ایران، تاریخی کهن و طولانی دارد تا جایی که بسیاری از مشاهیر جهان را وادار به احترام گذاشتن به تاریخ 2500 ساله خود کرده است. شکوه و عظمت این مرز و بوم آنقدر بزرگ و برجسته می باشد که در جایی وینستون چرچیل (Winston Churchill)، نویسنده و سیاست مدار چهره انگلیسی و دارنده نوبل ادبیات جهانی گفته است. اگر ایران بمیرد، تاریخ می میرد! همه این ها را گفتیم و از روزهای پیشین عصر صفویه عبور می کنیم تا به مدرسه چهارباغ اصفهان که در آن زمان به مدرسه سلطانی و یا مادر شاه نیز معروف بوده است، برسیم؛ پس با همگردی همراه شوید تا شما را با این گوهر باقی مانده و تاثیر گرفته از معماری عصر شاهان صفوی قدری بیشتر آشنا گردانیم.
مدرسه چهارباغ اصفهان
مدرسه چهارباغ که در گذشته نام های مختلفی را بر روی آن نهاده بودند و اکنون به نام مدرسه علمیه امام صادق (ع)، فعالیت می کند، در سال 1116 هجری قمری درست در دوران حکومت شاه سلطان حسین که آخرین پادشاه حکومت صفوی نیز بود، کلنگ احداثش زده شد و در سال 1126 هجری قمری نیز ساخت این بنا به پایان رسید. مدرسه چهارباغ اصفهان را می توان آخرین بنای عظیم ساخته شده در عصر شاهان صفوی دانست که برای آموزش علوم و مباحث مختلف دینی به طلبه های آن زمان واگذار شد. از زیبایی های متاثر عصر صفویان در این بنا می توان به جوی آبی که در میان آن جاری است، درختان کهنسال چنار، کاشی کاری های سنتی جذاب و بوی معماری گذشته ای که در سراسر این مدرسه قابل استشمام هست، اشاره داشت!
نامگذاری مدرسه
خیلی واضح است چون این مدرسه در عصر شاه سلطان حسین ساخته شده است، به آن مدرسه سلطانی و یا به سبب وقف کردن های زیاد مادر شاه سلطان حسین نظیر چند کاروانسرا و بنگاه اقتصادی و بازار به این مکان، به آن مدرسه مادر شاه و یا به دلیل بنا شدن این مدرسه در خیابان چهارباغ اصفهان؛ به آن مدرسه چهارباغ می گویند.
آشنایی با برخی از قسمت های چشم نواز این بنا و توصیفات آن
درب مجللی که با طلا و نقره مزین شده است.
- منبر مرمرین
- محراب شکوهمند
- معماری و کاشی کاری های چشم نواز گنبد مدرسه
- معماری و کاشی کاری های داخل مدرسه
- خطوط نستعلیق کتیبه ها
- پنجره های چوبی مشبک
- حجره مخصوص شاه سلطان حسین صفوی
همانطور که گفته شد، مدرسه چهارباغ اصفهان آخرین بنای عظیم ساخته شده در عصر شاهان صفوی می باشد که هر ساله سبب جذب توریست ها و گردشگران داخلی و خارجی بیشماری از نقاط مختلف جهان به استان اصفهان می گردد. در حقیقت این طور باید این مسئله را عنوان نمود که هیچ بنا و اثر تاریخی به اندازه مدرسه چهارباغ این استان، با استقبال زیاد توریست ها و گردشگران داخلی و خارجی مواجه نمی شود! در اوصاف زیبایی های این بنای قدمتی همین بس که بسیاری از این توریست ها و گردشگرانی که به دیدن این مکان رفته اند، در نوشته ها و سفرنامه های خود این مکان را مکانی عجیب، جذاب، چشم نواز و دلپذیر توصیف نموده اند که از جمله آنان می توان به اوژن فلاندن (Eugène Flandin)، ژان دیولافوا (Jane Dieulafoy) و کنت دوگوبینو (de Gobineau) اشاره داشت که در نوشته های خود، مدرسه چهارباغ اصفهان را یک شاهکار معماری برجای مانده از عصر شاهان صفوی معرفی کرده اند! مدرسه چهارباغ اصفهان فارغ از همه این تعریفات و توصیفات، یک مجموعه کامل از صنعت کاشی کاری ایران نیز می باشد؛ در این مدرسه تاریخی از انواع کاشی کاری ها استفاده شده است که برای مثال می توانیم به: معرق، کاشی هفت رنگ، گره چینی، پیلی و معقلی در آن اشاره ای نماییم. این مدرسه از لحاظ کاشی کاری آنقدر برجسته و با اهمیت است که به نوعی موزه کاشی کاری نصف جهان نیز به حساب می آید!
