آغاز تشیع در قم(بخش دوم)

سابقه تاریخی اشعریان
 

اشعری برگرفته از اشعر، و آن نزد لغت دانان عرب از ماده شعر، به معنای موهای فراوان است، نسب شناسان گفته اند: اشعریان، فرزندان مردی عرب به نام « نبت» معروف به اشعر هستند و چون او به هنگام ولادت با بدن پرموی از مادر به دنیا آمده، در بین قبایل عرب آن زمان به «اشعر» معروف گردید.
نبت، به قول سمعانی، از فرزندان اُدد بن زید بن عریب بن زید بن کهلان بن سبا( از اعراب اصیل قحطانی)است.(1)
محل زندگی این قبیله در زمان جاهلیت منطقه یمن بود. آنان در سراسر آن سرزمین نفوذ و جایگاه خاصی داشتند و در بین قبایل عرب، به صفات جوانمردی، شرافت، نیکویی و... معروف بودند. این قبیله همانند دیگر قبایل عرب در آن زمان بت پرست بودند و بت خاصی به نام نسرین( نُسر) پرستش می کردند(2).
مالک بن عامر، سر سلسله یکی از تیره های قبیله اشعری، به هنگام انتشار خبر بعثت پیامبراکرم در حجاز با وجود مخالفت شدید طایفه اش، به حضور پیامبراسلام در مکه رسید و اسلام آورد. پیامبراسلام به گرمی از او استقبال کرد و برای زیادت نسلش دعا فرمود. مالک پس از آن به سوی قوم خود بازگشت و در میان آنان به تبلیغ اسلام پرداخت.(3)
بعد در سال هفتم هجری به هنگام جنگ خیبر، موقعی که جعفر با مهاجران مسلمان از حبشه باز می گشت، جماعتی از طایفه اشعریان به سرپرستی ابوموسی، عبدالله بن قیس اشعری
به حضور پیامبراسلام رفتند و جزو اصحاب آن حضرت قرار گرفتند که پیامبراسلام این جماعت را در غنائم آن جنگ شریک کرد.(4)
اشعریان از معدود قبایلی بودند که با میل و رغبت ایمان آوردند و برای پشتیبانی از پیامبر به مدینه مهاجرت کردند.
آنان در وقایع و حوادث صدر اسلام تأثیر گذار بودند و در مدینه برای گسترش اسلام، و پس از رحلت پیامبر(ص) در فتوحات اسلامی نقش فعالی داشتند.(5)

