آموزه‌های دینی و نظریه برچسب‌زنی (۴)

(تحلیل محتوای گزاره‌های حدیثی)
 

5. علل و اهداف برچسب‌زنی
 

نظریه‌پردازان برچسب‌زنی، در پی آن‌اند که به چه دلیلی و با چه هدفی افراد در معرض برچسب خوردن قرار می‌گیرند. به نظر هاوارد بکر، خصوصیات کجرو، می‌تواند یکی از علل برچسب‌زنی به افراد باشد. بکر می‌گوید این گونه نیست که برچسب‌زدن، ناشی از خودِ رفتار باشد. گاهی جامعه به هر دلیل، به افرادی یا یک‌سری رفتارهای خاصی، واکنش نشان می‌دهد. در حقیقت، گروه‌های ذی‌نفع، چون از افراد خاص یا رفتارهای خاصی خوششان نمی‌آید، به برخی افراد، برچسب می‌زنند. (1)
«به نظر برخی محققان، این وضعیت، بدان سبب است که این نظریه، در اوضاع و احوالِ عاجز ماندن رویکرد پیشین (نظریه تضاد) از ارائه تبیینی جامع و فراگیر در باب کجروی، شکل گرفته است؛ عجزی که نوعی نومیدی را در خصوص کارآمد بودن انواع رویکردهای تبیینی موجود در باب کجروی، ایجاد کرده و زمینه را برای ایجاد تغییری اساسی در نوع نگاه به کجروی، آماده ساخته بود. این تغییر، خود را در قالب روی گرداندن از «علت کجروی» و روی ‌آوردن به فهم این نکته نمایان ساخت که: چرا افراد در معرض «بزهکار نامیده شدن»، قرار می‌گیرند (یعنی موضع‌گیری نظریه برچسب‌زنی). (2)
امّا این نظریه تا حد قابل‌توجهی به ورطه نسبی‌گرایی فرو افتاد و مدعی شد که هیچ رفتاری را نمی‌توان به خودی خود، اشتباه، انحراف و بد قلمداد کرد». (3) در احادیث، به این مضمون به روشنی اشاره شده است. در حدیثی از امام صادق علیه السلام ـ که در صفحات گذشته نیز به آن اشاره شده ـ آمده است.(4)در حدیث اشاره شده است که فرد علیه مؤمن مطلبی نقل می‌کند و قصدش از بین بردن اعتبار اجتماعی اوست. در حدیث دیگری از امام باقر علیه السلام آمده است: کمترین چیزی که آدمی، بدان از ایمان به سوی کفر، خارج می‌شود این است که کسی برادر دینی‌ای بگیرد... پس لغزش‌ها و بدی‌های او را بشمارد تا روزی بر وی به سبب آنها سرکوفت بزند (5) . (6)
همان‌گونه که در حدیث اشاره شده است، فرد با کسی پیمان دینی می‌بندد و لغزش‌های او را می‌شمارد به این هدف که روزی به وی برچسب بزند. (7)
همان‌گونه که در حدیث امام صادق خطاب به ابوبصیر، بدان اشاره شده است، برچسبی که به یاران امام علیه السلام زده شده بود،‌ ابزار دستِ حاکمان و صاحبان قدرت قرار گرفته بود و با بهانه قرار دادن آن، ریختن خون شیعیان را حلال می‌شمردند. در حقیقت، حاکمان جور به دنبال این بودند که فقهایشان چنین برچسبی را به شیعیان بزنند تا آنان نیز به راحتی بتوانند ریختن خون آنها را حلال بشمارند.

