت آنها به عراق به استثنای مرحوم خالصی موافقت کرد.⁽⁸⁾ چندی بعد، علما به عتبات برگشتند و تنها شیخ مهدی خالصی که اجازه بازگشت به عراق را نیافته بود؛ «با خانواده خود به مشهد مهاجرت کرد و در آنجا هم بدرود حیات گفت.»⁽⁹⁾

اما جنبشی که با اشغال بین النهرین و تبعید مراجع شیعه به ایران، در کشورمان به وجود آمده بود؛ با بازگشت علمای تبعیدی به عراق پایان نیافت؛ بلکه به همت کسانی چون شیخ حسین لنکرانی و شیخ محمد خالصی زاده فرزند آیت الله خالصی ادامه یافت و با حوادثی که نیرنگ استعمار، برای نابودی آزادی و استقلال ایران پیش آورد؛ به مقابله پرداخت. «مجتمعین مسجد سلطانی تهران» عنوان جمعیتی بود، که در جریان تبعید علمای عراق به وجود آمد و ناطق اصلی این جمعیت، خالصی زاده و ارگان آن نیز روزنامه لوای بین النهرین و بعد از آن اتحاد اسلام بود، که از 11 خرداد 1303 و به مدیریت شیخ حسین لنکرانی منتشر می شد.⁽¹⁰⁾

به مناسبت تبعید مراجع شیعه عراق به کشورمان و شور ملت ایران در اعتراض به انگلیسی ها و دست نشاندگان آنها، اعلامیه ها و کتاب های بسیاری در محکوم ساختن فاجعه و دعوت مسلمانان به قیام بر ضد استعمار صلیبی غرب، نوشته و منتشر شد. نوشته زیر، یکی از این آثار است، که در جمادی الثانی 1342 ق (بهمن 1302 ش) به زبان عربی، با عنوان «الاسلام و مسیحیین» یا «اسلام و اروپا»، و به قلم آیت الله میرزا ابوعبدالله زنجانی به رشته نگارش درآمده و به رویت و امضای خالصی زاده رسیده است؛ که ترجمه آن برای نخستین بار منتشر می شود.⁽¹¹⁾

میرزا ابوعبدالله زنجانی⁽¹²⁾ (13091360 ق) در یکی از خانواده های اصیل و ریشه دار علمی زنجان به دنیا آمد. پدر و نیاکانش، در آن شهر، عهده دار منصب شیخ الاسلامی بودند. ابوعبدالله علوم گوناگون نظیر ادبیات عرب، فقه، کلام، فلسفه، ریاضیات و هیات را نزد تعدادی از استادان زنجان و تهران همچون، میرزا ابراهیم ریاضی زنجانی شاگرد حکیم جلوه فراگرفت. وی در اواخر سال 1330 ق بار سفر بسته، به نجف اشرف رفت و از محضر علمای بزرگ آن سامان مانند آقا سید محمدکاظم یزدی، شریعت اصفهانی، آقا ضیا عراقی و آقا سید ابوالحسن اصفهانی خوشه ها برچید و سپس اجازه اجتهاد و روایت را از آنان گرفت. ویژگی بارز زندگی او، ارتباط با بزرگان علمی سوریه، مصر و فلسطین است، که از رهگذر سفرهای متعدد به آن دیار و ایراد سخنرانی و نگارش مقاله در محافل و نشریات علمی آنجا نظیر «مجمع علمی عربی دمشق، مجلات الزهرا مصر و لغة العرب بغداد به دست آمده است. گفتنی است، علامه طنطاوی جوهری دانشمند مشهور مصری به مناسبت ورود آیت الله شیخ ابوعبدالله زنجانی در سال 1314 ش به مصر، مقاله ای در مجله المقطم⁽¹³⁾ قاهره منتشر ساخت و با عرض خیرمقدم به آیت الله زنجانی، از خدمات هزار و چند صد ساله ایران به دین، دانش، فرهنگ و سیاست اسلامی سخن گفته و درود و سپاس خالصانه مردم مصر و امت بزرگ عرب را به ملت ایران ابلاغ کرده است. خبرنگار مجله النیل مصر نیز در همان روزها، با شیخ ابوعبدالله مصاحبه ای نموده؛ که در مجله یادشده به چاپ رسیده است.⁽¹⁴⁾ مشهورترین اثر آیت الله زنجانی، کتاب تاریخ القرآن است، که نخستین بار در مصر به چاپ رسید و جمعی از دانشمندان آن کشور بر آن تقریظ نوشته اند. این اثر با عنوان «تاریخ قرآن» به فارسی نیز ترجمه شده و مورد بحث و نقد پژوهشگران علوم قرآنی قرار دارد. از دیگر آثار او می توان به کتاب عظمت حسین بن علی علیهما الصلوة و السلام اشاره کرد؛ که به بحث پیرامون اهداف بلند قیام عاشورا و جنایات رژیم اموی اختصاص دارد.

