بهداشت اندام در سیره رضوی (۱)

بدن انسان دارای اعضا و جوارحی است. در عین حال که هر کدام بهداشت خاصی دارد، سلامت و بیماری هر عضو می‌تواند در بهداشت دیگر اعضاء مؤثر باشد لذا بهداشت اندام دوگونه است؛ بهداشت عضو و بهداشت بدن. در سیره رضوی به انواع مختلفی از بهداشت اندام اشاره شده است. هشتمین پیشوای شیعیان (علیه السلام) در ارتباط با اصول بهداشت اعضاء و نیز کل بدن توصیه‌های جالبی را مطرح کرده‌اند.

یک) بهداشت مو

پاکیزه نگه داشتن مو از نشانه‌های بارز بهداشت فردی است. در منابع دینی مطالبی در ارتباط با موی سر، شانه زدن، حمام گرفتن، ریش، دیگر موهای بدن مطالبی مطرح شده است.
رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
فَاغسِل الشَّعرَ وَ انقَوا البَشَرَهً؛ موها را بشویید و از پوست مراقبت کنید. (1)
همچنین رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره حضرت ابراهیم (علیه السلام) فرمود:
خداوند پاکی و پاکیزگی را برای ابراهیم در ده چیز قرار داد. پنج مورد در سر و پنج مورد در بدن. در سر کوتاه کردن سبیل، کوتاه کردن ریش، منظم نمودن موی سر، مسواک کردن و خلال نمودن را قرار داد و نیز در بدن زدودن موهای زائد، ختنه کردن، ناخن گرفتن، غسل جنابت و شست و شو با آب را. (2)
رسول پاکی‌ها (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
موی سبیل و بینی را کوتاه کنید و از خویشتن مراقبت نمایید؛ زیرا این امور به زیبایی شما می‌افزاید. (3)
از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت شده است:
هیچ کس موهای سبیل خود را بلند نکند؛ زیرا شیطان (میکروب) آنجا را مخفیگاه خود بر می‌گزیند. (4)
فردی از امام رضا (علیه السلام) درباره آیه «خُذُوا زِینَتَکُم عِندَ کُلِّ مَسجِدِ»؛ (5) سئوال کرد. آن حضرت فرمود:
یکی از زینت‌ها شانه زدن به هنگام نماز است.(6)
موی سر از جلوه‌گرترین اجزای بدن است. زیبایی صورت با موی سر جلوه‌ی ویژه‌ای پیدا می‌کند. در کلام معصومان (علیهم السلام) سفارش‌هایی درباره موی سر بیان شده است. امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند:
موی نیکو و قشنگ از زیباترین زیبایی‌هاست. (7)
در روایتی دیگر آمده است:
الشَّعرُ الحَسَنُ مِن کِسوَهِ اللهِ عَزَّوَ جَلَّ فَأکرِمُوه؛ موی زیبا از پوشش خداست. پس آن را گرامی بدارید. (8)
امام رضا (علیه السلام) عطر زدن و مو گذاشتن را از سیره پیامبران بیان می‌کنند. (9)
همچنین در روایت‌های اسلامی توصیه‌هایی درباره نگه‌داری از مو بیان شده است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند:
کسی که موی سرش را بلند می‌کند باید خوب نگهداری کند. (10)
در روایت‌های زیادی نسبت به شانه زدن مو توصیه شده است. امام صادق (علیه السلام) در تفسیر کلمه زینت در آیه 31 سوره اعراف می‌فرمایند:
شانه زدن زینت است، زیرا روزی می‌آورد، مو را زیبا می‌کند، حاجت را برآورده می‌سازد و بلغم را از بین می‌برد. (11)
استفاده از روغن برای مو از دیگر مواردی بوده که مورد توجه امامان معصوم (علیهم السلام) قرار گرفته است. امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند:
روغن زدن به مو، ژولیدگی را دور می‌کند. (12)
در سیره امام صادق (علیه السلام) وارد شده که از انواع روغن برای موی سر استفاده می‌کردند. (13) آن حضرت ضمن توصیه به استفاده از روغن در مورد آداب آن می‌فرمایند:
موقع مالیدن روغن به موی سر بگو: بار الها از تو درخواست زیبایی و زینت دارم. (14)
خضاب و رنگ کردن مو از دیگر مواردی بوده که مورد توجّه قرار گرفته است. امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند:
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) امام حسن، امام حسین و امام باقر (علیه السلام) از گیاهی به نام «کتم» برای خضاب کردن استفاده می‌کردند. (15)
