خدای متعال فرمود: "وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهیدٌ" (1) ؛ هر انسانی وارد محشر میگردد، در حالی که همراه او حرکت دهنده و گواهی است!
در تحقیقات واژه های قرآنی در مورد تفاوت واژه های روح و نفس از نظر معنا شناسی نوشته شده است:
"و جعل الروح اسما للنفس و ذلک لکون النفس بعض الروح، کتسمیة النوع باسم الجنس، و جعل اسما للجزء الّذی به تحصل الحیاة و التحرّک و استجلاب المنافع و استدفاع المضارّ"(2)
یعنی این که:قرار دادند روح را اسم برای نفس زیرا نفس قسمتی از روح است مثل نامیدن نوع به اسم جنس(یعنی مثلا به انسان که نوع است بگویند حیوان که در این جا انسان خودش قسمی از حیوان کلی است که جنس می باشد) و نفس را اسم جزیی قرار دادند که که به آن جزء، زندگی، حرکت،دست یابی به منافع و دور کردن ضرر حاصل می شود.
در ادامه و در بیان فرق این دو با هم نوشته شده است:
"و الفرق بین الروح و النفس: أنّ الروح ... هو مظهر الظهور و التجلّی و ما یتحصّل من الافاضة و النفخ. و أمّا النفس فهی الفرد المتشخّص المطلق. و أمّا اطلاق النفس علی الروح: فهو اصطلاح فلسفیّ، کما سیجیء.
و علی هذا فکلّ ما ورد فی القرآن الکریم: فهو بهذا المعنی المتشخّص الفرد، و لا یستعمل واحد منهما فی مورد استعمال الآخر، فلا یصحّ أن یقال- نفخت فیه من نفسی، أوحینا الیک نفسا من أمرنا، قل النفس من أمر ربّی.
و هکذا لا یصحّ استعمال الروح فی موارد استعمال النفس: فلا یقال- کتب علی روحه الرحمة، و یحذّرکم اللّه روحه، لا تکلّف روح الا وسعها."(3)
یعنی:
فرق میان روح و نفس این است که روح مظهر ظهور و تجلی و آنچه حاصل می شود از افاضه و نفخ است(به این معنا که روح مقام شامخ ملکوتی دارد که دارای شانی بلند و والا مرتبه است) و نفس یک فرد متشخص مطلق( معلوم و دارای آدرس و اشاره) است و اما این که به نفس روح می گویند به دلیل اصطلاح فلسفی است و روی همین حساب هر آن چه که در قرآن کریم در مورد نفس وارد شده است به همین معنای شخص معین و فرد است(انسان معلوم ) و هر کدام از روح و نفس در جای دیگری به کار نمی رود و صحیح نیست (مثلا در آیه شریفه) نفخت فیه من (روحی) نفسی بگوییم یعنی به جای کلمه روح از کلمه نفس استفاده کنیم و یا بگوییم قل النفس من امر ربی که کلمه نفس را به جای روح به کار ببریم و نیز نمی توانیم از روح در جایی که باید واژه نفس را به کار ببریم استفاده کنیم...
اشاره به نظر مفسرین:
جدای از تحقیق قرآنی که به آن اشاره شد، مناسب است اشاره کنیم:
واژه نفس در سوره ق آیه 21 به معنای مکلف است و آیه در مقام توصیف مکلفین است که حالت ورود شان را به صحرای محشر توصیف می کند، پس نفس در این آیه یعنی همین موجود متحرک صاحب اراده و شعور است(یعنی انسان خارجی) که بنا بر عقیده به معاد جسمانی،یعنی روح و جسم با هم مثل حضور ما در همین دنیا با این قالب خاص می باشد.
در تایید این ادعا،به نظر بعضی از تفاسیر استشهاد می کنیم:
در تفاسیر آمده است:
1."وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ" جمیع افراد جن و انس می آیند و در صحرای محشر پای محکمه حساب و میزان و رسیدگی به اعمال و افعال خود.(4)
2. و این که فرموده:" وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ" معنایش این است که هر نفسی( یعنی هر مکلفی) به سوی خدا میآید، و در محضر او برای فصل قضاء و پس دادن حساب حضور به هم می رساند. (5)
3. "وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ" یعنی: در روز موعود هر فرد مکلّفی(به محشر) خواهد آمد.(6)
4.در آن روز هر انسانی (اعم از نیکوکار و بدکار) وارد عرصه محشر میشود.(7)
با ملاحظه به ترجمه آیات و تفاسیر بسیار کوتاه از هر کدام، متوجه شدیم که نفس دراین آیه یعنی موجود مرکب از روح و جسم که در تداعی اولیه انسان با همین شکل و شمایل است و با نگاهی کلی تر، یعنی همه افراد صاحب تکلیف (حتی گروه جنیان )
پی نوشت ها:
1. سوره ق، آیه 21.
2. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج4، ص 256.
3. همان، ج4، ص 259.
4. طیب سید عبد الحسین، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، سال 1378 ه ش، چاپ دوم، ج12، ص 248.
5. طباطبایی محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه موسوی همدانی سید محمد باقر، قم، انتشارات اسلامی، سال 1378 ه ش، چاپ پنجم، ج18، ص 523.
6. مترجمان، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات فراهانی، سال 1360 ه ش، چاپ اول، ج23، ص 265.
7. مکارم شیرازی ناصر، تفسیر نمونه، تهران،انتشارات اسلامیه، سال 1378 ه ش، چاپ اول، ج22، ص 258.