اینک، توجه شما را به متن مقاله «اسلام و مسیحین» جلب می کنم.

بسم اللّه الرحمن الرحیم

هرکس به صفحات تاریخ نظر کند؛ در می یابد؛ که در قرن ششم میلادی، ابرهای وحشت و اضطراب فضای جهان را تاریک ساخته و اعتماد جهانیان به وسایل شر، بیشتر از اعتمادشان به وسایل خیر بود، چنانچه نور ضعیفی که از تعالیم انبیا و رجال علم و اصلاح بر بشریت می تابید؛ نبود، توحش و بربریت به سیر خود سرعت بخشیده و سیل بنیان کن آن، جهان را زیر و رو می کرد.

در آن روزگار تیره و سیاه که جامعه بشری نیازمند اصلاحات اساسی بود، خورشید جهانتاب اسلام از افق مکه سر برآورد و محمد(ص) پیامبر اسلام در حالی که قرآن را به دست داشت، جهان را به سوی اصلاح فراخواند:

اسلام، ظاهر شد و شرق و غرب جهان را به نور علم و عرفان و توحید روشن ساخت. این دین استوار، به منظور اصلاح جهان و نیل انسان به سعادت جاوید، بر چند اصل عالی و رکن اساسی تکیه داشت:

1. توحید: به این معنا که، ساحت مقدس خداوندی از عقاید خرافی و شرک و بت پرستی منزه است: «شهد الله انه لا اله الا هو و الملائکة و اولوالعلم قائما بالقسط لا اله الا هو العزیز الحکیم.» توحید، یگانه عقیده ای است، که عقل بشر، بر حسب فطرت، آن را می پذیرد.

2. عدل: که نظام اجتماع و تمدن بشری بر پایه آن استوار می گردد: «ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی و ینهی عن الفحشاء و المنکر».

3. برابری و مساوات: «یا ایها الناس انّا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اکرمکم عندالله اتقیکم». اسلام، با این قانون، تعصبات نژادی قرن حاضر قرن علم و تمدن را که بسی مایه قتل ها در اروپا شده و می شود؛ نابود ساخته است. بر اساس آموزه های این دین، هیچ کس شرافتی بر دیگران ندارد، جز به تقوی و عمل صالح: «لا فضل لعربی علی عجمی و لا لِابیض علی الاسود الا بالتقوی او عمل صالح». یعنی عرب بر عجم و نژاد سفید بر نژاد سیاه جز، به تقوی و عمل شایسته برتری ندارد. این رهنمود قرآن است، که گرامی ترین انسانها در پیشگاه الهی را پرهیزگارترین آنها می شمارد.

4. اخوت و برادری: «انما المومنون اخوة». بر اساس این آیه شریفه، مسلمانان در شرق و غرب جهان بدون ملاحظه تفاوتهای نژادی و زبانی با یکدیگر برادر دینی هستند و این اخوت دینی و ایمانی، اساس رابطه متین و پیوند استواری است، که میان مسلمانان وجود داشته و آنان را در حکم اعضا و اجزای یک پیکر واحد قرار می دهد: «مثل المومنین فی توادهم و تراحمهم و تواصلهم کمثل الجسد اذا اشتکی منه عضوا تداعی له سائر الاعضاء بالحمی و السهر». یعنی مسلمانان همچون اعضای یک جسدند که درد و رنج هر یک از اعضای آن، دیگر اعضا را به رنج و تعب می افکند.

بنیانگذار شریعت اسلامی، با یک دست ریشه های بت پرستی و باورهای خرافی را بر کند و با دیگر دست، بنای باشکوه مدنیت و اخلاق فاضله را محکم و استوار ساخت. کوتاه مدتی از ظهور اسلام نگذشت؛ مگر آنکه انوار درخشان آن در جهان پرتو افکن گشته و قلمرو ممالک اسلامی گسترش یافت. چندان که، قلمرو حکومت اسکندر مقدونی نیز، با همه وسعت و عظمت مرزهای آن، چنین گستره ای نداشت. حدود قلمرو اسلام، از یک سو تا رودخانه جیحون در آسیای میانه و رودخانه سند در شبه قاره هند و از دیگر سو تا کشور اسپانیا در اروپا امتداد یافت.