معرفی بخش های مدرسه چهارباغ اصفهان
این مدرسه 4 ایوان دارد و نمای خارجی آن نیز در برگیرنده 17 طاق نمای دو طبقه آجری در کنار و یک سردرب بلند و شکوهمند که توسط مقرنس های پر نقش و نگار با خطوط مختلف و همچنین کاشی های کوچک و ظریف به بهترین شکل ممکنه تزئین شده است، می باشد. کتبیه ای بر روی سردرب این بنا قرار گرفته است که آن را عبدالرحیم جزایری با خط خوش نستعلیق خود ، آن هم به رنگ سفید بر روی پس زمینه کار شده با کاشی های لاجوردی نوشته است و تاریخ 1112 هجری قمری را بر روی آن حک کرده است. در هر دو دهنه سردرب از کاشی های فیروزه ای برای زینت دادن استفاده شده است و بر روی دو پایه سنگ مرمری، گلدانی زیبا نیز قرار داده شده است البته زیبایی های سردرب این مجموعه به همین جا ختم نمی شود چرا که در اطراف سردرب، دو سکوی مرمری بزرگ و بسیار بسیار نفیس نیز به چشم می خورد! درب اصلی مدرسه چهارباغ اصفهان نیز به بهترین وجه ممکنه با طلا و نقره، کار شده است تا نماینگر تجلی هنر زرگران و قلم زنی ایرانی در دوران طلایی صفویه باشد؛ دورانی که در آن طلا و نقره به حد والا و متعالی خود رسیده بود. بر دو لنگه طرفین این سردرب نیز اشعاری به قلم محمد صالح اصفهانی، خوشنویس صاحب نام عصر صفوی به حالت نستعلیق و برجسته نوشته شده است که تماشای آن نمی تواند خیلی خالی از لطف باشد! قسمت های داخلی مدرسه چهارباغ نیز متشکل از: هشتی، ورودی، حیاط داخلی، گنبد، مناره، اتاق ها و حجره ها می باشد که البته زیباترین قسمت کاشی کاری شده مدرسه، هشتی ورودی آن می باشد. 4 ایوان و حجره های آن به سمت باغ های سرسبز مدرسه و جوی که در میان آن در حال جریان است، طراحی و ساخته شده اند و به آن، نهر فرشادی یا به زبان اصفهانی به آن نهر مادی نیز می گویند! لازم به ذکر است که این نهر مادی فرشادی شاخه ای از رودخانه زاینده رود نیز به حساب می آید؛ صحن مدرسه چهارباغ بیش از سایر قسمت های مدرسه، نمایانگر معماری درون گرا و بومی ایرانی به حساب می آید و می توان تنها با یک نگاه متوجه زیبایی های معماری ایرانی در آن شد. فضاهای حجره ای که در دو طبقه و در فواصل ایوان های مدرسه ساخته شده اند، محل اسکان طلاب علوم و میاحث دینی مختلف بوده است. اغلب این حجره ها از طراحی یکسان و نقشه های ساخت برابر برخوردار هستند و از یک اتاق نشیمن در قسمت جلو و قسمتی به حالت صندوق خانه در عقب و قسمتی به نام بالاخانه تشکیل می شوند. ناگفته نماند که در جلوی هر کدام از این حجره ها، ایوان زیبایی نیز واقع شده است.
