شاه نعمت الله ولی که نام وی نورالدین بوده درحلب زاده شده و دوران کودکی و نوجوانی را در کرمان گذرانده است. شاه نعمت الله علاوه بر مقام والایش در عرفان، در شعر و ادب هم پایگاهی برجسته داشته و دیوانی از قصیده و غزل و مثنوی و رباعی دارد. مرگ این عارف بزرگ در سال 834 هجری قمری اتفاق افتاده و مزار وی در شهر ماهان یکی از باصفاترین بقعه های ایران به حساب می آید؛ و طی قرن ها همواره مورد توجه و ارادت صوفیه و عرفا و شاعران بوده و هست.
شاه نعمت الله علوم مقدماتی را نزد شیخ رکن الدین شیرازی تحصیل کرد و چون علوم ظاهری طبع او را قانع نمی کرد سالها به ریاضت و تصفیه و تزکیه باطن مشغول شد و در پی مراد به سیر و سفر پرداخت و به سفر مکه مشرف شد.سال وفات شاه نعمت الله ولی را به سال 827 و بعضی 834 دانسته اند.
این عارف نامی به دستورات شرع مقدس سخت پایبند بود و به سرودن شعر نیز همت می گماشت.
سخن من نمکین است و برت می آرم. می برم زیره به کرمان؛ به نمکسار نمک
دراویش نعمت اللهی که پیروان این عارف شهیر هستند در خانقاه این بقعه معتکف بوده و به انجام مراسم می پرداخته اند
ساخت آستانه شاه نعمت الله ولی در نیمه اول قرن نهم یعنی سال 840 هجری قمری آغاز و طی 6 قرن تا اواخر قرن چهاردهم ادامه یافته است.
این ساختمان که نشانه ای از فرهنگ پربار معماری ایران است، در ابتدا به صورت یک تک بنا با گنبدی رفیع بر فراز فضائی چهار گوش درون باغ بزرگی بوده که بعدها بناهای دیگری به آن افزوده شده است.
عمارت تاریخی مرقد شاه نعمت الله ولی، صحن ها و رواقهای اطراف آن حدود 6 هزار متر مربع وسعت دارد.
این عمارت شاهکاری از هنر معماری شش قرن اخیر با تلفیقی از فضای معماری مقبول و باغ سازی بسیار فرح انگیز و صفائی عارفانه است.
مرحوم دکتر حمید فرزام در کتاب ‘ تحقیق در احوال و نقد آثار و افکار شاه نعمت الله ولی’ نوشته: نخستین کسی که فرمان داد گنبد و بارگاهی رفیع و مجلل بر مرقد شاه ولی بنا کنند، سلطان احمد شاه بهمنی پادشاه دکن هندوستان بود که از مریدان و هواخواهان خاص او بشمار می رفت’.
وی افزوده: کتیبه کهن و تاریخی بسیار گرانبهای سر در مزار شاه ولی که یادگار اخلاص و ارادت بی شائبه سلطان احمد شاه و فرزند او به آن عارف بزرگ نامی است، هنوز هم پس از 5/5 قرن زینت بخش آستان شاه ولی است’.
درهای ورودی آستانه که پنج جفت می باشند احتمالا در هندوستان ساخته شده و به ماهان آورده شده اند.
در ساخت این درها با نقوش هندسی خاتم کاری شده، قطعاتی از عاج فیل به کار رفته است.
در کتیبه ورودی بقعه که دارای ارزشهای هنری فراوانی است ضمن اشاره به پی ریزی بنای اصلی آستانه توسط پادشاه دکن هندوستان سال احداث بنا 840 هجری قمری ذکر شده است.
مقبره که در ابتدا بصورت یک تک بنا در میان باغی وسیع قرار داشته دارای تزئینات نماسازی و کاشیکاری در نمای خارجی بوده است.
هم اکنون نیز قسمتی از این نماسازی با کاشیکاری معرق و زیبا با نقش اسلیمی و رنگهای لاجورد، فیروزه ای، سفید و طلایی در سر در غربی مقبره مشهود است.
دو مناره بلند، رواق شاه عباسی و دارالحفاظ، سردر محمد شاهی، صحن وکیلی، صحن اتابکی و صحن میرداماد از جمله قسمتهای مختلف آستانه شاه نعمت الله ولی می باشند.
صحن وکیل الملکی از یادگارهای محمد اسماعیل خان نوری وکیل الملک است که از صفا و معنویت خاصی برخوردار می باشد.
در قسمت فوقانی دهلیز ورودی موزه شاه نعمت الله ، در سمت شمال آن کتابفروشی و در ضلع جنوب غربی مقبره امیر نظام گروسی سیاستمدار ، ادیب و چهره نامدار عصر قاجار قرار دارد.
حوض چند ضلعی وسط این صحن که معمولا با گلدانهای شمعدانی زینت یافته از صفای خاصی بهره می برد.
بقعه شاه نعمت الله نیز دارای طاق گنبدی و مزین به نقاشی های روی گچ می باشد .
در این محل قبر مرتفعی به طول سه متر و چهل سانتیمتر و عرض دو متر قرار دارد.
روی سنگ مرمری که آخرین پوشش قبر است آیه تطهیر و اطراف آن نام 12 امام نوشته شده است.
چله خانه: در ضلع جنوب غربی رواق پشت حرم فضای کوچک و محقری است که شاه ولی حداقل یک چله ( چهل شبانه روز) را در آن سپری کرده و در این مدت به عبادت و عبودیت مشغول بوده است و احتمالا قبل از عصر صفویه ساخته شده که در زمان احداث رواق آن را حفظ نموده اند. تزئینات داخل آن بنا به تنوع رنگها مربوط به دوران بعد از تیموریان است
رواق شاه عباسی نیز در سال 998 هجری قمری در عهد شاه عباس ساخته شده و بر سر در این رواق نام مقدس 12 امام روی فولاد و بصورت برجسته حکاکی شده است.
صحن میرداماد که به صحن شاه عباسی نیز معروف است در زمان سلطنت ناصرالدین شاه تعمیر و بازسازی شد.
صحن حسینیه یکی دیگر از صحن های آستانه شاه نعمت الله ولی است که با مناره هایی هر یک به طول 42 متر در ضلع غربی آن در زمان محمد شاه قاجار بنا شده است.
صحن اتابکی آخرین صحنی است که احداث شده و حوض بزرگ مستطیل شکلی با چهار باغچه در اطراف، در وسط آن قرار دارد.
این صحن در زمان ‘علی اصغر خان اتابک’ صدراعظم ناصرالدین شاه و با وجوه اهدایی او ساخته شد و دارای رواقهایی در اطراف است.
در اثر زلزله سال 1360 بخشی از قسمت فوقانی گنبد آستانه فرو ریخت و شکافهایی در آن ایجاد شد که با اصول فنی توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان بازسازی شد.
یکی از اشیای با ارزش آستانه پته ای (شال سوزن دوزی شده) است که توسط دهها زن در مدت سه سال برای روانداز مقبره شاه ولی دوخته شده است.
طول این روانداز پته 405 و عرض آن 265 سانتیمتر است.
تعدادی کشکول مزین به خط و نقش، تعدادی تبرزین حکاکی شده به همراه شمشیر مرصع با جلد چرمی، سپرهای متعدد از پوست کرگدن و فولاد، کتابهای خطی و چاپ سنگی و چاپی کم نظیر، تعدادی پته، ترمه و شال، ظروف چینی و بلور از جمله اشیای ارزشمندی هستند که در موزه آستانه شاه نعمت الله ولی نگهداری می شوند.