دین اسلام، آیینی مبتنی بر توحید و یکتا پرستی، و اخلاقی موافق با عقول فلاسفه بزرگ جهان ایجاد کرد و اتحادی بزرگ از مسلمانان تشکیل داد؛ به گونه ای که، در پرتو یگانگی و اشتراک عقیده دینی، همه آنها حکم اعضای گوناگون یک پیکر را یافتند. همچنین، حکومتی را بنیان نهاد؛ که نظام آن از اصول و قوانینی که روح حکومت های متمدن و قانونمند را تشکیل می دهد؛ مدد می گیرد. پرچم اسلام، در سرزمینی وسیع از دامنه کوه های آلپ در فرانسه تا سواحل رودخانه گنگ در هندوستان به اهتزاز درآمد و این سیر شگفت آور در پرتو اصول بالنده دین استمرار یافت، هرچند در بعضی اعصار، به دلیل برخی عوامل که ادیان گذشته را نیز در طول زمان دچار توقف و رکود ساخت از پیشرفت آن در جهان جلوگیری شد. عوامل مزبور از قرار زیر بودند:

1. اختلاف کلمه مسلمین در بعضی از فروع و اصول، که از انحراف پاره ای از مسلمانان از حقایق قرآن و احادیث نبوی ناشی می شود.

2. ایجاد اختلافات سیاسی و تشکیل فرقه های گوناگون.

3. ظهور بعضی از فرق ضاله بر اثر نفوذ و خراب کاری عناصر مجوس و یهودی یا زندیقان متظاهر به اسلام در بین مسلمانان و القای شبهه در عقاید آنها به منظور نشر آیین یا تجدید شوکت دین قدیمی خویش. چنان که تاریخ، اقدامات بعضی از زردشتیان در دوران سلطنت عباسیان را ثبت کرده است. نیز بایستی به برخی از جاهلان مسلمان اشاره کرد؛ که عقاید باطل و خرافات را وارد دین اسلام می کردند؛ که به هیچ روی لایق این آیین شایسته نبود.

4. تقلید و تبعیت کورکورانه برخی از مسلمانان از تمدن غربی.

5 . ظلم و ستم شدیدی که از ناحیه حکام و زمامداران نسبت به مسلمانان و مردم تحت قلمرو خویش وارد می شد.

عوامل فوق، در واقع، چهره شفاف و درخشان اسلام را در پس پرده ها و حجاب های ظلمانی پنهان می ساخت. در عین حال، اسلام با نیروی معنوی و پرتو درخشان خویش، تاریکی ها و پرده های ظلمانی را بر طرف می ساخت، و این در حالی بود، که اروپا در ظلمات توحش و تعصبات غیر منطقی می زیست. تا آن که، انقلاب رنسانس، صفحه اروپا را از تاریکی جهالت بیرون آورد و آفتاب ترقی صنعتی، افق آن سرزمین را روشن ساخت. اروپاییان در مسیر تمدن صنعتی پیش رفتند و مشرق زمین که مرکز مسلمانان بود، درجا زد. بدیهی است، توقف یک ملت، در گردونه تقدم و پیشرفت دیگر ملل که قبل از این، در یک صف بوده اند، مفهومی جز انحطاط و عقب ماندگی آن ملت ندارد. از این رو، نیروی آسیا ضعیف شد و روزگار پیری و درماندگی وی فرارسید. اینک، اروپا همچون شیری که به شکار خود بنگرد، به آسیا می نگریست. چنین بود، که دولت های نیرومند اروپا، درصدد تجزیه و تقسیم ممالک اسلامی و قاره آسیا برآمدند و به سوی شرق گام سپردند.

بااین وصف، سیاست مداران غرب احساس کردند؛ در آسیا، ماده آتش فشان بزرگی وجود دارد؛ که چنانچه منفجر گردد؛ گدازه های آن در جهان پخش شده و اروپا را دچار آسیب خواهد کرد. این قوه آتش فشان، به دیده آنان، چیزی جز دین اسلام که پیروانش را به دفاع از سرزمین خویش و جهاد با مشرکان و صلیبیان فرا می خواند؛ نبود. از این رو است، که دیانت اسلام، آماج حمله نویسندگان و سیاست مداران اروپا قرار گرفت.