6 . راه‌حل‌های کنترلی
 

نظریه‌برچسب‌زنی، با توجه «به راه‌کارهایی مانند تعدیل در پیش‌داوری‌های حاکمان و مجریان قوانین، در محورهایی تعریف کجروی، تعیین و گزینش کجروها و همچنین رفع محدودیت‌های اجرایی نهادهای اجرای قانون تلاش می‌کند». «این تدبیرها در قالب راهبرد کلی (تغییر مسیر) (8) و سیاست‌های مهم ناشی از آن، از جمله برچسب‌زدایی (9) رفع بدنامی (10) جرم‌زدایی (11) حبس‌زدایی (12) عدم مداخله (13) و سرانجام، در الگوهاو برنامه‌هایی، مانند: قضای احیاگر (14) و شرم بازگرداننده (15) و همایش‌های گروهی خویشاوندان، (16) را در قلمرو سیاست‌گذاری کنترل کجروی، نمایان ساخته و پربارترین کوشش‌ها در تبدیل مضمون‌های نظری این دیدگاه به مفاهیم سیاست اجتماعی را ادوین شور، (17) بر عهده داشته است». (18) در احادیث نیز به راه‌حل‌هایی برای کنترل کجروی اشاره شده است که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

1 ـ 6 . پرهیز از مواضع برچسب خوردن
 

درباره این موضوع، امام علی علیه السلام فرموده است:
آبرویت را نشانه تیر گفتار، مگردان (19). (20)
در حدیث دیگری، امام صادق علیه السلام فرموده است: ما اهل بیت بر فرزندان خود، در خردسالی‌شان، کنیه نیکو می‌گذاریم، مبادا که نام‌های زشت بر آنان بگذارند. (21) احادیث یاد شده، ناظر بر این نکته هستند که فرهنگ‌سازی پرهیز از قرار گرفتن در مواضعی است که به انسان برچسب زده شود، از آموزه‌های دینی است که بر آن تأکید شده است. در حدیث دیگری، امام علی علیه السلام می‌فرماید: کسی که خود را در مواضع تهمت قرار می‌دهد، نباید کسی را که به او سوء ظن پیدا می‌کند، سرزنش نماید (22) . (23)
ابن میثم بحرانی، از شارحان نهج البلاغه ی ، در توضیح این مطلب فرموده امام علیه السلام می‌گوید: چرا که او خود، باعث شده تا به او گمان بد ببرند و سرزنش کسی که گمان بد به وی برده است، وجهی ندارد؛ زیرا بدگمانی او مستند به قرینه‌ای است که زمینه به وجود آمدن چنین گمانی است. (24)

1 ـ 1 ـ 6 . تقیه
 

تقیه نهادی فرهنگی، سیاسی و فقهی است که در آموزه‌های شیعه، رسمیت یافته است و یکی از راه‌حل‌های مهمی است که می‌توان آن را در پی «پرهیز از قرار گرفتن در مواضع برچسب خوردن»،‌ ارزیابی کرد. شاهد این سخن نیز حدیث پیش‌گفته ابوبصیر از امام صادق علیه السلام است که ابوبصیر به امام علیه السلام عرض کردند، به خاطر برچسب‌های (رافضی بودن) خون‌مان را حلال کردند و شیعیان با این مشکل مواجه هستند، که در اینجا تقیه به عنوان یک اصل مسلم فقهی برای حفظ جان مطرح می‌شود. که از طرفی می‌توان آن را به منظور پرهیز از قرار گرفتن در موضع برچسب خوردن، ارزیابی کرد.