از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است:
با حنا خضاب کنید، چون چشم را روشن می‌کند، مو را می‌رویاند، بوی بد بدن را پاک می‌کند و به همسر انسان آرامش می‌دهد. (16)
از نگاه اسلام، موی بلند از جلوه‌های آراستگی است که باید با روغن مالیدن و خضاب کردن، از آن مراقبت کرد. باید توجّه داشت که هرچند توصیه‌های بیان شده درباره مو، در مورد بانوان نیز وجود دارد امّا مناسبت است به این نکته توجّه کرد که بانوان در کیفیت حضور در اجتماع باید به عرف و موازین شرعی توجه کنید. سلیمان بن یحیی گوید: حضرت رضا (علیه السلام) در یکی از روزها می‌خواستند نزد مأمون بروند و من هم نگهبان منزل آن حضرت بودم. در این هنگام شانه‌ای خواستند و سر و ریش خود را شانه زدند و فرمودند:
حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: هر کس شانه را هفت بار بر سر و صورت و سینه خود بکشد مریض نمی‌شود. (17)
سلیمان جعفری گوید: حضرت رضا (علیه السلام) فرمودند:
موی سر اگر در جلوی سر باشد، دلیل یمن و سعادت است. اگر روی صورت باشد دلیل بر سخاوت است و اگر موی سر به هم بافته شده باشد دلیل شجاعت است. (18)
معمّربن خلاّد نقل می‌کند که از علی بن موسی الرضا (علیه السلام) شنیدم که فرمود:
چند چیز از سنن انبیاء است: عطر زدن و کوتاه کردن مو. (19)
ابونصر طبرسی از امام رضا (علیه السلام) روایت کرده است:
چند چیز از اخلاق انبیا است: استفاده از بوی خوش، رعایت پاکیزگی با الموسی(20) و استفاده از نوره. (21)
حضرت رضا (علیه السلام) فرمود:
ألقُوا الشَّعرَ عَنکُم فَإنَّهُ یُحَسَّنُ؛ موهای خود را کوتاه کنید؛ زیرا این امر شما را زیبا می‌سازد. (22)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
سه چیز است که اگر کسی بشناسد آنها را ترک نخواهد کرد: ستردن موها، ازدواج با زنان و کوتاه کردن لباس. (23)
حضرت ثامن الحجج (علیه السلام) درباره استفاده از ماده موبر چنین فرمود:
هرگاه خواستی جوش برنیاید و بر بدنت هیچ زخم یا تَرَک پوست و یا سیاه لکّه‌ای رخ ننماید، پیش از نوره کشیدن، با آب سرد، شستشو کن. هر کس می‌خواهد برای نوره کشیدن به حمّام برود، دوازده ساعت، یعنی یک روز کامل پیش از آن، از نزدیکی خودداری کند. سپس اندکی صبر (24) یا اقاقیا (25) و یا پیل زَهره (26) و یا قدری از همه آنها را با هم در نوره بریزد. البته این کار را پس از آن انجام دهد که نوره، در آب گرمی حل شده باشد که در آن، بابوبنه یا مَرزَنگوش یا گُل بنفشه خشک و یا اندکی از همه آنها، به اندازه‌ای که بوی خود را به آب بدهد، جوشانده شده است. در این میان، زرنیخ هم باید به اندازه یک ششمِ نوره باشد.
پس از نوره کشیدن هم باید چیزی همانند برگ هلو، گل کاجیره، حَنا و مُشکک و گُل سرخ (27) به بدن مالیده شود تا بوی آن را از میان ببرد. و به محق عمل نمودن، آن را بشوید و قدری روغن گل سرخ نیز بر بدن بمالد و اگر نوره بدن را بسوزاند، مقداری عدس پوست کنده بردارد، خوب آرد کند، در گلاب و سرکه حل کند و بر جای زخم بمالد، که به اذن خداوند متعال، بهبود خواهد یافت. آنچه مانع اثر گذاشتن نوره بر بدن می‌شود، این است که محل، با سرکه انگور، پیاز دشتی کاملاً تُرش و روغن گل سرخ، خوب مالیده شود. (28)
حضرت رضا (علیه السلام) در ارتباط با بیماری‌های پوست این چنین توصیه فرمود:
خوردن غذای نمک سود، گوشت نمک سود و خوردن ماهی نمک سود، پس از رگ‌زنی و حجامت، بَهَک و گَری ایجاد می‌کند. (29)
هشتمین اختر تابناک امامت (علیه السلام) در ارتباط با رعایت بهداشت مو توصیه‌هایی نموده‌اند شستن موهاف مراقبت از مو، کوتاه کردن سبیل، کوتاه کردن ریش، منظم نمودن مو، زدودن موهای زائد با استفاده از مواد موبر گیاهی، شانه کردن موها، روغن زدن به مو، کوتاه کردن مو و استفاده از داروهای گیاهی برای تقویت رویش مو.