«مساله اسلامیه» (به این معنا که اسلام، مانع پیشرفت خیالات و افکار صلیبیان است)، گره و مشکلی در «مساله شرقیه» (یعنی قرار تقسیم ممالک شرقی) ایجاد کرد. هانوتو وزیر خارجه و نویسنده سیاسی بزرگ فرانسه به منظور توجه دادن ملت و دولت خود به اهمیت مساله می گوید: «موضع دولت و مردم فرانسه در برابر مساله اسلامیه و دین اسلام، موضعی بسیار باریک و ظریف است. در سطح کره زمین جایی نیست، مگر آنکه دین اسلام به آنجا نفوذ کرده و پای این دین به تمامی اقطار گیتی رسیده است. اسلام، یگانه دینی است، که طبیعت بشری از نظر فطری به آن اقبال می جوید و ممکن است، در آینده، مردم جهان، فوج فوج به این دین بگروند. این دین در کشور [دوردست و پهناور] چین، به نحو وحشت آوری رو به گسترش است، به گونه ای که تعداد مسلمانان آن کشور بزودی از مرز 20 میلیون به 100 میلیون خواهد رسید و عبادت «ساکیامونی» حکیم مشهور چینی جای خود را به بندگی «الله»، خداوند محمد پیغمبر اسلام خواهد داد. اشتراک در عقیده توحید، پیروان اسلام را در شرق و غرب جهان به همدیگر نزدیک ساخته و الفت داده است و این رابطه فراگیر، شبیه رشته ای است، که اشیای متصل به خویش را، به طور یکسان، به حرکت یا سکون وا می دارد؛ بلکه همچون قوه مغناطیسی است، که براده های آهن را جذب خویش می سازد. ظهور و تجلی این رابطه جهانی را هنگام حج در اطراف کعبه معبد بزرگ مسلمین در مکه مشاهده می کنیم؛ که صفوف انبوه انسان ها مرکب از نژادهای گوناگون و زبان های مختلف، به یک قبله نماز می گزارند. اسلام، در بخش مهمی از اروپا یعنی بیزانس و قسطنطنیه ریشه دوانده و حکومت می راند و مسیحیان تا کنون نتوانسته اند؛ ریشه این دین را از آن منطقه استراتژیک که می توان، از آنجا بر نواحی شرق جهان مستولی شد؛ محو سازند. سرزمین هایی که از قبل جزو دارالاسلام بوده و اکنون در قلمرو دولت های مسیحی قرار دارند؛ در نظر مسلمانان، حکم دارالحرب را داشته و نوع نگاه آنان به این گونه نقاط، مانند نگاه غضبناک شیر به قفسی است، که بچه هایش در آن زندانی شده اند. مسلمانانی که در مستعمرات فرانسه نظیر مراکش زندگی می کنند؛ آتش عداوت نسبت به دولت فرانسه همواره، در قلبشان زبانه می کشد؛ زیرا اصول و قواعد دین آنان بر پایه دشمنی و پیکار با نامسلمانان وضع شده است.⁽¹⁵⁾

هانوتو، پس از ذکر این کلمات، مردم فرانسه را به حل این مشکل تحریک می کند. گویا وی اسلام را سد بزرگ و محکمی می انگارد؛ که در برابر مطامع استعماری غرب قد برافراشته و مانع استیلای آنان بر شرق است. کیمون در کتاب خود موسوم به پاتولوجیای اسلام می نویسد: «دین محمد، بیماری جذامی است، که بین بشر شیوع یافته و آنها را به پرتگاه هلاکت می کشاند. قبر محمد(ص) در مدینه همچون سیم الکتریسیته ای است، که جنون را در مغز مسلمانان سریان می دهد! صلاح بشریت در این است، که یک پنجم مسلمانان به قتل رسیده و بقیه به اعمال شاقه وادار شوند و کعبه نیز ویران گردد. این کار به سود و مصلحت بشر است»! با توجه به این اظهارات کینه توزانه، حدود 300 میلیون مسلمان جهان این حق را دارند؛ که به دفاع از موجودیت خویش برخاسته و از آیین شان پاسداری کنند.

