گنجایش بی انتهای دانش
ظرف ها و پیمانه های مادی، محدودند و اگر چیزی در آنها قرار داده شود، به تدریج از فضای آنها کاسته می شود، ولی ظرف علم که مجرد و غیر مادی است، هیچ محدودیتی ندارد و هر درک و فهمی، زمینه ادراک و فهم های دیگری را فراهم می آورد. از این رو پذیرش هر دانش، پذیرش دانش های دیگر را برای انسان فراهم می کند. مطالعه و بررسی زندگی و تاریخ دانشمندان بزرگ، به خوبی گویای این مطلب است که آنان هیچ گاه در تلاش علمی و فکری خود متوقف نمی شدند و تا آخرین لحظات زندگی، با عشق و علاقه تمام مسائل علمی را پیگیری می کردند.
امیرمؤمنان علی علیه السلام در سخنانی می فرماید: «هر ظرفی با ریختن چیزی در آن از گنجایش و فراگیری اش کاسته می شود، مگر پیمانه و ظرف علم که هر چه در آن از دانش قرار داده شود، وسعت و فراگیری اش افزوده می شود».
نیز در جای دیگری فرموده است: «دو آزمندند که هرگز سیر نمی شوند؛ خواهان دانش و طالب دنیا».
شرافت دانش
در آموزه های اسلام، فراگیری دانش، فریضه ای الهی برای همه مسلمانان است؛ چرا که در سایه آن، افراد در زندگی فردی و اجتماعی خویش موفق و سعادتمند می شوند و نیک بختی آخرت را هم به دست می آورند.
عالمان و دانشمندان همواره نامی پرآوازه و با افتخار برای خود در تاریخ ثبت کرده و می کنند که چنین چیزی حتی برای بسیاری از قدرتمندان و پادشاهان اتفاق نمی افتد. آری، این دانش حقیقی است که به انسان ها عزت و افتخار می دهد و نام آنها را جاودانه می کند.
امیرمؤمنان علیه السلام در سخنی کوتاه، ولی پرمعنا می فرماید: «هیچ شرافت و ارزشی همانند علم نیست». و نیز می فرماید: «دانش، برترین افتخارات است».
علم بهتر است یا ثروت
امیرمؤمنان علی علیه السلام خطاب به کمیل بن زیاد، با بیان استدلال های نیکویی، علم را بهتر از ثروت برمی شمرد و چنین می فرماید: «ای کمیل! علم بهتر از مال است. علم تو را پاسداری می کند، ولی تو باید حافظ مال باشی. مال با انفاق کم می شود، ولی علم با انفاق افزوده می گردد. نیز مقام و شخصیتی که با مال به دست آمده، با نابودی آن از بین می رود.
ای کمیل! شناخت علم راستین، آیینی است که با آن پاداش داده می شود و انسان در دوران زندگی با آن خدا را اطاعت می کند، و پس از مرگ، نام نیکو از خود به یادگار می گذارد. دانش، فرمانروا و مال، فرمانبر است.
ای کمیل! ثروت اندوزان (بی تقوا) مرده اند، گرچه به ظاهر نفس می کشند، ولی دانشمندان، تا دنیا برقرار است زنده اند. بدن هایشان گرچه در زمین پنهان است، اما یاد آنان در دل ها جاویدان می باشد».
دانش بی ثمر
علم بدون اندیشیدن و تیزبینی، وسیله نجات نیست؛ بصیرت و آگاهی است که به کارگیری از علم را به دنبال دارد. بسیارند کسانی که دانش هایی را فراگرفته اند، ولی نتوانسته اند از دانش خود استفاده کنند و در نهایت به ورطه هلاکت افتاده اند. امیرمؤمنان علی علیه السلام در این باره می فرماید:
«علم از عمل جدا نیست. هر کس به راستی عالم باشد، به علمش عمل می کند؛ زیرا علم، عمل را فرا می خواند، اگر اجابت کرد می ماند، وگرنه کوچ می کند».
سعادت انسان در علم جویی
برخی بر این باورند که با دست یابی به ثروت و مال بیشتر، به سعادت و خوشبختی می رسند. از این رو، تمام همت و تلاش خود را در این راه صرف می کنند که پول و ثروتی بیفزایند و از لذت های دنیایی بیشتر برخوردار شوند. البته آنها از این حقیقت غافل اند که دنیا با همه زیبایی ها و لذت های گوناگونش رو به فنا و نابودی است و آنچه پایدار و جاودان می ماند، نیکی های ما در این دنیاست و معرفت و دانش، زمینه ساز اصلی اعمال و رفتار ما به شمار می آید.