2 ـ 1 ـ 6 . منع تجسس
 

یکی از راه‌کارهای کنترلی، منع تجسس در زندگی افراد جامعه و برچسب زدن به آنهاست که در برخی احادیث، به آن اشاره شده است. در حدیثی، امام صادق علیه السلام فرموده است:
پست‌ترین چیزی که شخص به سبب آن، از ایمان خارج شده، به سوی کفر می‌رود، آن است که کسی دوستی کند... و لغزش‌ها و خطاهای او را بشمارد تا این که روزی، او را به سبب آنها نکوهش نماید. (25) این حدیث نیز می‌تواند ناظر به نوعی کنترل ارزشی باشد (بسیار نزدیک به کفر در صورت تجسس) و هم فرهنگ‌سازی برای منع تجسس است (با توجه به اشاعه مطلب به عنوان آموزه‌ای دینی). در جای دیگری، امام صادق علیه السلام، به این مضمون اشاره دارد. امام علیه السلام از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده که فرمود: ای گروهی که به زبان، اسلام آورده و ایمان به دلش نرسیده مسلمانان را نکوهش نکنید و درباره عیب‌های آنان، جستجو نکنید؛ زیرا هر که عیب‌های آنها را جستجو کند، خداوند، عیب‌های او را دنبال می‌کند، و هر که خداوند، عیبش را دنبال کند، رسوایش می‌کند، گرچه در خانه‌اش باشد (26) . (27) این حدیث، ناظر به نوعی کنترل ارزشی است (این که بدانیم در صورت تجسس در زندگی دیگران، خودمان هم یقیناً مفتضح خواهیم شد). همچنین به فرهنگ‌سازی برای منع تجسس در امور دیگران نیز اشاره دارد (با توجه به اشاعه مطلب به عنوان آموزه‌ای دینی).

3 ـ 1 ـ 6 . منع برچسب‌زنی
 

یکی از راه‌کارهای کنترلی، منع برچسب‌زنی در زندگی افراد جامعه و برچسب‌زدن به آنهاست که در برخی احادیث، به آن اشاره شده است. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرموه است: و هیچ یک از شما، احدی از خلق خدا را خوار و سبک نشمارد؛ زیرا که نمی‌تواند دوست خداند، کدام یک از آنان است (28) . (29) این حدیث، بویژه در جمع با حدیث بعد، می‌تواند هم ناظر به نوعی کنترل ارزشی و عاطفی باشد؛ با این تذکر که هر آن، ممکن است به یکی از اولیای خدا، توهین کنیم، با اشاره به آثار سوء توهین به اولیای خدا، و هم فرهنگ‌سازی در منع برچسب‌زنی است (با توجه به اشاعه مطلب به عنوان آموزه‌ای دینی). در حدیث بالا هم می‌تواند ناظر به نوعی کنترل ارزشی یا عاطفی باشد (خروج از ولایت خدا در صورت برچسب‌زنی)، و هم فرهنگ‌سازی در منع برچسب‌زنی است (با توجه به اشاعه مطلب به عنوان آموزه‌ای دینی).

2 ـ 6 . فرهنگ‌سازی مقابله با برچسب‌زنی
 

امام صادق علیه السلام، در حدیثی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده که فرموده:
کسی که آبروی برادر مسلمان خود را حفظ کند، یقیناً بهشت برای او واجب می‌شود. (30)
. دفاع از خدشه واردشدن به آبروی افراد و ترغیب افراد جامعه به این کار ـ که از حدیث، قابل استفاده است ـ در واقع، نوعی فرهنگ‌سازی برای مقابله با برچسب‌هایی است که بر افراد جامعه زده می‌شود.

1 ـ 2 ـ 6 .تقویت برچسب‌‌خورده
 

یکی از راه‌کارهای کنترلی، تقویت شخص برچسب‌خورده است. در حدیثی که پیش‌تر آورده شد، امام علیه السلام درباره لقب‌هایی مانند رافضی مطالبی فرموده بودند، این مسأله، یعنی تقویت برچسب خورده، دیده می‌شود. در آخر آن حدیث، امام علیه السلام رو به سوال‌کننده می‌کند و می‌فرماید: ای ابا محمد، آیا از سخنان من، خوشحال شدی؟ او هم می‌گوید: آری. باز هم بفرمایید. همچنین در این حدیث، توجه دادن برچسب‌خورده به امتیازات فردی یا گروهی‌ای که دارد، ابزار مناسبی برای جلوگیری از درهم شکستن شخصیت او و وارد شدن دیگر فشارهای روانی ناشی از برچسب است. در روایت دیگری، امام صادق علیه السلام می‌فرماید: هر که تو را خوار می‌کند (و شخصیت تو را می‌کوبد)، خود را از برخورد با او، حفظ کن. (31)