معماری دوران صفویه
در قسمت شمالی مدرسه نیز ایوانی با دهانه ای پهن و ارتفاع زیاد قرار گرفته است که در راستای مقابل خود، مناره های ایوان جنوبی و گنبد آن قسمت که به خوبی قابل مشاهده است، واقع شده است. در داخل گنبد کتیبه ای نیز باز به قلم خوشنویس یگانه عصر صفویه یعنی عبدالرحیم جزایری نگاشته شده است. از معماری هنرمندانه این بنا می توان به تقسیمات قطعه ای کوچک سطوح داخلی ان پرداخت که به خوبی با کاشی تزئین شده اند؛ از قسمت های دیگر جذاب و غیر قابل انکار این مدرسه می توان به منبر دوازده پله ای آن که به طور یکپارچه و واحد از سنگ مرمر ساخته شده است و یکی از بهترین نمونه های هنر حجاری و سنگ تراشی دوران صفوی است، اشاره کرد! در کنار این منبر، محراب بسیار بسیار نفیسی در نظر گرفته شده است که کتبیه بالای آن نیز توسط عبدالرحیم جزایری نوشته شده است. از دیگر مواردی که در مدرسه چهارباغ باید به آن ها اشاره کنیم، بازارچه مرتفعی است که در دوران صفویه به آن بازارچه شاهی نیز می گفتند و در قسمت شمالی مدرسه واقع شده است. این بازارچه نمونه با ارزشی از بازارهای دوران صفوی نیز می تواند قلمداد شود و ما را با آداب و رسوم داد و ستدی آن زمان بیش از پیش آشنا گرداند. در قسمت شرقی مدرسه نیز کاروانسرای مادر شاه که همان کاروانسرای عباسی امروز است، قرار داده شده است.
نویسندگان کتیبه های مدرسه چهار باغ
وقتی وارد مدرسه چهارباغ بشوید قطعا با کتیبه های ریز و درشت بسیاری چه در قسمت های داخلی مدرسه و چه در قسمت های بیرونی آن مواجه می شوید که شاید بخواهید نام نویسندگان این دست نوشته های حکاکی شده را بدانید. تمام اشعاری که در حوالی مدرسه با خط نستعلیق سفید بر روی کاشی های لاجوردی نوشته شده است، اثر محمد صالح اصفهانی به مورخ سال 1119 هجری قمری است. کتیبه های افقی داخل گنبد نیز توسط عبدالرحیم جزایری به تاریخ 1121 نوشته شده است! البته ناگفته نماند که در شبستان سرپوشیده مدرسه نیز که در قسمت شرقی ساختمان اصلی مدرسه با درب منبت کاری شده هنرمندانه ای به قسمت های زیرین گنبد متصل می شود، سه محراب وجود دارد که زحمت نوشتن کتیبه های پیرامون آن بر عهده محمد مومن الحسینی بوده است!
سنگاب های مدرسه چهارباغ، سلطانی یا مادر شاه
برای کسانی که نمی دانند می گوییم؛ سنگاب یک ظرف سنگی بزرگ است که در قدیم آن را پر از آب می کردند تا برای وضو گرفتن و آشامیدن از آن استفاده نمایند. محل قرارگیری سنگاب ها اغلب در حیاط مساجد یا امام زاده ها بوده است و در صورت نیاز ناحیه ای، در آن مکان نیز قرار داده می شده است! نواحی نظیر مکان های عمومی؛ سنگاب های مدرسه سلطانی یا مادر شاه نیز در داخل مدرسه، یکی در سرسرای ورودی و دیگری در صحن مدرسه واقع شده اند. سنگابی که در سرسرای ورودی قرار گرفته است از جنس سنگ پارسی است که بر روی آن، کتیبه صلوات بر 14 معصوم به خط ثلث برجسته در لوح های کوچکی حکاکی شده است. در کتیبه این سنگاب نیز همچنین نوشته شده است است که این سنگاب به دست سنگ تراشی به نام محمد طاهر در ماه شعبان سال 1110 هجری قمری ساخته شده است که متن آن به شرح زیر است؛
- کتیبه اقل الطلبة محمد مهدی الحسینی عفی عنه
- در شهر شعبان المعظم سنه 1110 به اتمام رسید عمل کمترین محمد طاهر
اما سنگابی که در صحن مدرسه واقع شده است، درست رو به روی ایوان جنوبی و باز هم از جنس سنگ پارسی است. طبق کتیبه این سنگاب، آن را در سال 1090 هجری قمری ساخته اند که با توجه به تاریخ تاسیس مدرسه سلطانی یا همان مادر شاه، بهترین فرض ممکنه این است که این سنگاب در گذشته در جای دیگری قرار داشته است و با ساخت این مدرسه علمیه، به این مکان منتقل شده است! کتیبه این سنگاب نیز به شرح زیر می باشد؛
- حاجی ابوالحسن اردکانی فی شوال المکرم سنة تسعین و الف
- وفق حضرت امام حسین صلوات الله و سلامه علیه نمود این سنگاب را
شایان به ذکر است که هر دوی این سنگاب ها، از نمونه های بارز و شاهکار سنگ تراشی و خوشنویسی این مرز و بوم به حساب می آیند!