مفاخر اشعریان
 

از مفاخر معروف اشعریان در مدینه شخصیت هایی مانند: ابوموسی، ابوعامر، عامر بن ابوعامر، ابومالک و حارث هستند که ابوموسی جزو فقها و قاریان قرآن بود. ابوعامر در فتح مکه و حنین حضور داشت و در حنین شهید شد. ابن ابی عامر و حارث جزو اصحاب پیامبر(ص) و از راویان حدیث آن حضرت بود. ابومالک کسی است که به دستور پیامبر(ص) قبیله هوازن را تعقیب کرد.(6) بعضی از مورخان از حضور اشعریان در تبوک هم خبر داده اند.(7)
اشعریان در دوره فتوحات( پس از رحلت پیامبر اسلام(ص)) از ارکان سپاه اسلام به شمار می رفتند. یکی از سرداران سپاه سعد بن ابی وقاص در فتح مدائن، مالک بن عامر بود. مالک به هنگامی که ایرانیان پل شط را خراب کردند، سوار بر اسب، خود را به فرات زد و از آب گذشت و سپاه اسلام را با اقدام جسورانه خود از فرات عبور داد(8). پسران مالک و عموزادگان او همه در فتوحات این منطقه حضور داشتند.
ابوموسی اشعری از دیگر سرداران قبیله اشعری بود، که بخشی از نواحی مرکزی ایران از جمله دینور، ماسبذان، مهرانقذف، صمیر، اصفهان، قم، کاشان، اهواز و اصطخر به وسیله او فتح شد(9) و مالک بن عامر که یکی از فرماندهان سپاه او در این مناطق بود، در فتح نواحی شمالی ساوه تا مرز دیلم، به همراه فرزندش سائب نقش آفرینی کرد(10). اشعریان پس از فتح این بخش از سرزمین ایران تا زمان استقرار اسلام در عراق و رونق گرفتن وضع کوفه، در آن باقی ماندند و با مردم این نواحی ارتباط برقرار کردند. گفته اند: سائب، اول کسی بود که پس از فتح قم، وارد این شهر شده و با مردم آن ارتباط یافت.(11)
اشعریان پس از فتوحات این نواحی به کوفه رفته، و در آنجا مستقر شدند.(12) این طایفه در تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی عراق و پس از آن در تحولات جهان اسلام نقش برجسته ای ایفا کرده اند؛ اما بنا بر طبیعت حوادث و رخدادها، دچار دسته بندی سیاسی آن دوران شدند و به دو جبهه مخالف تقسیم گردیدند. ابوموسی اشعری، عموزاده مالک بن عامر، به
جبهه خلفا پیوست و در دوره خلافت عمر بن خطاب، فرماندهی سپاهیان او را به عهده گرفت و بخشی از نواحی ایران را فتح کرد و بعدها پس از معزول شدن ولید بن عقبه از امارت کوفه، به جای او به امارت نشست.
او در دوران خلافت امیرمؤمنان علی (ع)تنها شخص از منصوبان عثمان بود که به پیشنهاد مالک اشتر در مسئولیت خود باقی ماند، ولی بعدها با مواضع سیاسی امیرمؤمنان مخالفت کرد و از آن حضرت در جنگ جمل و صفین دوری جست، مردم را از شرکت در این نبردها نهی کرد و در جریان حکمیت برخلاف نظر صریح امام (ع)به نمایندگی از طرف آن حضرت برگزیده شد و عاقبت با نیرنگ عمرو بن عاص نماینده معاویه، امام علی(ع) را از خلافت خلع و معاویه را به آن نصب کرد(13).
این شاخه از اشعریان که ابوموسی و اطرافیان او را در برمی گیرد، بیشتر در کوفه و بصره استقرار یافتند و پست ها و مناصبی را در آن نواحی به عهده گرفتند و بیشتر شخصیت های این تیره، از مشایخ حدیث شناخته شده اند. ابوموسی را گاهی از ابن عبدالشمس دانسته اند؛ زیرا او با آل عتبه که از طایفه عبدالشمس بودند، هم پیمان شدند. با وجود اینکه شاخه ابوموسی، عموزادگان شاخه مالک اشعری هستند، ولی به هر حال در میان آنان اثری از « تشیع» دیده نمی شود.(14)
سعد بن مالک اشعری، یکی از بزرگان کوفه و اشراف این طایفه به حساب می آمد. او در زمان خلافت عثمان بر شراب خواری ولید بن عقبه امیر کوفه نزد خلیفه شهادت داد که آن سبب عزل ولید و انتصاب ابوموسی به جای او گردید(15).
سائب بن مالک در کوفه به « شیخ شیعه» معروف بود و در جنگ جمل از یاران امام علی(ع) قرار گرفت و برخلاف پدر زنش ابوموسی، مردم را به یاری آن حضرت دعوت می کرد(16).
او در کوفه به عبدالله بن مطیع که می خواست به فرمان عبدالله بن زبیر- امیر کوفه - در تقسیم خراج طبق سیره خلفای سابق عمل کند، اعتراض و درخواست کرد که به سیره علی(ع) عمل کند.(17) سائب یکی از پنج نفری بود که در زندان عبیدالله بن زیاد از مردم برای مختار بیعت می گرفت و در سال 67ق. به هنگام قیام مختار، یکی از سران سپاه و از مشاوران نزدیک او بود و پس از پیروزی مختار بر کوفه، خطبه ای ایراد کرد که با عبارت « یا شیعه آل رسول» شروع می شد.
او در جنگ مختار با عبدالله بن زبیر و برادرش مصعب بن زبیر، در کنار مختار بود و عاقبت در سال 67ق. پس از شکست مختار از سپاه مصعب، و به محاصره در آمدن پانزده نفر از جمله مختار، سائب و پسرش محمد در دارالاماره
کوفه، در طی جنگ قهرمانانه ای به همراه آن جمع به شهادت رسید.(18)
محمد بن سائب در این نبرد دستگیر و روانه زندان شد و چون نابالغ بود، آزادش کردند؛ ولی بعدها از طرف حجاج بن یوسف مهدور الدم اعلام گردید و به قتل رسید.(19)
اشعریان در قیام ضد اموی عبدالرحمن بن محمد بن اشعث- یکی از سرداران سپاه حجاج - علیه او که از سال 80 تا 84ق. به درازا کشید، شرکت کردند. وقتی قیام عبدالرحمن شکست خورد، اشعریان برای نجات خود از شر حجاج، یا به دستور خود حجاج و یا به دلایل دیگری که در منابع تاریخی آمده است، کوفه را ترک کردند.(20) و گروهی از آنان به قم آمدند.