1 ـ 2 ـ 6 . توبه
 

توبه، یکی از راه‌کارهای کنترلی است که در منابع حدیثی ما بدان اشاره شده است. در حدیثی از امام باقر علیه السلام آمده است: توبه‌کننده از گناه همانند کسی است که گناهی انجام نداده است (32) . (33) همان‌گونه که در حدیث این بیان شده، کسی که توبه می‌کند، از کجروی‌ای که مرتکب شده، برکنار است، و امام علیه السلام می‌فرماید که فرد توبه‌کننده،‌ پاک شود. همچنین، این حدیث، می‌تواند هم ناظر به آثار روانی توبه (جلوگیری از شکل گرفتن هویت کجروانه) و هم آثار اجتماعی آن (بازگرداندن منزلت اجتماعی برچسب خورده) باشد. توضیح آثار روانی : این که فرد توبه می‌کند و از گناه پاک شده است. از نظر روانی در فرد اثری ایجاد می‌کند که باعث می‌شود او هویت کجروانه‌ای برای خویش نسازد، چون او با توبه دیگر کجروی مرتکب نشده است.
توضیح آثار اجتماعی : این که جامعه نیز با این پیش‌فرض که دیگر او کجروی‌ای انجام نداده است، با او برخورد مناسب با شخصیت‌اش انجام می‌دهد و منزلت اجتماعی از دست رفته او را به او باز می‌گرداند.

3 ـ 2 ـ 6 . توجه به ظرفیت روانی افراد کجرو در ارزیابی رفتارهاشان
 

یکی از مباحث مطرح شده در برچسب‌زدن به دیگران، توجه داشتن به ظرفیت‌های افراد است. در حدیثی از امام صادق علیه السلام، که در صفحات گذشته نیز ذیل بحث نقش ظرفیت‌ها در ارزیابی رفتار (34) گذشت، به این مطلب اشاره شده است. (35) اگر مردم بدانند که خداوند ـ تبارک و تعالی ـ ، این مخلوقات را چگونه آفریده، هیچ‌کس،‌دیگری را سرزنش نمی‌کند. (36) در این حدیث توجه به تفاوت ظرفیت‌های افراد شده است که اشاره دارد، در صورتی که افراد جامعه به این تفاوت‌ها توجه داشته باشند، دیگر به سرزنش هم نمی‌پردازند. علاوه بر آنچه در این حدیث بدان اشاره شده است که اگر مردم می‌دانستند که با هم تفاوت دارند، همدیگر را سرزنش نمی‌کردند. این نکته هم در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است که مردم، باید دست او را هم بگیرند. امام علیه السلام می‌فرماید:
ایمان، ده پله دارد و پله‌های آن، یکی یکی طی می‌شود. کسی که در پله دوم است، نباید به کسی که در پله اول است، بگوید: تو چیزی نیستی، تا برسد به پله دهم. پس تو حق نداری آن کسی را که در پله پایین‌تر از توست، بیندازی؛ چرا که بالاتر از تو، تو را خواهد انداخت. هر گاه دیدی کسی پایین‌تر از توست، با مدارا، او را بالا ببر و بر او چیزی که توانش را ندارد، تحمیل نکن، که او را می‌شکنی، و هر کسی که مؤمنی را بشکند، باید که ترمیم‌اش نماید.
در صورتی که به ظرفیت‌های افراد در فهم ارزش‌ها و پای‌بند ماندن به هنجارها توجه شود، که این مطلب در احادیث پیش‌گفته بیان شده است، می‌توان میان آن با فرایند تغییر مسیر ـ که در نظریه برچسب آمده است ـ ، پیوند برقرار کرد.
به عبارت دیگر، ایمان یعنی باور قلبی به عقاید ماورایی و طبیعی که این باور هر چه مستحکم‌تر باشد، پای‌بند به هنجارهای دینی بیشتر و مستحکم‌تر است. این حدیث به این نکته اشاره دارد که فهم‌های افراد مختلف است و با توجه به این مسأله میزان پای‌بندی افراد جامعه نیز مختلف است و افراد جامعه نباید همدیگر را در میزان پای‌بندی سرزنش کنند.