پاره ای از سیاست مداران اروپا نیز مصلحت جهان غرب و مسیحیت را در تجزیه ممالک پهناور اسلامی و تشکیل دولت های کوچک زیر نفوذ و سلطه دول مسیحی می دانند. مستر پلانت در ابتدای کتاب خود به نام آینده اسلام که در آن، افکار و آمال دولت و مردم کشور خویش را فاش ساخته، به مسلمانان دلداری می دهد و می گوید: «از اینکه این رشته از هم گسسته شود؛ مایوس نشوید؛ زیرا به جای آن رشته تازه ای تشکیل می شود؛ که از اولی بهتر است!» یعنی از تجزیه دول مسلمان و ضربه خوردن اتحاد اسلامی مایوس نشوید؛ ما دولت های اسلامی نظیر عثمانی را از هم مجزا ساخته و حکومت های کوچکی نظیر حجاز، شام و عراق، با فرمانروایی دولت های مسیحی ایجاد خواهیم کرد. در معنا، دولت های مسلمان را مستعمره بریتانیا و دیگر دول اروپایی قرارداده و آنها را بر وفق صلاح و حاکمیت دول غربی، اداره خواهیم کرد. از این کلام واضح می شود؛ که غربی ها، اتحاد دول مسلمان و ایجاد امپراتوری وسیع اسلامی را که آرمان بعضی از مسلمانان آگاه به مقاصد استعمار صلیبی است خطر بزرگی برای کیان و هویت اروپا به حساب می آورند. یکی از مسیحیان می گوید: «دشمن بزرگ اروپا و دین مسیحی در آفریقای شرقی، محمد پیغمبر اسلام است. زیرا دین اسلام در صفحه آفریقا بین قبایل وحشی و نژاد سیاه به نحو وحشتناکی گسترش یافته و در نیم قرن اخیر، 60 میلیون نفر از سیاهان آفریقا به اسلام گرویده اند، در حالی که کشیش ها و مبشرین مسیحی، با بذل مال و جان، بیشترین سعی خود را برای تبلیغ مسیحیت میان سیاهان به کار برده و موفق به مسیحی کردن آنها نشده اند یا نتیجه کارشان ناچیز بوده است.»

از آنچه گفتیم معلوم می شود که اروپا، دین اسلام و جامعه مسلمانان را گردنه ای صعب در راه مطامع و ترک تازی های خود تصور می کند و سیاست حاکم در آن قاره، همانا محو اسلام و اضمحلال مسلمین به هر وسیله و ابزار ممکن است، اما در اجرای این مقصد، خویشتن را با مشکلات بزرگی مواجه می بینند. زمانی که این گونه افکار و خیالات (که افق سیاست را در نظر سیاست مداران استعمارگر غربی تیره و تار ساخته) در ذهن مستر گلادستون سیاستمدار مشهور انگلیسی جولان یافت؛ او را بر آن داشت؛ که در مجلس شورای انگلیس بپاخیزد و خطابه ای راجع به سیاست استعماری بریتانیا در شرق، مبنی بر محو قرآن و خاموش ساختن نور الهی ایراد کند و در حالی که قرآن را به دست گرفته بود؛ فریاد بردارد: «تا زمانی که این کتاب، در دست من است، در مشرق زمین فرمانروایی دارد و مسلمانان از دستورات آن تبعیت می کنند، سیاست اروپا، خاصه انگلستان پیشرفت نخواهد کرد.»

شرح و تفسیر کلام گلادستون آن است، که، قرآن، در کار اصلاح جهان، به دو رکن اساسی تکیه دارد؛ که هر دو، کیان و حیثیت اروپا را تهدید می کند:

