گلگشتی در الطراز (۱)

چکیده:
 

الطراز الاول و الکناز لما علیه من لغة العرب المعمول، نوشته ی سید علی خان مدنی شیرازی، از منابع مهم علم غریب الحدیث است. ایشان، ذیل واژه هایی که در احادیث آمده، فصلی با عنوان الاثر باز کرده و به تبیین تفسیر واژگان حدیث (غریب الحدیث) پرداخته است.
وی در این شرح و تفسیر، با آگاهی از آسیب های حدیث و استفاده از منابع فراوان و متنوع، سیر منطقی فهم حدیث از فهم متن تا فهم مقصود را پیموده است.
کلید واژه ها: سید علی خان مدنی، الطراز، حدیث، غریب الحدیث.

مقدمه
 

از آنجا که هر متنی با گذشت زمان و به علت تغییر در معانی استعمالی، ممکن است برای آیندگان، به واژگانی نامأنوس و غریب تبدیل شود و به دلیل آن که روایات نیز از این قانون مستثنا نیستند، از این رو، دانشمندان حدیث شناس، از نیمه ی اول قرن سوم هجری برای حل این مشکل، سعی و تلاشی بی نظیر را آغاز کردند که می توان از مهم ترین آنها و کتاب هایشان، افراد زیر را نام رد:
- ابوعبید قاسم بن سلّام (م 224 هـ) ، کتاب غریب الحدیث؛
- ابو محمّد عبدالله بن مسلم معروف به ابن قتیبه (م 276 هـ)، کتاب غریب الحدیث؛
- ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق حربی (م 285 هـ)، کتاب غریب الحدیث؛
- ابو سلیمان احمد بن محمّد بن ابراهیم خطابی بُستی (م 388 هـ) ، کتاب غریب الحدیث؛
- ابو عبید احمد بن محمّد هروی (م 401 هـ)، کتاب الغریبین؛
- ابوالقاسم جار الله محمود بن عمر زمخشری (م 548 هـ)، کتاب الفائق فی غریب الحدیث؛
- ابوالفرج عبدالرحمان بن علی معروف به ابن جوزی (م 597 هـ)، کتاب الاریب فی تفسیر الغریب؛
- مجد الدین ابو السعادات مبارک بن محمّد جزری معروف به ابن اثیر (م 606 هـ)، کتاب النهایة فی غریب الحدیث و الاثر؛
و بسیاری دیگر از عالمان که نامشان در پایان کتاب روش فهم حدیث (2) و نیز مقاله ی سیر تدوین غریب الحدیث (فصلنامه علوم حدیث، ش 13، مقاله سیر تدوین غریب الحدیث از استاد عبد الهادی مسعودی) آمده است.
شایان ذکر است که بیشتر تلاشها در این زمینه پس از ابن اثیر، بر کتاب وی متمرکز یا از این کتاب متأثر بوده است.
از تلاشهای اصحاب ائمه (علیه السلام) در غریب نگاری که بگذریم، در میان شیعه، اولین اثر مستقل در این موضوع، از آن سید بن طاووس (م 664 هـ) است. وی کتاب غریب مسند احمد، اثر ابوعمر الزاهد محمّد بن عبد الواحد لغوی طبری، غلام ثعلب، را مختصر کرد. (الذریعة إلی تصانیف الشیعة: ج 16 ص 50) سپس فخرالدین طریحی ابتدا غریب احادیث الخاصة و سپس مجمع البحرین را نوشت تا به بررسی واژگان غریب احادیث اهل بیت (علیه السلام) پرداخته باشد. پس از طریحی، سید علی خان مدنی شیرازی، الطراز الاول و الکناز لما علیه من لغة العرب المعمول را نگاشت و در آن، ذیل توضیح بعضی از لغات، فصلی با عنوان «الاثر» ایجاد کرد و در هر ماده، استعمالات حدیثی آن را بیان کرد.
این نوشتار با نگاهی به الطراز و گل گشتی در آن، نمونه هایی از تفسیرهای او و چگونگی روش مؤلف را ارائه داده است.

مؤلف
 

سید علی خان ملقب به صدرالدین، فرزند نظام الدین احمد بن محمّد معصوم مدنی، در مدینه منوره به سال 1052 هـ چشم به جهان گشود و در سال 1066 هـ به امر پدرش، به حیدرآباد هند رفت. در آنجا مناصب مهمی از طرف سلطان به وی اعطا شد. پس از 48 سال دوری از وطن، در سال 1114 هـ به مدینه و مکه بازگشت. آنگاه به عراق رفت و ائمه هدی (علیه السلام) را در کربلا و نجف و سامرا و کاظمین زیارت کرد. سپس، برای زیارت امام رضا (علیه السلام) به خراسان سفر کرد. سال 1117 هـ به اصفهان وارد شد و بعد از آن، به شیراز رفت و بیشترین سعی خود را به تالیف الطراز معطوف کرد؛ تا اینکه در سال 1120 هـ در شیراز رحلت کرد و در حرم شاه چراغ احمد بن موسی (علیه السلام) در جوار جدش،
غیاث الدین منصور، به خاک سپرده شد (خاتمة مستدرک الوسائل: ج 2 ص 59). شیخ حر ایشان را عالم و فاضل حاذق و ادیب و شاعر دانسته اند (امل الآمل: ج 2 ص 176).
از آثار دیگر او می توان به ریاض السالکین مشهورترین شرح صحیفه سجادیه و الحدائق الندیه در شرح صمدیه شیخ بهایی و .. را بر شمرد.