ویژگی ها و فعالیت اشعریان تا پایان قرن دوم
 

اشعریان مهم ترین طایفه مستقر در قم شناخته شده اند که بیش از دو قرن اداره امور این منطقه را به دست گرفتند و در همه زمینه ها و به ویژه در تحولات مذهبی این سرزمین، نقش آفرینی کردند. ما در اینجا برخی از فعالیت ها و امور مربوط به این طایفه را به اجمال می آوریم.

اختلاف اشعری ها و مجوسیان
 

یزدانفازار در سال 114ق. از دنیا رفت. مجوسیان با توجه به وحشتی که از پیشرفت و نفوذ روز افزون اشعریان داشتند، در صدد نقض پیمان خود برآمدند و از آنان خواستند که منطقه قم را ترک کنند.(21)
این اقدام زردشتیان درست زمانی بود که خروج ابومسلم خراسانی علیه مروان حمار، آخرین خلیفه امویان، شروع شده بود. سپاهی به فرماندهی قحطبه از سوی او برای تسخیر اصفهان که قم نیز از توابع آن بود، اعزام شد و فراریان بنی امیه مورد تعقیب قرار گرفتند.(22)
وقتی استقامت مسالمت آمیز اشعریان، بومیان مجوسی را متقاعد نساخت، احوص در مدت ایامی که عبدالله برای خروج این طایفه از قم تعیین کرده بود، تدبیری بیندیشید و نقشه خود را به هنگامی که بزرگان مجوسی در حصارهای مخصوص برای جشن چهارشنبه سوری و مراسم آتش افروزی آن اجتماع کرده بودند، به اجرا درآورد. این حرکت احوص، به کشته شدن سران قوم مجوس و تسلیم شدن جماعت آنان به مسلمانان منجر شد. با وقوع این ماجرا، آتشکده قم خاموش گردید و زردشتیان آن تابع اسلام و اشعریان شدند.(23)

بنای شهر جدید قم
 

مسلمانان عرب پس از پیروزی بر مجوسیان منطقه ویژه ای از قم را برای سکونت خود انتخاب کردند و با رعایت آثار و معماری های اسلامی، شهر جدیدی را در آنجا به وجود آوردند
که در منابع تاریخی و تحقیقات برخی از محققان، حدود و مشخصات آن ذکر شده است.(24)
مقدسی در این مورد می نویسد: وقتی بین مسلمانان عرب و مجوسیان قمی اتفاق ( اختلاف) افتاد، بزرگان عرب اجتماع جماعت خود در یک محل را مصلحت دیده، شهر جدید دارای مساجد، منابر( و دیگر آثار اسلامی) را بنا کرده و برای حفظ امنیت دور آن را بارو( حصار) کشیدند.(25)
به این ترتیب، شهر جدید قم در کنار شهر قدیم ساخته شد و تمام مسلمانان عرب که تأسیس کنندگان اصلی این شهر بودند و دیگر مسلمانان تازه وارد، اعم از علما و سادات و غیر اینها و همچنین بومیان تازه مسلمان را در خود جای داد و در مدت کوتاهی مرکز فعالیت های مختلف اجتماعی، سیاسی، مذهبی و... گردید و پایگاه مهم تشیع در جهان اسلام و مرکز نشر علوم اهل بیت (ع)شناخته شد.