1. قرآن، جامعه اسلامی بزرگی در جهان تاسیس کرده که در اثر آن، مسلمانان چین به اعتبار آیه «انما المومنون اخوة»، کشور ایران یا حجاز را که مردم آن، زبان و نژادی مغایر با چینیان دارند، وطن خود دانسته و ساکنان مسلمان آن دو کشور را برادران دینی و ایمانی خود می انگارند. یک مسلمان عرب تبار، به دلیل اتحاد دینی و اسلامی، در تزویج دختر خویش به یک مسلمان هندی، تردید نمی کند و این اتحاد و جامعه اسلامیه که قرآن پی افکنده؛ مایه شوکت و عظمت اقوام و ملل گوناگون اسلامی است که سعادت، نجات و سیادت خویش را در این اتحاد و همبستگی می بینند. همان گونه که، نژاد اسلاو و ژرمن، با اتحاد و همبستگی نژادی و سیاسی خویش، به ترتیب: امپراتوری روسیه و آلمان را تشکیل داده و مدتها بر بخشی عظیم از جهان، حکومت راندند. این جامعه و قدر مشترک، نیروی عظیمی است، که قرآن در بدو ظهور خود در جهان، ایجاد کرده و امروز هم می تواند در جامعه بشریت، منشا آثار بزرگی گردد و پیدا است، که اتحاد و همبستگی اسلامی، با این عظمت و معنویت که 300 میلیون مسلمانان جهان را به همدیگر پیوند می دهد؛ ضرر بزرگی برای جهان فزون خواه و استیلاجوی مسیحی در بر دارد و درست از همین رو، داعیان و کشیش های مسیحی می کوشند؛ به ویژه در چین به تفرقه و دشمنی بین مسلمانان دامن زنند. بنابراین، ضروری است، مسلمانان به رشته اتحاد چنگ زده و از قرآن کریم پیروی نمایند.

2. قرآن کریم یک سری اصول و قواعد کلی تاسیس کرده که فقهای اسلام، از آن قواعد، احکامی را که به مصلحت جهان اسلام است، استخراج می کنند و از جمله، بر پایه این اصول، به مسلمانان می آموزند؛ که به دفاع از دین اسلام برخاسته و ضد دولت های ستمگر نظیر انگلستان و دیگر دول استعماری قیام کنند. فتوای مرحوم آیت الله میرزا محمدحسن شیرازی، دایر بر حرمت استعمال دخانیات که نفوذ روحانی و معنوی شگرف پیشوای دینی مسلمانان را بر جهان مسیحیت آشکار ساخت؛ جز معلول این رهنمود کلی قرآنی نبود، که به پیروان خویش فرمان می دهد؛ مانع سلطه کفار بر جامعه و میهن اسلامی گردند. همچنان که فتوای آیت الله میرزا محمدتقی شیرازی و حکیم اسلام، شیخ الشریعه اصفهانی به حرمت انتخاب امیر غیر مسلمان برای حکومت بر کشور اسلامی عراق که استعمار انگلیس را در دستیابی به آمال خویش در عراق ناکام ساخت؛ بر مبنای همین آیات قرآن صادر شد. به همین روش، فتوای مراجع تبعیدی عراق به قم آیت الله نائینی و آقا سید ابوالحسن اصفهانی و... مبنی بر حرمت انتخاب وکلایی که بریتانیا (به منظور استعمار عراق) آنها را برگزیده و آماده کرده بود تا در مجلس (به اصطلاح) موسسان، رای به قیمومیت وی بر آن کشور بدهند، و نیز فتوای آنها به حرمت شرکت در چنین انتخاباتی، ریشه در استنباط عالمانه فقهای بزرگ مزبور از احکام اسلام داشت؛ که چون فتوای مزبور برای انگلیس و سلطه وی بر عراق و ایران زیان بخش بود علمای یاد شده را از معابد خود که همچون پیروی از قوانین دینی، بین هر ملتی مقدس شمرده می شود تبعید کرد.