اهمیت کتاب الطراز
 

شیخ آقا بزرگ تهرانی، الطراز را از بهترین کتاب هایی می داند که در لغت نوشته شده است. (الذریعة إلی تصانیف الشیعة: ج 15 ص 158) و فقهایی چون سید بحر العلوم در مبلغ النظر (مبلغ النظر فی حکم قاصد الاربعه: ص 347) و شیخ اسدالله شوشتری در مقابس الانوار (مقابس الانوار و نفائس الاسرار: ص 26) از این کتاب استفاده کرده اند.
مولف، خود در مقدمه، کتاب را چنین توصیف می کند:
این کتابی است که در آن زبان عرب را گرد آورده ام. آنچه از آن چون عسل استفاده می شود و غریب القرآن و غریب الاثر را در آن نهام، همانها که چشم و اثر صدق از آن خشنود می شود و بیان مجازهای کلام و مصطلحات علمای اعلام را بدان افزودم. (الطراز الاول: ج 1 ص 5)
ایشان درباره ی ترتیب کتاب و چگونگی عناوین هر باب چنین می نگارد:
من در ترتیب آن، شیوه ی رایج را پیمودم؛ همان روشی که صحاح و قاموس طبق آن تنظیم شده بود و این، رایج ترین ترتیب و آسان ترین تنظیم برای دستیابی است. شیوه ی نگارش و روش عنوان بندی، این گونه است که من هر فصل [از حروف الفبا] را که در برگیرنده ی باب است، با معنای عام لغت، سپس لغت های ویژه ی قرآن شروع کردم. آن گاه در پی آن، واژه های خاص اثر (حدیث)، سپس لغات مختص به مصطلح (اصطلاحات) و بعد از آن، کلمات مخصوص مثل را آوردم. این ترتیب، هنگامی است که همه ی این [عنوانها] در ماده ی لغت مشترک باشند و در طی این جاده با هم همراه باشند؛ ولی در غیر این صورت، آنچه را اتفاق افتد، ذکر کردم؛ حال در یک عنوان باشد یا چند عنوان (الطراز الاول: ج 1 ص 10).
فصل های این کتاب طبق حروف الفبا است؛ در هر فصل، هر ماده ی لغت، یک باب را تشکیل می دهد. در هر باب پس از بررسی معنا و مفهوم لغت، استعمالات قرآنی را در عنوان "الکتاب"، استعمالات حدیثی را در عنوان "الاثر"، اصطلاحات را در "المصطلح"، و کاربردهای مثلی را در "المثل" آ ورده است.
این کتاب، دو ویژگی بارز دارد که محقق بزرگوار، سید علی شهرستانی، در مقدمه خود بر الطراز بدان اشاره دارد: اول نقدهای ایشان بر لغویان پیش از خود به ویژه فیروزآبادی، ایشان در
موارد بسیاری نقدهای فیروزآبادی، بر جوهری را نپذیرفته، به دفاع از جوهری می پردازد. دوم آنکه، برخی از مواد لغوی که در سایر معاجم نیامده است، را استدراک کرده، در الطراز آورده است.
الطراز، تاکنون چاپ نشده بود، اما موسسة آل بیت (علیه السلام) لاحیاء التراث آن را احیا کرد و تاکنون، شش جلد از آن به صورت محقق و مصحح چاپ شده است که تعداد مجلدات آن به پانزده خواهد رسید. محقق محترم آقای سید علی شهرستانی مقدمه مفصلی با عنوان المنهج الاشتراکی النقدی فی اللغة بر این کتاب نوشته است که جلد صفر الطراز محسوب می شود.
مؤلف نتوانسته کتاب را به اتمام برساند و الطراز در حرف صاد ماده ی «قمص» به پایان رسیده است. (الذریعة الی تصانیف الشیعه: ج 5 ص 157).

ریاض السالکین و الطراز
 

کار بزرگ سید در شرح صحیفه سجادیه، مدخل های لغوی و خصوصاً بخش "الاثر" را به شکل فزاینده ای در تألیف الطراز، غنی کرده است. (الطراز الاول: ج صفر ص 330) از این رو ایشان از لغات صحیفه که در ریاض السالکین به شرح آن پرداخته است در الطراز بهره می برد. مثلاً در برخی موارد، ایشان خلاصه ی شرح در ریاض السالکین را در الطراز می آورد. به عنوان نمونه در ماده ی «جسأ» همین کار را می کند (الطراز الاول: ج صفر ص 327). البته، گاهی شرح واژه در الطراز با شرح همان واژه در صحیفه متفاوت می شود همچنین، در مواردی، شرح ایشان در الطراز از شرح در ریاض کامل تر و دارای اتقان بیشتری است که نمونه ی آن، شرح ایشان در ماده ی «ضبأ» است (الطراز الاول: ج صفر ص 330).

پی نوشت:
 

1. دانش آموخته ی مقطع کارشناسی ارشد دانشکده علوم حدیث قم.
2. عبدالهادی مسعودی، روش فهم حدیث، نشر سمت.
 

منبع:نشریه حدیث اندیشه، شماره7