از امیرمؤمنان علیه السلام سؤال شد که خیر و سعادت چیست؟ آن حضرت در پاسخ فرمود: «خیر این نیست که دارایی و فرزندانت زیاد شود، بلکه خیر آن است که دانش و علم تو افزون گردد».
برترین دانش ه
عمل به دانسته ها، وظیفه ای است که در آموزه های دینی برای دانشمند، گفته شده است. در مذمت علمی که از گفتار فراتر نرود و به مرحله عمل و کردار نرسد، همین بس که خداوند متعال در قرآن می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید، چرا به زبان چیزی می گویید که بدان عمل نمی کنید».
از این رو، علم واقعی آن است که به مرحله عمل و به کارگیری برسد تا بتواند خدمات فراوانی به فرد و جامعه ارائه دهد و همگان از آن لذت و بهره بجویند. امیرمؤمنان علی علیه السلام در سخنانی چنین می فرماید: «پست ترین دانش ها آن است که تنها روی زبان متوقف شود و برترین دانش ها آن است که در اعضا و جوارح آشکار گردد».
گناه و محرومیت از دانش
گناه، یکی از موانعی است که جلو برخورداری از فیض و نعمت الهی را می گیرد و زندگی را از حالت تعادل خارج می کند. در مقابل، پرهیزکاری، زمینه های لازم را برای برخورداری از فضیلت ها در وجود انسان فراهم می آورد. دانش نیز از فضیلت هایی است که نیازمند پاکی و دوری از گناه است. گناه، پستی و دوری از دانش را به دنبال دارد. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «خدای بزرگ خواهان پستی هیچ بنده ای نشد، مگر اینکه او را از علم و ادب محروم ساخت».
امیرمؤمنان علی علیه السلام نیز در این باره فرموده است: «هرگاه خداوند بخواهد بنده ای را (در نتیجه اعمالش) پست و بی مقدار سازد، او را از علم بی بهره می گرداند».
تفکر و رشد دانش
اندیشیدن، یکی از نعمت های بزرگ خداوند است که به انسان ها ارزانی داشته تا در سایه بهره گیری از آن به رشد و تکامل برسند، تاریخ نشان می دهد انسان هایی که بیشتر و بهتر از قوه تفکر استفاده کرده اند، نه تنها زندگی موفقیت آمیز و سعادتمندانه ای داشته اند، بلکه هدایتگر انسان های دیگر بوده اند و با سخنان و نوشته های خود، خدمت بزرگی به جامعه بشری کرده اند.
آنچه به آموخته های انسان ژرفا می بخشد و دانش را در وجود انسان پایدار و استوار می کند، تفکر بر روی مطالب علمی است. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «هر کس در آنچه فرا می گیرد بسیار اندیشه کند، دانش خود را استوار ساخته و آنچه را نفهمیده، می فهمد». نیز از آن حضرت است که: «دانشی مانند تفکر نیست».
جدا نشدن علم از حقیقت خود
به طور کلی، دانشی ارزشمند است که در خدمت تعالی و کمال انسان ها باشد و آنها را به هدف اصلی آفرینش نزدیک کند. چه بسیار دانش ها که برای نابودی بشر و ترویج فساد و انحطاط اخلاقی به کار گرفته می شود.
خطر بسیار بزرگی که در حال حاضر جامعه بشری را تهدید می کند، این است که دامنه علوم مختلف رشد چشم گیری کرده، ولی جوهر و حقیقت خود را از دست داده است و به جای به کارگیری برای اهداف متعالی و مقدس انسانی، برای انحطاط و سقوط انسانیت به کار گرفته می شود.
بر این اساس امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرمایند: «دانش خود را به نادانی تبدیل نکنید». و با این سخن گران بها به این حقیقت اشاره دارد که نباید علم را از نور حقیقت جدا کرد؛ چرا که در این صورت، جز بدبختی برای انسان ها ثمری ندارد.
پرهیز از عمل بدون علم
دانایی و آگاهی، مقدمه انجام مطلوب کارها و رسیدن به اهداف بزرگ است. تاریخ، گواه سرگذشت کسانی است که بدون دانش و آگاهی لازم، دست به اقداماتی زده و گاهی رهبری جامعه ای را به دست گرفته اند. این افراد سرانجامی جز تباهی خود و جامعه نداشته و ندارند. امیرمؤمنان علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «آن کس که با چشم عقل می بیند و با آگاهی به عمل می پردازد، باید در آغاز کار توجه کند که عملش به سود اوست یا به زیانش. اگر به سود اوست اقدام کند و اگر بر زیان است، باز ایستد؛ زیرا کسی که بدون آگاهی و علم به عمل می پردازد، همچون کسی است که از بیراهه می رود. چنین شخصی هر چه جلوتر رود، از سر منزل مقصود خویش بیشتر فاصله می گیرد، اما کسی که از روی آگاهی عمل می کند، همچون رهروی است که در راه روشن قدم برمی دارد».