چنانچه به هیات اجتماعی مسلمین نظر شود؛ معلوم می گردد؛ که بخش بزرگی از ساکنان آسیا را تشکیل می دهند. هندوستان، برمه، بلوچستان و توابع آن دارای 75 میلیون مسلمان است. همچنین، در داخل مرزهای چین، منچوری، مغولستان، کامبوج، سیام و کشورهای تابع انگلیس در شبه جزیره مالاکا، 60 میلیون مسلمان و در مالزی و اقیانوسیه، 50 میلیون مسلمان زندگی می کنند. افزون بر این، تعداد زیادی مسلمان در کشورهای عربی، مصر، سودان، مراکش، ایران، قفقاز و نیز بلاد ترک نشین در آسیای صغیر وجود دارند؛ که درمجموع، به نظر برخی از جغرافی دانان، تعداد مسلمانان در آسیا، بالغ بر 140 میلیون می شود. در آفریقای شرقی و شمالی نیز، به طوری که بعضی از محققان اروپایی می گویند؛ در نیم قرن اخیر 60 میلیون از سیاهان به اسلام گرویده اند و می دانیم؛ که پیش از آن نیز آفریقا از جمله مراکز بزرگ اسلامی بوده است. پس کدام نیرو در جهان بزرگ تر از نیروی مسلمانان است؟ کدام نیرو می تواند، بر آنها سلطه پیدا کند؟ و چنانچه، مسلمانان جهان، با یکدیگر متحد شوند، از انجام کدام کار و پیشبرد کدام مقصد، ناتوان خواهند بود؟ همان گونه که دیگر نژادها و پیروان دیگر ادیان و مذاهب دست اتحاد به یکدیگر داده، در راه انجام مقاصد خویش بسیج شدند و پیروز گردیدند. پس بر همه مسلمانان در شرق و غرب جهان سزاوار است، به عروة الوثقای اتحاد اسلامی که قرآن کریم ما را بدان فرا می خواند چنگ زنند و بر علمای اعلام مسلمانان که به مقتضیات زمان آشنایند، فرض است، که لزوم اتحاد و منافع آن را برای مسلمانان شرح داده و اعلامیه ها و کتاب هایی در موضوع اتحاد اسلام و دعوت مردم به آن، تالیف و منتشر سازند. به ویژه، در این عصر که زمینه برای اتحاد و همبستگی مسلمانان بهتر از اعصار گذشته فراهم است. در عصر حاضر، بحمد الله، اختلافات مذهبی نظیر اختلاف اشاعره و معتزله در میان بعضی از فرقه های مسلمان که در جامعه اسلامی، موجب دشمنی و ستیز گشته بود تا حدودی زایل شده و مسلمانان احساس می کنند؛ که دشمن بزرگی مانند شیران اروپا در کمین آنها نشسته و عزم حمله به آنها را دارند. به یقین بنیان گذار شریعت اسلام، در چنین شرایط سختی که گرگان اروپا به دریدن امعا و احشای مسلمانان و غرق ساختن کشتی اسلام مشغولند، راضی به سکوت علمای اعلام و مسلمانان نمی باشد. راقم این سطور به عنوان عضوی ضعیف از جامعه بزرگ اسلامی، که درد موجود در پیکر امت اسلام را حس می کند با تمام جرات اعلام می دارد؛ که در این عصر، وضعیت جهان از حیث علوم، فنون، آداب و افکار همواره در تجدید و تجدد بوده و جامعه بشری، به تبع این امر، در حال تجدد و انقلاب به سر می برد. بنابراین، مسلمانان جز به مدد وسایل و اسباب زیر، قادر بر حفظ کیان و موجودیت خویش نخواهند بود:

1. اتحاد: چنانچه اتحاد محکمی بین مسلمانان به وجود آید؛ لرزه بر اندام استعمارگران غربی به ویژه انگلیس خواهد افکند. چرا که، انگلستان از مسلمانان می ترسد؛ هرچند ترس خود را آشکار نمی سازد. زیرا مستعمرات بریتانیا مشحون از مسلمانان بوده و شورش آنها، منافع دولت انگلیس را به شدت به خطر افکنده و آینده وی را تاریک می سازد.

2. وسیله دیگری که مسلمانان می توانند، با تمسک به آن، از کیان و موجودیت خود پاسداری کنند آن است، که از استعمال کالاهای اروپایی خاصه انگلیسی این دشمن بزرگ مسلمانان اجتناب کنند. بحمدالله، اصول معیشت در دست اروپاییان نیست و اجتناب مسلمانان از خرید و مصرف کالاهای غربی، دو فایده بزرگ برای آنان در بردارد:

الف) فایده اقتصادی برای خود مسلمانان. چه، پول آنها از مملکتشان خارج نمی شود تا مبتلا به فقر شوند.

ب) زیان بزرگ به دولت انگلیس که حیات خویش را در رواج تجارت می داند و این زیان، عین سود و منفعت برای اسلام است.

مسلمانان، از این که زن ها و جوانانشان مصرف کالاهای وارداتی غرب در پوشاک و لوازم زینت و آرایش را کنار نهاده و به زندگی ساده اقتصادی روی آورند؛ هیچ گاه، ضرر نمی بینند و باید مطمئن باشند؛ که دین اسلام چنانچه پیروان این دین به اصول و قواعد آن عمل کنند به زودی تمام جهان را فراگرفته و نور آن شرق و غرب گیتی را روشن خواهد ساخت. چرا که دین اسلام، آیین رحمت، عدل، مساوات و برادری است، بنابراین برای جامعه بشریت سودمند و نافع است و این رهنمود قرآن کریم است، که: «و اما ما ینفع الناس فیمکث فی الارض؛ آنچه به سود مردمان است، در زمین پایدار و ماندگار خواهد بود.» و السلام علی من اتبع الهدی.