تسط اشعریان بر قم
 

خبر غلبه اعراب بر مجوسیان قم و تسلط آنان بر اوضاع این منطقه، در بلاد اسلامی انتشار یافت. اشعریان ساکن در عراق و برخی دیگر از بلاد اسلامی و همین طور طوایف مختلفی از مسلمانان با شنیدن این خبر، رو به سوی قم آوردند و در جای جای این منطقه استقرار یافتند.(26)
گفته شد که پس از استقرار اشعریان در قم، دیگر عموزادگان و اقربای آنان رو به این منطقه آوردند و در مناطق مختلف ایران چون قم، کاشان، ساوه، آوه، قزوین، و ... جای گرفتند. علاوه بر این، اشعریان ساکن قم، طایفه بسیار پرجمعیت و کثیرالنسل شمرده شده اند. در کتاب تاریخ قم آمده است: تنها از نسل سه نفر اشعری( عبدالله بن سعد، حمزة بن یسع و عمران)، نزدیک به چهار هزار تن در قم صاحب نام و زندگی شناخته شده است(27) و به همین رو گفته شده: مدت زیادی پس از استقرار اشعریان در این منطقه نگذشته بود که جماعت آنان در سرتاسر این منطقه ظاهر گردید و بر تعداد بومیان غلبه یافت.
طایفه اشعری، مردم سخت کوش و استواری بودند. آنان با اتکا به نیروهای فراوان مالی و انسانی که در اختیار داشتند، امور منطقه را به دست گرفتند و در زمان کوتاهی تحولات اعجاب برانگیزی به وجود آوردند.
به تعبیر برخی از محققان اسلامی، استواری اشعریان در قم، سرآغاز فصل مهمی در تاریخ این خاندان است در قم، سرزمین ایران، تشیع و جهان اسلام.
شاید کمتر خاندانی به جز خاندان عصمت(ع) توانسته باشد در زمان کوتاهی چنین تحولاتی ایجاد کند. اشعریان در زمان کوتاهی قم را سامان داده، برای آن محله، میدان، نظام آبرسانی و... به وجود آورده، دشت های
اطراف آن را آباد ساخته، روستاها، مزارع و راه های ارتباطی به وجود آوردند که همه آنها به نام آنان مشهور است.(28)
صاحب کتاب « گنجینه آثار قم» در توصیف نقش آفرینی های اشعریان می گوید: قم پس از استقرار اشعریان در بین چند حصار، و اتصال آنها به یکدیگر و تشکیل یک شهر در این سرزمین، به طور اعجاب آوری در طول یک قرن گسترش یافت. مردم قم، آن چنان اهمیت و عظمتی پیدا کردند که از آغاز دوره خلافت عباسی در سال 132ق. تا اواخر دوره خلافت هارون، از پرداخت باج و خراج حکومتی خودداری کردند...(29).