4 ـ 2 ـ 6 . نفی مجازات‌گرایی
 

یکی دیگر از راه‌کارهای کنترلی، در نظریه برچسب‌زنی، نفس مجازات‌گرایی است. این نظریه‌پردازان معتقدند که ابتدا باید علت‌های برچسب را از بین برد، سپس به مجازات پرداخت. در حقیقت آنان با دیدن آثار منفی مجازات‌گرایی به این نتیجه رسیدند که نفی مجازات‌گرایی کنند؛ ولی اسلام مجازات‌گرا نیست، یعنی اثبات جرم را سخت کرده است، ولی ما به این نکته اشاره می‌کنیم که نظریه‌پردازان برچسب‌زنی نیز به این نکته رسیده‌اند که باید به سراغ نفی مجازات‌گرایی بروند و اسلام از ابتدا به این نکته توجه داشته است. امام علی علیه السلام، در حدیثی درباره نهی از غیبت نمودن مردم به این مطلب، اشاره فرموده است: سزوار است کسانی که از عیوب پاک‌اند، از آلودگی به گناهان سالم‌اند، نسبت به گناه‌کاران و اهل معصیت، دلسوزی نمایند (37) . (38)
دلسوزی درباره اهل معصیت را می‌توان به عنوان نفی مجازات‌گرایی ارزیابی کرد.

5 ـ 2 ـ 6 . فرهنگ سازی تساهل
 

امام علی علیه السلام در حدیثی ـ که پیش‌تر نیز آورده شد ـ فرموده است: از لغزش جوان‌مردان (و افراد با شخصیت) چشم‌پوشی کنید؛ چرا که هیچ یک از آنها نمی‌لغزد، مگر این که دست خدا در دست اوست و او را بلند می‌نماید (39) . (40)
این حدیث، می‌تواند ناظر به توجه دادن جامعه به این نکته باشد که لازم نیست با هر کجروی‌ای مقابله کنیم و این، یکی از ابعاد شایان توجه در فرهنگ‌سازی تساهل است. با توجه به نکته‌ای که ابن میثم در شرح حدیث آورده است و این که دست خدا در دست آنهاست و آنان را بلند می‌کند، این کنایه از وابستگی‌های آنان به خدا و جبران حال ایشان توسط اوست توضیح آن که جوان‌مردی، فضیلت بزرگی است که باعث جلب توجه مردم و میل قلبی و کمک آنان می‌گردد. بدین ترتیب، خطاکارِ جوان‌مرد، برای عنایت خدا، و همچنین به پا ساختن و جبران لغزش خود، آمادگی پیدا می‌کند.