پی نوشت ها:

1 تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران (امیرکبیر، تهران 71)، 1/353354.

2 همان: ص 354.

3 تاریخ بیست ساله، حسین مکی، 2/347 348.

4 حسین مکی می نویسد: «بر اثر این وقایع و انتشار خبر تبعید علمای اعلام، علما در کلیه شهرستان ها، اجتماعات کرده و به تلگراف خانه ها آمده، در مورد تبعید آقایان علما، تلگراف های زیادی به مرکز مخابره کرده و در این مورد، اقدامات فوری دولت و شخص شاه را خواستار گردیدند. همچنین علمای مقیم مرکز، همچنان اجتماعات خود را در مساجد داشته و در روز 24 و 25 ذی قعده 1341 ق برابر با[17 و 18 تیر 1302 ش] در مسجد جامع، مسجد سید عزیزالله و مسجد و مدرسه خان مروی، اجتماعات آقایان علما و طلاب علوم دینیه و طبقات مختلفه باقی و مذاکرات راجع به تبعید آقایان علما جریان داشته و از طرف ناطقین نیز نطق های حرارت آمیز ایراد گردید... قرار شد؛ که رسما آقایان علما از طرف دولت و شخص شاه پذیرایی شوند و شاهزاده عضدالسلطان عموی سلطان احمدشاه از طرف شاه و حکیم الدوله وزیر فرهنگ از طرف هیات دولت به عنوان نمایندگی برای پذیرایی و تبریک ورود و احترامات لازمه به کرمانشاه حرکت نمایند و وجهی هم از طرف دولت در اختیار این دو نفر گذارده شد؛ که به خرج برسانند. همچنین، از طرف علمای مقیم تهران نیز قرار شد؛ یک نفر به عنوان نمایندگی از طرف علمای ایران و تهران به معیت این دو نفر به طرف کرمانشاه حرکت نماید...» (همان: صص 350351).

5 همان: صص 351352.

6 مسجد امام خمینی فعلی.

7 همان: صص 352353.

8 ر.ک، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران انقراض قاجاریه، ملک الشعرای بهار، ج 1، صص 352356؛ تاریخ بیست ساله ایران، حسین مکی، ج 2: مقدمات تغییر سلطنت، صص 342352؛ و آثار دیگر.

9 تاریخ مختصر احزاب سیاسی، همان، ص 360.

10 ر.ک، تاریخ جراید و مجلات ایران، سید محمود صدر هاشمی اصفهانی، 1/4849، ذیل عنوان «اتحاد اسلام».

11 پیش نویس ابتدایی این رساله، به زبان فارسی نیز در اوراق مرحوم زنجانی یافت می شود؛ که در برخی جملات، تفاوت های اندکی با متن عربی دارد و در ترجمه رساله، مندرجات هردو متن عربی و فارسی را درنظر داشته ایم.

12 وی برادر آیت الله میرزا فضل الله شیخ الاسلام زنجانی است. درباره زندگی و آثار حاج میرزا ابوعبدالله ر.ک، علمای معاصرین، حاج ملا علی واعظ خیابانی، چاپ 1366 ق، صص 185187؛ ابوعبدالله زنجانی، محمد مهدی العلوی، مندرج در: مجله لغة العرب، چاپ بغداد، سال ششم، جزء هشتم، صص 575 576 ؛ کیهان اندیشه، ش 61، صص 12 به بعد، مقاله سید صالح شهرستانی، ترجمه آرش مردانی پور.

13 المقطم، 10 ربیع الاول 1354 / 9 ژوئن 1935، «تحیة مصر والامة العربیة لشقیقت ها الامة الایرانیة یحمل ها ضیف مصر العلامة الشیخ ابوعبدالله الزنجانی».

14 النیل، ربیع الاول 1354 ق / 12 ژوئن 1935، صص 15 و 18، «حدیث جلیل مع... الاستاذ ابی عبدالله الزنجانی...».

15 نظر نویسنده شاید بعضی آیات قرآنی است که مسلمانان را از محبت و مودت با اهل کتاب بر حذر می دارد، نظیر: «یا ایها الذین آمنوا لاتتخذوا الیهود و النصاری اولیاء بعضهم اولیاء بعض و من یتولهم منکم فانه منهم ان الله لایهدی القوم الظالمین» ابوعبدالله زنجانی.