دو) بهداشت پوست

پوست و مخاطات آن نقش مهمی در تأمین بهداشت و سلامت بدن دارند؛ زیرا از یک سو به عنوان پوشش خارجی بدن از آسیب‌های گوناگون در امان نگه می‌دارد و از سوی دیگر برای اندام کارکردهای متنوّعی نظیر حسّ لامسه دارد. به عنوان نمونه می‌توان به ارتباط پوست، و تابش نور آفتاب اشاره کرد. از تابش اشعه ماوراء بنفش نور آفتاب بر پوست، مادّه‌ای به نام دهیدروکلسترول تولید می‌شود. سپس این ماده در زیر پوست به ویتامین D تبدیل می‌شود و ویتامین D برای بقای بدن نقش بسزایی دارد. اما اگر تابش نور خورشید از حدّ بگذرد احتمال آن می‌رود که انسان به سرطان پوست مبتلا شود. حضرت علی (علیه السلام) به این حقیقت بیش از 1400 سال پیش اشاره فرمود:
لاّ تَستَقبِلُوا الشَّمسَ فَإنَّهَا مَبخَرَهٌ تُشحِبُ اللَّونَ وَ تُبلِی الثَّوبَ وَ تُظهِرُ الدَّاءَ الدَّفِینَ؛ از استقبال خورشید (خود را در معرض تابش نور خورشید زیاد قرار دادن) پرهیز کند؛ زیرا بدن را بدبو می‌کند، رنگ پوست را دگرگون می‌سازد، موجب پوسیده شدن لباس‌ها می‌شود و بیماری نهفته را فعّال و ظاهر می‌سازد. (30)
همچنین از امام رضا (علیه السلام) روایت شده است که فرمود:
قَالَ قَد کَانَ لِأبِی عَبدِ الله (علیه السلام) مِظَلَهٌ یَستَظِلُّ بِهَا مِنَ الشَّمسِ؛ (حضرت) صادق (علیه السلام) برای محافظت از نور خورشید از کلاه لبه‌دار سایه افکن استفاده می‌کرد. (31)
از آنجا که پوست عضوی مرطوب است. و نیز تماس دائمی با گرد و غبار و آلودگیهای محیطی دارد، لازم است همواره سطح پوست را پاکیزه نگه داشت تا از آلایندگیها دور شود. در آموزه‌های دینی بر نظافت و پاکیزگی تأکید فراوان شده است که شاید می‌توان گفت که بیشترین مورد نظافت و طهارت مربوط به پوست می‌باشد.
رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
أن اللهً طَیّبُ یُحِبُّ الطَّیبَ وَ نظِیفُ یُحِبُ النَّظَافَهً؛ خداوند خوشبو است و بوی خوش را دوست دارد، پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد، بزرگوار است و بزرگواری را دوست دارد. (32)
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
إنَّ اللهَ تَعَالَی یُبغِضُ الوَسَخَ وَ الشَّعَثَ؛ خداوند از چرک بودن و ژولیدگی متنفر است. (33)