مخالفت اشعریان با حاکمان ظالم
 

اشعریان قم پیوسته با خلفا مخالفت می کردند. آنان از اول دوران عباسیان تا اواخر قرن دوم هجری که اصفهان، و نواحی آن از جمله قم، دور از پایتخت حکومت بود، از پرداختن مالیات خودداری ورزیدند، و هیچ یک از خلفای عباسی هم متعرض آنان نشدند.(30)
تا اینکه هارون در سال 184ق. برای زیر فشار قرار دادن شیعیان و پیروان امام کاظم (ع)پس از شهادت آن حضرت و مقابله با کانون ضد عباسی، عبدالله بن کوشید قمی را به حکومت اصفهان برگزید و وصول خراج پنجاه ساله قم را از او درخواست کرد. عبدالله به واسطه برادرش عاصم بن کوشید که عامل وی در قم بود، مردم قم را تحت فشار قرار داد و تمام اموال آنان را به عنوان خراج معوقه قبضه کرد. و چون اموال مردم برای خراج معوقه کفاف نمی کرد و عاصم هم پیوسته بر فشار خود می افزود، عاقبت مردم ستمدیده بر او شوریدند و او را طعمه شمشیر خود ساختند.
هلاکت عاصم در قم، سبب عزل عبدالله از حکومت اصفهان گردید. به هنگامی که عبدالله در دارالاماره برای اتفاقات گذشته توجیهاتی می آورد و به هارون التماس می کرد که او را به مسئولیت خود برگرداند، حمزة بن یسع اشعری، مرد با مکنت اشعریان وارد مجلس شد و با بیان مطالب قابل قبولی درباره قمیان و شرح احوال آنان، خلیفه را بر تعدیات عبدالله و عاصم متقاعد کرد(31). و از او خواست که قم از اصفهان جدا شود و به عنوان شهر مستقل در آن منبری نصب، و اجازه اقامه نماز جمعه و عیدان در آن داده شود. در این صورت، اگر خلیفه از خراج معوقه قم صرف نظر کند، وی متعهد به پرداخت خراج و مالیات سالانه آن خواهد بود. هارون با خواسته حمزه موافقت کرد و او را به ولایت قم برگزید. سپس حسن بن تحتاخ طالقانی قمی را برای تعیین مساحت قم و مبلغ خراج آن همراه وی عازم این منطقه کرد. از این دوره، حاکمیت قانونی این طایفه( اشعری) شروع شد.
حمزة بن یسع و بعد پسرش علی بن حمزة، تا سال 192ق. و سپس عامر بن عمران بن عبدالله تا سال 193ق.( که همگی از شاخه مالک بن عامر و اشعریان شیعی قم بودند) یکی پس از دیگری، ولایت قم را بر عهده گرفتند.(32)
البته مردم قم و در رأس آنان، اشعریان به جهت پیروی از اهل بیت و مخالفت با دشمنان آنها، به مخالفت با خلفا برخاسته، از پرداختن مالیات به آنان امتناع کردند و از این رو، قمی ها کارگزاران خلیفه را به داخل شهر راه نمی دادند و حاکمان و قضات را از میان مردم خودشان تعیین می کردند.(33)

پی نوشت ها :
 

1. الانساب، سمعانی، ج5، ص 166.
2. همان؛ الاصابه فی معرفة الصحابه، ج6، ص 26؛ و اسدالغابه، ج3، ص 245؛ تاریخ قم، ص 260؛ طبقات الکبری، ج4، ص 106.
3. همان.
4. همان؛ صحیح بخاری، ج7، ص 484.
5. فصلنامه تخصصی حدیث، ش5، ص 230.
6. طبقات الکبری، ج4، ص 264.
7. همان.
8. معجم البلدان، ج4، ص 450؛ فتوح البلدان، ج8، ص 304.
9. همان.
10. تاریخ قدیم قم، ص 260 و 281.
11. همان، ص 289؛ تاریخ تشیع، دکتر خضری، ج2، ص 166.
12. تاریخ تشیع، ج2، ص 166.
13. تاریخ یعقوبی، ج2، ص 77.
14. سیره نبویه، ابن هشام، ج4، ص 4؛ انساب الاشراف، ج1، ص 199.
15. تاریخ قم، ص 280.
16. همان.
17. تاریخ طبری، محمد بن جریر، ج4، ص 499.
18. ر.ک: همان؛ تاریخ قم، ص 240؛ تاریخ طبری و تاریخ ابن اثیر وقایع سال های 66 و 67؛ اعیان الشیعه، ج7، ص182.
19. تاریخ قم، ص 240، و چاپ جدید حاشیه کتاب، ص 680.
20. تقویم البلدان، ص 409؛ الانساب، ص 461.
21. تاریخ قدیم قم، ص 259؛ گنجینه آثار قم، ص 32؛ تاریخ قم، ناصر الشریعه، ص 35.
22. همان؛ تاریخ مذهبی قم، ص 125.
23. همان.
24. گنجینه آثار قم، ص 33؛ تاریخ مذهبی قم، ص 125.
25. قم نامه، مقدسی، ص 74.
26. همان.
27. تاریخ قم، ص 82 و 39.
28. ر.ک: مقدمه تاریخ قم، محمدرضا انصاری، انتشارات آیت الله مرعشی، ص 39؛ تاریخ تشیع، ج2، ص 176.
29. گنجینه آثار قم، ص 151.
30. همان؛ تاریخ مذهبی قم، ص 125.
31. همان؛ تاریخ قم، ص 285.
32. تاریخ قدیم قم، ص 17، 39، 102 و 241.
33. همان.
 

منبع:نشریه فرهنگ کوثر، شماره 77.