نتیجه‌
 

در این پژوهش با بررسی دیدگاه برچسب‌زنی و استخراج گزاره‌های این نظریه، به سؤالاتی دست یافتیم که آنها را به احادیث اهل بیت علیهم السلام عرضه کرده و در پی پاسخ این پرسش‌ها در احادیث اهل بیت علیهم السلام بودیم. همان‌گونه که ملاحظه شد، روش ما نیز در این تحقیق، تحلیل محتوای کیفی احادیث اهل بیت علیهم السلام نه تنها به این محورها توجه داشته‌اند،‌ بلکه برای آن پاسخ‌هایی نیز بیان فرموده‌اند. در حقیقت پاسخ این پرسش‌ها در دین وجود دارد. نکات مورد توجه در این پژوهش را در چهار بند بیان می‌کنیم:
نگارنده در پایان‌نامه بر محورهای کلی نظریه برچسب‌زنی تأکید داشته و غرض از این تحقیق مقایسه‌سنجی میان نظریه برچسب‌زنی و احادیث اهل بیت علیهم السلام نبود. نکته دوم، که در پی نکته قبلی می‌توان بیان کرد، این است که ما در این پژوهش توجه داشتیم که تطابق کامل میان مبانی دینی و مبانی نظریه برچسب‌زنی وجود ندارد. مواردی از تحلیل محتوای احادیث که در پایان‌نامه ذکر شد، می‌تواند به نوعی به گزاره‌های برچسب اشاره داشته باشد. بنا بر این، با توجه به آموزه‌های دین، مهم‌ترین اشکالی که می‌توان به مبانی نظریه برچسب‌زنی وارد آورد، نسبیت اخلاقی موجود در این نظریه است به دلیل محدودیت‌هایی که در پایان‌نامه بود امکان نقد و بررسی تمام موارد وجود نداشت. نکته دیگر که در فصل چهارم نیز به آن اشاره شده است، این که احادیث اهل بیت علیهم السلام در زمینه راه‌کارهای کنترلی بیشتر سخن گفته‌اند و جنبه پیش‌گیری بیشتر اشاره دارند تا تبیین و توضیح کجروی‌ها.
کتابنامه:
ـ آداب معاشرت از دیدگاه معصومین علیه السلام، محمد بن علی حر عاملی، ترجمه: محمدعلی فارابی و یعقوب عباس علی کمره‌ای، مشهد:‌ بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ‌1372 ش.
ـ آداب معاشرت در اسلام، ترجمه و شرح الاربعین، محمدحسین جلالی، ترجمه و تحقیق: جواد بیات، و محمد آذربایجانی، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی،‌ 1372 ش.
ـ آسیب‌شناسی اجتماعی: جامعه‌شناسی انحرافات اجتماعی، رحمت الله سروستانی، تهران: آن، 1383ش.
ـ آسیب‌شناسی اجتماعی: جامعه‌شناسی انحرافات، رحمت الله صدیق سروستانی، تهران: 1383 ش.
ـ الإحتجاج، احمد بن علی طبرسی، مؤسسه ی الأعلمی، مؤسسه ی اهل البیت علیهم السلام، 1410 ق.
ـ احکام القرآن، محمدصادق قمحاوی، احمد بن علی جصاص، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
ـ إرشاد القلوب إلی الصواب: نصایح و مواعظ از آیات قرآن و اخبار و احادیث نبویه و آثار ائمه علیهم السلام حسن بن محمد، دیلمی، تهران: کتاب‌فروشی بوذر جهرمی (مصطفوی)، ‌1373 ش.
ـ اصل و فنون پژوهش در گستره دین‌پژوهی، احد فرامرز قراملکی، قم: انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1380 ش.
ـ امالی الصدوق، محمد بن علی ابن بابویه قمی، بیروت: مؤسسه ی ‌الاعلمی المطبوعات، 1410 ق.
ـ امالی الصدوق، محمد بن علی ابن بابویه قمی، مقدمه و ترجمه: کمرهای، تهران: کتابچی. ـ انحرافات اجتماعی، نظریه‌ها و دیدگاه‌ها، فریده ممتاز، تهران: بی‌نا، 1381 ش.
ـ اندیشه اجتماعی در روایات امر به معروف و نهی از منکر، غلامرضا صدیق اورعی، تدوین: محسن طوسی، دارالحدیث، 1386 ش.