حضرت رضا (علیه السلام) فرمود:
مِن أخلاَقِ الأنبِیَاءِ التَّنظِیفُ؛ نظافت کردن از اخلاق پیامبران است. (34)
مؤمن نمی‌تواند نسبت به نظافت و پاکیزگی بی‌اعتنا باشد. مسلمان نمی‌تواند چهره‌ای ژولیده و کثیف داشته باشد و خود را در مسیر ایمان بپندارد. شرط ایمان و نظافت و طهارت است. انسان مؤمن باید از آلودگی‌ها اجتناب کند، بدبو نباشد و همواره پاکیزه ظاهر گردد.
مواد سمّی از طریق پوست جذب می‌شوند. اگر پوست خراش ببیند یا در آن بریدگی پدید آید، راه نفوذ میکروب‌ها به بدن باز می‌شود. مشاغلی که پوست را در معرض آسیب قرار می‌دهند، می‌تواند بیماری‌زا باشند. بیماری‌های قارچی که از طریق پوست انسان را گرفتار می‌سازد، عامل مهمی برای آسیب‌های پوستی است. در این رابطه می‌توان از بیماری کچلی، لکه‌های پوستی، شوره مو و سستی ناخن‌ها نام برد. استفاده از آب‌های آلوده عاملی مهم در این رابطه به حساب می‌آید. حضرت رضا (علیه السلام) فرمود:
اگر کسی در آبی خود را بشوید که پیش از او کسی خود را در آن شسته است و مبتلا به بیماری واگیردار شود، جز خود را ملامت نکند. (35)
پوست روشن، سالم و لطیف یکی از عناصر مهم در زیبایی ظاهر به شمار می‌آید. استفاده از مواد گیاهی و روغن‌های مفید برای حفاظت از پوست، امری رایج بوده است. روایت‌های اسلامی نیز بیانگر اهمیت توجه به مراقبت از پوست هستند. مولا علی (علیه السلام) می‌فرمایند:
الدُّهنُ یُلَیِّنُ البَشَرِهً وَ یَزیدُ فِی الدِّمَاغِ وَ یُسَهِّلُ مَجَاریَ المَاءِ وِ یُذهِبُ القَشَفَ وَ یُسفِرُ اللَّون؛ روغن زدن، پوست را نرم و نیروی عقل را زیاد می‌کند، آلودگی پوست را برطرف ساخته و به آن روشنی می‌بخشد. (36)
امام باقر (علیه السلام) فواید روغن زدن را این‌گونه بیان می‌فرمایند:
روغن زدن هنگام شب، باعث رسیدن آن به رگ‌ها می‌شود و پوست را سیراب و صورت را سفید می‌کند. (37)
از این روی مراقبت و زیبایی پوست مورد توجه اسلام بوده و باید با استفاده از روغن‌ها و کرم‌ها از این نعمت الهی محافظت کرد. توجّه به این نکته نیز ضروری است که استفاده از کرم‌ها هنگام حضور در اجتماع تابع موازین شرعی و عرف جامعه است.