اثرات ناشی از حمله افغان ها
مدرسه چهارباغ، سلطانی یا مادر شاه، به اندازه قدمت و وسعتی که در بر می گیرد از کتابخانه بزرگ و کم نظیری لااقل در میان سایر حکومت ها برخوردار بوده است که متاسفانه این کتابخانه و تمام محتویات و مکتوبات ارزشمند آن با حمله افغان ها نابود شده است! اما همین اندازه کتاب و مکتوبات که باقی مانده است نیز کاملا بیانگر این است که از این مجموعه های نوشتاری گران بها در جهت آموزش و تعلیم طلاب علوم و مباحث مختلفی دینی و سایر محققان و پژوهشگران آن زمان، استفاده می شده است. داستان مدرسه چهارباغ شاید اگر تمام اون کتاب ها و دست نوشته های ارزشمند تاریخی موجود بود، کاملا واضح و شفاف می شد اما به دلایل نبود تعداد زیادی از این مکتوبات مهم و با اهمیت، نمی توان در مورد سرگذشت و تاریخچه آن با اطمینان سخن گفت! به هر حال این مدرسه موقوفات بسیار زیای همچون: مزارع، باغ ها، کاروانسراها، دکان ها و دیگر مستغلات داسته است که راز چی و چگونگی آن در حمله افغان ها و اسناد و مدارکی که آنان نابود کرده اند، نهفته است!
موقوفه های مدرسه چهارباغ
از مهم ترین موقوفه های متصل به این بنا می توان به بازار هنر و کاروانسرای مادر شاه اشاره داشت؛ بازار هنر که بازار هنر است تنها می توان با حضور در آن به اوج شکوه و عظمت سطح هنری زمان صفوی دست یافت اما کاروانسرای مادر شاه که با شکوه ترین و مجلل ترین اقامتگاه برای توریست ها و گردشگران داخلی و خارجی در سه سده اخیر بوده است، یک موقوفه منحصر به فرد از لحاظ بصری و معماری می باشد که در ضلع شرقی مدرسه چهارباغ قرار گرفته است و اکنون نامی جدید تحت عنوان؛ کاروانسرای عباسی را با خود یدک می کشد! مدرسه چهارباغ، سلطانی و یا مادر شاه که تنها در اسم شاید متفاوت قلمداد شود، یک مجموعه واحد با مساختی بالغ بر 8500 متر مربع می باشد که آثار مهم و ارزشمندی از عصر صفویه را در خود جای داده است و بنا بر گفته محققان و مورخان این بنا از همان ابتدا هم مدرسه بوده است و هم مسجد! با شروع جریان های انقلابی در ایران و پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران، نام های مختلف مدرسه برچیده و نام مدرسه علمیه امام اصدق (ع) بر روی آن نهاده شد تا همانند گذشته محیط آن بستر مناسبی برای آموزش طلاب علوم و مباحث مختلف دینی و اتاق ها و حجره های آن نیز همانند دوران صفویه، محل اسکان و اقامت طلاب قرار بگیرد. در پایان باید گفت که این بنای تاریخی و با شکوه، در ضلع شرقی خیابان چهارباغ اصفهان واقع شده است.