پرسشگری، مقدمه دانشوری
داشتن روحیه پرسشگری، راه به دست آوردن دانش را برای انسان هموار و معضلات و مشکلات علمی را حل می کند. دانش آموزان و دانشجویانی که در کلاس درس پرسش های خویش را بدون واهمه مطرح می کنند، در تحصیل دانش و طی مراتب علمی موفقیت بالایی دارند. امیرمؤمنان علیه السلام در این باره می فرماید: «اگر چیزی را نمی دانید، از فراگرفتن آن خجالت نکشید».
علم سودمند
علمی سودمند است که آثار سودمندی داشته باشد. این علم، ضمن خدمت به انسان، او را در راه رسیدن به تکامل و رشد یاری می رساند و خضوع و خشوع در برابر خداوند و ایمان و تقوا را در او تقویت می کند. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «آنها که پیش از این به مقام علم و دانش رسیدند، هرگاه این آیات بر ایشان تلاوت شود، همه با کمال فروتنی سرطاعت بر حکم آن فرود آورند و گویند: پروردگار ما پاک و منزه است». امیر مؤمنان علی علیه السلام نیز در توصیف پرهیزکاران فرموده است: «آنها گوش های خود را وقف شنیدن علم و دانش سودمند می کنند». ایشان همچنین در وصیت نامه خود به امام مجتبی علیه السلام می نویسد: «آگاه باش! دانشی که نفع نبخشد خیری در آن نیست، و دانشی که سزاوار فراگرفتن نیست سودی نمی بخشد».
منزلت عالمان دینی
آموزه های انبیای الهی که از طرف خداوند متعال برای سعادت واقعی انسان ها فرستاده شده، در بردارنده برنامه کاملی برای زندگی فردی و اجتماعی آنهاست و ایشان را از گمراهی باز می دارد.
از این رو فراگیری این آموزه ها و ترویج آن در جامعه، از بزرگ ترین خدمت ها به جامعه بشری به شمار می رود که زندگی انسان ها را در بعد مادی و معنوی به رشد و تکامل می رساند و راه نفوذ و تسلط شیاطین را بر زندگی آنان مسدود می سازد. بنابراین، دانشمندان و عالمان دینی که عمدتا عهده دار تعلیم و ترویج معارف و تعالیم مکتب انبیا هستند، مقام و منزلتی والا دارند؛ چرا که آموزش دهنده احکام و معارفی هستند که بدون آن، جامعه از روح معنویت و اخلاق خالی می شود و به سوی سقوط و انحطاط پیش می رود. امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره مقام و منزلت عالمان دینی می فرماید: «نزدیک ترین مردم به پیامبران کسانی هستند که به آموزه های آنان آگاه ترند».
دانشمندان و عظمت خد
انسان هر قدر عظمت و جلال خدای بزرگ را درک کند، بیشتر به فقر و کوچکی خود در برابر آفریدگار پی می برد. دانشمندان که با بررسی پدیده های مختلف جهان هستی، از نظم دقیق و شگفتی های این جهان آگاه می شوند، خواه ناخواه در برابر قدرت و علم بی پایان خالق یکتای جهان سرتعظیم فرود می آورند و در مقابل او فروتنی می کنند. قرآن کریم در این باره می فرماید: «از میان بندگان خدا، تنها مردم دانا و عالم خداترس و فروتن اند».
امیرمؤمنان علی علیه السلام هم می فرماید: «سزاوار نیست آن کس که عظمت خدا را شناخت، خود را بزرگ بشمرد؛ بلکه بزرگی آنان که از عظمت خدا آگاه می شوند در این است که در برابرش فروتن باشند، و سلامت آنان که از قدرت نامحدودش آگاه اند این است که در برابرش تسلیم گردند».
دانشمندان و پاسخگویی
هدایت و ارشاد و پاسخگویی به پرسش های علمی، یکی از وظایف عالمان دین است که پویایی و رشد را در جامعه به وجود می آورد و سطح آگاهی افراد جامعه را بالا می برد. در نتیجه راه نفوذ فکری و فرهنگی دشمنان در جامعه بسته می شود. نادانی، خطرناک ترین بیماری است که نه تنها جامعه را از درون نابود می کند، بلکه قدرت دفاعی او را در برابر مهاجمان از بین می برد. از این رو، رسالت مهم دانشمندان و عالمان جامعه، مبارزه با نادانی در بین مردم است. امیرمؤمنان علیه السلام در نامه ای خطاب به والی مکه که از بزرگان و دانشمندان عصر آن حضرت بود، چنین نوشت: «صبح و عصر برای رسیدگی به امور مردم بنشین؛ به کسانی که پرسش دارند پاسخ ده، جاهلان و نادانان را مطلبی بیاموز و با دانشمندان مذاکره کن».