ـ اندیشه اجتماعی در روایات صله رحم، شرف الدین سید حسین، دفتر تبلیغات اسلامی.
ـ اندیشه اجتماعی در روایات صله رحم، محسن طوسی، قم: دار الحدیث، 1387 ش.
ـ بحارالأنوار اخبار الائمه ی الأطهار علیهم السلام، محمدباقر مجلسی، بیروت: مؤسه ی الوفاء، 1403 ق.
ـ بررسی تطبیقی میان دیدگاه اسلام و یافته‌های علوم اجتماعی، دکتر سلیمی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ـ پیام امام: شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه ی ، ناصر مکارم شیرازی، تهران: دارالکتب الاسلامیه ی ، 1375 ق.
ـ تاج العروس من جواهر القاموس، محمد بن محمد مرتضی زبیدی، بیروت: دارالفکر، 1414 ق.
ـ التبیان فی تفسیر القرآن با مقدمه شیخ آغابزرگ تهرانی، محمد بن حسن طوسی، تحقیق: احمد قصیر عاملی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1376 ق.
ـ تحف العقول عن آل الرسول صلی الله علیهم، ‌حسن بن علی ابن شعبه، نجف: المکتبه ی والطبعه ی الحیدریه ی ، 1380ق.
ـ تحف العقول، حسن بن شعبه حرّانی، مؤسسه انتشارات اسلامی (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، 1404ق.
ـ ترجمه ی مشکاه ی الأنوار، علی بن حسن طبرسی، و عزیز الله عطاردی، تهران: عطارد، 1374 ش.
ـ ترجمه و تفسیر نهج البلاغه ی ، محمدتقی جعفری، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی،‌ 1376 ش.
ـ ترجمه و شرح اصول کافی، محمد بن ابراهیم صدر الدین شیرازی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366 ش.
ـ ترجمه و متن کتاب الاحتجاج، احمد بن علی طبرسی، مترجم: بهراد جعفری، تهران: دار الکتاب الإسلامیه ی ، 1381 ش.
ـ الترغیب و الترهیب، اسماعیل بن محمد جوزی، دار الحدیث، 1414 ق.
ـ تفسیر المیزان، محمد حسین طباطبایی، ترجمه: ناصر مکارم شیرازی، و محمدباقر موسوی همدانی، تهران: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، 1366 ش.
ـ تفسیر نمادهای دینی، محسن طوسی، پژوهشکده صدا و سیما.
ـ تکنیک‌های خاص تحقیق در علوم اجتماعی، فرامرز رفیع‌پور، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1382 ش.
ـ توحید مفضل، جعفر بن محمد علیه السلام، ترجمه و نگارش: ابوالحسن حسینی (تهرانی)، قم: روحانی، 1383ش.
ـ توحید مفضل، محمد خلیلی، بیروت: مؤسسه ی ‌الاعلمی،‌1404 ق.
ـ توحید مفضل، محمدباقر مجلسی، تحقیق: باقر بیدهندی، مقدمه: محمد تقی شوشتری، پاورقی: سید محمدحسین طباطبایی، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1379 ش.
ـ ثواب الأعمال،‌ محمد بن علی ابن بابویه قمی، تهران: کتابفروشی صدوق، 1363 ش.
ـ جامعه امروز، فرهنگ هلاکویی، تهران: بی‌نا، 1356 ش. ـ جامعه‌شناسی انحرافات (جزوه درسی دوره کارشناسی)، علیرضا محسنی تبریزی تهران: دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران: 1379 ش.
ـ جامعه‌شناسی کجروی (مجموعه مطالعات کجروی و کنترل اجتماعی)، علی سلیمی، و محمد داوری، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385 ش.
ـ جامعه‌‌شناسی، آنتونی گیدنز، ترجمه: منوچهر صبوری، تهران: نشر نی، 1378 ش.
ـ جرم و جرم‌شناسی: (ترجمه تطبیقی ویراست نخست و دوم)، متن درسی نظریه‌های جرم و کجروی، رابرت وایت، و فیونا هینز، ترجمه: ‌علی سلیمی، با همکاری محسن کارخانه، و فرید مخاطب قمی، قم: مؤسسه پژوهشی حوزه و دانشگاه، 1383 ش.