الف) حمام کردن

یکی از اموری که در بهداشت پوست تأثیر مستقیم دارد، شستن پوست به صورت کامل و مناسب در حمام است. حضرت رضا (علیه السلام) در این رابطه نکات جالبی را بیان فرمودند که می‌توان به نمونه‌هایی اشاره کرد.
نمونه نخست: سلیمان جعفری گوید: مریض شدم به اندازه‌ای که گوشت‌های بدنم ریخت، خدمت حضرت رضا (علیه السلام) رسیدم. فرمودند: دوست داری که بار دیگر گوشت‌هایت برگردد، عرض کردم آری. فرمودند:
حمام برو تا گوشت‌هایت باز گردد، ولیکن اگر ادامه بدهی و زیاد بروی مبتلا به سل می‌شوی. (38)
نمونه دوم: سلیمان جعفری گوید: حضرت رضا (علیه السلام) فرمودند:
حمام یک روز در میان، گوشت بدن را زیاد می‌کند و هر روز حمام رفتن، پیه‌های کلیه را آب می‌سازد. (39)
نمونه سوم: حضرت رضا (علیه السلام) فرمودند:
هر کس روز جمعه حمام برود و موهای زائد بدن خود را پاک کند، اگر گرفتار برص شد، باید خود را ملامت کند. (40)
نمونه چهارم: حسن بن جهم گوید: خدمت حضرت رضا (علیه السلام) رسیدم مشاهده کردم آن حضرت محاسن خود را با خضاب سیاه کرده‌اند. عرض کردم: محاسن خود را سیاه کرده‌اید؟ فرمودند: خضاب اجر دارد و عفت زنان را زیاد می‌کند، اگر مردها خضاب می‌کردند و خویشتن را آماده می‌کردند زنان از جاده عفاف بیرون نمی‌شدند.
گوید: عرض کردم: می‌گویند حنا آدمی را پیر می‌کند. فرمودند:
چه چیز آدمی را پیر می‌کند. هر روز که از عمر انسان می‌گذرد به طرف پیری می‌رود. (41)
حضرت ثامن‌الحجج (علیه السلام) برای بهداشت پوست توصیه‌های جالبی دارند. ایشان بیان می‌کنند:
هرگاه خواستی حمام بروی و در سر خود ناراحتی پیدا نکنی، هنگام ورود، ابتدا پنج جرعه آب گرم بنوش، در این صورت به خواست خدای تعالی، از سردرد و درد شقیقه در امان خواهی بود. بعضی گفته‌اند هنگام ورود به حمام پنج مشت آب گرم روی سر خود بریز. بدان که حمام هم ترکیبی مانند ترکیب بدن دارد یعنی همان‌طور که بدن دارای چهار طبع بوده حمام نیز دارای چهار خانه است: خانه اول سرد و خشک است؛ خانه دوم سرد و مرطوب؛ خانه سوم گرم و مرطوب و خانه چهارم گرم و خشک. اگر می‌خواهی بدنت جوش؛ دانه و غیره نزند، هنگام ورود به حمام ابتدا بدنت را با روغن بنفشه چرب کن، اگر می‌خواهی بدنت مبتلا به زخم، ترکیدگی و لکه‌های سیاه نشود، بیش از آنکه نوره بکشی خود را با آب سرد بشوی. فایده حمام این است که بدن را به اعتدال می‌رساند، چرک را پاک می‌کند، پی و رگ‌ها را نرم می‌گرداند، اندام‌های بزرگ بدن را تقویت و اضافه‌ها و عفونت‌های بدن را ذوب می‌سازد. (42)

ب) بیماری‌ها و نسخه‌ها

مراقبت پوست در روایات و از جمله احادیث رضوی جایگاه مهمی دارد. آن حضرت با ارائه نسخه‌های گوناگون نظافت و سلامت پوست را مهم دانسته‌اند. در این راستا در سیره رضوی به نسخه‌ها و تجویزهایی بر می‌خوریم که آن حضرت برای درمان بیماری‌های پوستی ارائه کرده‌اند.

ماش

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خُذِ المَاشَ الرَّطبَ فِی أیَّامِهِ وَ دُقَّهُ مَعَ وَرَقِهِ وَ اعصِرِ المَاءَ وَ اشرَبهُ عَلَی الرِّیقِ وَ اطلِهِ عَلَی البَهَق؛ قدری ماش تازه را در فصل برداشت آن بردار و همراه با برگش بکوب سپس بفشر تا آبش گرفته شود. این آب را در حالت ناشتا بخور و بر قسمت‌های بهک زده پوست بمال. (43)
یکی از اصحاب امام رضا (علیه السلام) در مورد درمان بیماری بهق (44) سئوال نمود. حضرت دستور داد که ماش را بپزد و به عنوان غذایش قرار دهد. آن فرد می‌گوید این کار را مدّتی انجام دادم و بیماری‌ام خوب شد. (45)

زگیل (ثَآلِیل)