عواقب سکوت دانشمندان
یکی از مهم ترین عوامل رکود و عقب ماندگی جوامع بشری، این است که دانشمندان جامعه نتوانند اظهار نظر کنند، صدای خود را به توده مردم برسانند و جلو انحرافات و کج روی ها را بگیرند؛ در حالی که نادانان با در دست داشتن اهرم های قدرت و امکانات گوناگون تبلیغاتی، عقاید باطل و بیهوده خویش را در جامعه منتشر کنند.
چنین جامعه ای به فرموده امیرمؤمنان علیه السلام ، نمونه ای از جامعه جاهلیّت است که در آن دانشمندانش به حکم اجبار لب فرو می بندند و جاهلانش گرامی داشته می شوند.
ویژگی عالم نمایان
در هر دوره، برخی افراد سودجو و فرصت طلب، با آموختن اطلاعات پوچ، خود را معرفی می کنند و برای رسیدن به مقام، شهرت و ثروت، بعضی افراد جامعه را به گمراهی می کشانند. حضرت علی علیه السلام برای آشکار ساختن چهره سیاه چنین افرادی می فرماید: «شخصی غیرعالم که عالم نامیده می شود، یک سلسله نادانی ها را از جمعی نادان فراگرفته و مطلبی گمراه کننده را از گمراهان آموخته است. چنین کسی دام هایی از طناب های غرور و گفته های دروغین بر سر راه مردم می افکند. او قرآن را بر میل و خواسته های خود تطبیق می دهد و حق را به هوس های خود تفسیر می کند. مردم را از گناهان بزرگ ایمنی می بخشد و جرایم بزرگ را در نظرها سبک جلوه می دهد. می گوید از ارتکاب شبهه ها پرهیز می کنم، در حالی که در آنها غوطه ور است. می گوید از بدعت ها کناره گرفته ام، ولی در آنها شناور است. چهره او چهره انسان و قلبش قلب حیوان است. راه هدایت را نمی شناسد که از آن مسیر برود و راه خطا و انحراف را تشخیص نمی دهد تا آن را مسدود کند. او مرده ای در میان زندگان است».
سرعت در کسب دانش
امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «در فراگیری دانش پیش دستی کنید، پیش از آنکه درخت آن بخشکد، و پیش از آنکه از استفاده علم از اهلش وامانده، به خود مشغول گردید». سال های نوجوانی و جوانی، بهترین فرصت برای فراگیری علم و دانش است؛ چرا که با افزایش سن، قوای ادراک و فکر انسان که در این فرمایش امیرمؤمنان از آن به درخت تعبیر شده است، رو به ضعف و سستی می گراید و بسیار دشوار می شود.
دانشمندان و عدالت اجتماعی
از مسئولیت های دانشمندان جامعه، مبارزه با بی عدالتی، تبعیض، فقر و تلاش و کوشش برای تحقق عدالت اجتماعی است. دین مبین اسلام از تمامی مردم، به ویژه اندیشمندان می خواهد در مورد فقر، محرومیت وتبعیض بی تفاوت نباشند و در راه اجرای قوانین و مقررات اسلامی و کم کردن فاصله های طبقاتی بکوشند. امیرمؤمنان علی علیه السلام در مورد این مسئولیت مهم اندیشمندان جامعه چنین فرمود: «اگر نبود عهد و مسئولیتی که خداوند از دانشمندان هر جامعه گرفته که در برابر سیری و شکم خوارگی ستمگران و گرسنگی ستمدیدگان سکوت نکنند، مهار شتر خلافت را رها کرده بر کوهان آن می انداختم و از آن صرف نظر می کردم».
حسرت عالم بدون عمل
امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید: «دانشمندی که به غیر دانش خود عمل کند، همانند جاهل سرگردانی است که هرگز از جهلش بیرون نمی آید؛ بلکه حجت بر او تمام تر، حسرت برایش ثابت تر و نزد خداوند سزاوار سرزنش بیشتری است».
امام در تبیین و توصیف عالم بی عمل، ابتدا به مساوی بودن وی با جاهل سرگردانی که از مسیر حق دور افتاده و در گرداب گمراهی غوطه ور شده اشاره کرده، سپس حال وی را بدتر از حال جاهل ترسیم می کند. جاهل نمی داند چه کمالاتی را از دست داده، ولی عالم که می داند لذت های معنوی را در مقابل چه چیز بی ارزشی از دست داده، حسرت بیشتری می خورد.