علی بن نعمان نقل می‌کند که به امام هشتم (علیه السلام) عرضه داشتم فدایت گردم من زگیل بسیاری در بدن دارم که اسباب ناراحتی من شده از شما می‌خواهم چاره‌ای برای رفع آن به من یاد دهی که مفید باشد. فرمود: برای هر کدام از آنها هفت دانه جو بردار و بر هر یک هفت بار إذَا وَقَعَتِ الوَاقِعَه را تا جمله هَبَاءً مُّنبَثّاً؛ (46) و آیه مبارکه وَ یَسئلُونَکَ عَنِ الجِبَالِ فَقُل یَنسِفُهَا رّبِّی نَسفاً* فَیَذَرُهَا قَاعاً صَفصَفاً لاَ تَرَی فِیهَا عِوَجاً وَ لاَ أمتاً (47) را قرائت کن و بدان بدم. آنگاه دانه دانه برگیر و هر یک را بر زگیلی بسای و سپس همه را در یک پارچه آب نخوره‌ای بریز و به سنگی ببند و در جای تاریکی بیاویز. علی بن نعمان گفت: من این دستور را عمل کردم و روز هفتم نگریستم چیزی باقی نبود و مثل کف دستم صاف شده بود و سزاوار است این کار را در آخر ماه که ماه در هیچ جای زمین پیدا نیست انجام شود. (48)

پیسی و جذام (بَرَص و جُذام)

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
عَلَیکُم بِالمِلحِ فَإنَّهُ شِفَاءُ مِن سَبعِینَ دَاءً مِنهَا الجُذَامُ وَ البَرَصُ وَ الجُنُونُ؛ بر شما باد خوردن نمک؛ زیرا نمک باعث درمان هفتاد بیماری است. از آن جمله جذام، پیسی و جنون است. (49)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
الحِنَّاءُ بَعدَ النُّورَهِ أمَانُ مِنَ الجُذَامِ وَ البَرَصِ؛ حنا بستن پس از نوره کشیدن موجب جلوگیری از مرض جذام و پیسی است. (50)

سفیده پوست (بَهَق)

شخصی از ناراحتی سفیده پوست خدمت حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) شکوه نمود. حضرت در پاسخش امر کرد که ماش را بپزد و آبش را سر کشد و آن را در خوراک خود سازد. (51)
در روایتی دیگر از امام رضا (علیه السلام) برای درمان این بیماری این چنین آمده است:
خُذِ المَاشَ الرَّطبَ فِی أیَّامِهِ وَ دُقَّهُ مَعَ وَرَقِهِ وَ اعصِرِ المَاءَ وَ اشرَبهُ عَلَی الرِّیقِ وَ اطلِهِ عَلَی البَهَق؛ ماش تازه را در فصلش با برگ آن بکوب و آبش را بگیر و ناشتا بخور و بر لکه‌های بدن بگذار. (52)

گری

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خوردن غذای نمک سود، گوشت نمک سود و خوردن ماهی نمک سود، پس از رگ زنی و حجامت، بَهَک و گَری ایجاد می‌کند. (53)

جوش

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
اگر می‌خواهی که در بدنت جوش ظاهر نشود، هنگامی که وارد حمام می‌شوی، بدن خود را به روغن بنفشه چرب کن. (54)

پی‌نوشت‌ها:

1- قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج5، ص210.
2- مجلسی، بحارالانوار، ج76، ص68.
3- همان، ص106.
4- همان، ص116.
5- اعراف/31.
6- طبرسی، مکارم الاخلاق، ج1، ص132.
7- کلینی، الکافی، ج1، ص119.
8- ابن حیّون، دعائم الاسلام، ج1، ص125؛ صدوق الفقیه، ج1، ص129؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص83.
9- کلینی، الکافی، ج6، ص285.
10- همان، ص485؛ صدوق الفقیه، ج1، ص129.
11- کلینی، الکافی، ج6، ص489.
12- همان، ص 488.
13- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص33.
14-کلینی، الکافی، ج6، ص520.
15- همان، ص481.
16- همان.
17- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص73؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص115.
18- کلینی، الکافی، ج6، ص493؛ صدوق، الخصال، ج1، ص235؛ صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج1، ص275؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص106.
19- کلینی، الکافی، ج5، ص320؛ بحرانی، حلیة‌الابرار، ج1، ص389؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج2، ص103.
20- الموسی وسیله‌ای است که با آن موها را کوتاه می‌کردند. (انیس و دیگران، المعجم الوسیط، ص891)
21- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص58؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص93.
22- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص58.
23- همان، ص59.
24- عصاره‌ای تلخ از درختی که آن را به هندی ایلوا گویند. (ر.ک: دهخدا، لغت نامه‌ی دهخدا، ذیل واژه)
25- در متن عربی، واژه «القاقیا» آمده که ظاهراً تصحیف «اقاقیا» است. اقاقیا، مأخوذ از یونانی، عصاره خاری است که پوست را بدان، دباغی می‌کنند و آن، صلب و سیاه رنگ است و بعضی می‌گویند، صمغ خار مغیلان است اگر به خود برگیرند، قطع خون رفتن می‌کند. عصاره قرظ «سقط»، که آن را خشک کنند و از آن قرص می‌سازند. (ر.ک: دهخدا، لغت نامه‌ی دهخدا، ذیل واژه)
26- پیل زهره: فیل زهرج یا فیل زهره، درخت حضض است و ثمره آن، مثل فلفل است و آن، قسمی از لوف الکبیر است که حضض هندی، عصاره‌ی آن و قاتل فیل است. (ر.ک: دهخدا، لغت نامه‌ی دهخدا، ج4، ص5268 و ج10، ص15230)
27- در بحارالانوار این افزوده نیز آمده است: «و نیز سنبل، چه جدا و چه مخلوطی از آنها» و همچنین گفته است که در برخی از نسخ منبع، واژه «السک» به جای سنبل آمده که خودف به معنای بویه‌ی مُشکک است. (مجلسی، بحارالانوار، ج62، ص349)
28- طب الامام الرضا (علیه السلام)، ص31؛ مجلسی، بحارالانوار، ج62، ص322.
29- طب الامام الرضا (علیه السلام)، ص64.
30- صدوق، الخصال، ج1، ص48؛ مجلسی، بحارالانوار، ج76، ص183.
31- حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ابواب احکام ملابس، باب 31.
32- ترمذی، سنن ترمذی، ج9، ص488؛ پاینده، نهج‌الفصاحة، ص296.
33- پاینده، نهج‌الفصاحه، ص304.
34- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص26.
35- طب الامام الرضا (ع)، ص44.
36- کلینی، الکافی، ج6، ص519؛ مجلسی، مرآه العقول، ج22، ص427.
37- کلینی، الکافی، ج6، ص519؛ مجلسی، مرآه العقول، ج22، ص427.
38- کلینی، الکافی، ج6، ص497؛ مجلسی، مرآه العقول، ج22، ص397.
39- کلینی، الکافی، ج6، ص496؛ مجلسی، بحارالانوار، ج22، ص397؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج2، ص31.
40- کلینی، الکافی، ج6، ص503؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص406.
41- کلینی، الکافی، ج6، ص480؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص372.
42- طب الامام الرضا (ع)، ص29.
43- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص187.
44- بیماری همانند پیسی، سفیدی است که برخلاف رنگ پوست، بر آن ظاهر می‌شود. (فیومی، مصباح المنیر، ص64)
45- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص187.
46- واقعه/6-1.
47- طه/107-105.
48- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص50؛ حویزی، تفسیر نورالثقلین، ج3، ص392؛ مجلسی، بحارالانوار، ج92، ص92.
49- صحیفه الرضا (ع)، ص78؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج16، ص310.
50- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص48؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص89.
51- کلینی، الکافی، ج6، ص344؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص256.
52- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص187؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص256.
53- طب الامام الرضا (ع)، ص64.
54- همان، ص31.

منبع مقاله :
فعالی، محمد تقی، (1394)، سبک زندگی رضوی (5)، مشهد: انتشارات بنیاد بین‌المللی فرهنگی هنری امام رضا (ع)، چاپ اول.