ـ جرم‌شناسی نظری: مروری بر نظریه‌های جرم‌شناسی، جرج ولد، توماس برنارد و جفری اسنیپس، ترجمه:‌ علی شجاعی، مقدمه: محمد آشوری، تهران: سمت، 1380 ش.
ـ الجواهر السنیه ی فی الاحادیث القدسیه ی ، محمد بن حسن حر عاملی، قم: نشر یس، 1402 ق، 1360 ش.
ـ جهاد با نفس، ترجمه کتاب جهاد النفس وسائل الشیعه ی ، محمد بن حسن حر عاملی، ترجمه: افراسیابی، علی، قم: نهاوندی، 1380 ش.
ـ الحیاه ی ، قم ـ‌ بیروت: مؤسسه ی ‌ العالمیه ی الحوزوات و المدارس الاسلامیه ی .
ـ الحیاه ی : گزارشی درباره جلد سوم تا ششم، محمدرضا حکیمی، قم: تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368 ش.
ـ الخصال، محمد بن علی ابن بابویه قمی، مقدمه و ترجمه: احمد فهری زنجانی، تهران: موسسه ی علمیه ی الإسلامیه ی .
ـ درآمدی بر جامعه: با تأکید بر نظریه‌های کارکردگرایی، ستیز و کنش متقابل نمادین، رابرتسون، یان، ترجمه: حسین، بهران، مشهد: آستان قدس رضوی، 1374 ش.
ـ الدره ی الباهره ی من الأصداف الطاهره ی ، شهید اول، بیروت: دار الاعراف، 1413 ق.
ـ الدره ی الباهره ی من الأصداف الطاهره ی ، شهید اول، ترجمه: عبدالهادی مسعودی، قم: زائر، 1379 ش.
ـ درون‌مایه‌های یک نظریه اجتماعی بر اساس آموزه‌های قرآنی، علی سلیمی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی (ویژه‌نامه علوم اجتماعی)، سال پانزدهم، شماره 56 ‌57، بهار و تابستان 1386 ش.
ـ دعائم الإسلام و ذکر الحلال والحرام، لمان بن محمد ابن حیون، مصر: دار المعارف،1389 ق.
ـ رساله ی فی علم اصول الحدیث، علی بن محمد شریف جرجانی، صنعا: مکتبه ی دارالقدس، 1415 ق.
ـ روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی (ج 1 و 2)، باقر ساروخانی، تهران: پژوهشگاه، 1372 ش.
ـ روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، ببی، ‌ارل، ترجمه: رضا فاضل، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها، 1381 ش.
ـ روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روان‌شناسی، مدریت دامین گال، ترجمه: احمد رضا هنر و دیگران، تهران: سمت، 1382 ش.
روش‌های علوم اجتماعی، دو ورژه، موریس،ترجمه: خسرو اسدی، انتشارات امیر کبیر، 1362 ش.
ـ سلاسل الحدید فی تقیید ابن ابی الحدید، یوسف بن احمد البحرانی، بحرین: دارالعصمه ی ، 1428 ق.
ـ شرح جامعی بر نهج البلاغه ی ، ناصر مکارم شیرازی با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان، تهران: دارالکتاب الاسلامیه ی ، 1375ش.
ـ شرح غرر الحکم و درر الکلم، آقا جمال خوانساری، محمد بن حسین، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373 ش.
ـ شرح نهج البلاغه ی ، سید عباس موسوی، بیروت: دار الرسول الاکرم، ‌دار المحجه ی البیضاء، 1376 ق.
ـ شرح نهج البلاغه ی ، میثم بن علی بن میثم بحرانی، ج 1، 4 و 5، بی‌جا: دفتر نشر الکتاب، 1362ش.
ـ عیون الحکم والمواعظ، علی بن محمد لیثی واسطی، قم: دارالحدیث، 1376 ش.
ـ غرر الحکم و درر الکلم، عبدالواحد بن محمد آمدی، بیروت: دارالصفوه، 1413 ق.
ـ الفروق اللغویه ی ، حسن بن عبدالله عسکری، بیروت: دار الکتاب العلمیه ی .
ـ الفصول المهمه الائمه ی علیهم السلام، علی بن محمد ابن صباغ، بیروت: ‌ثار الامنواء، 1409ق.
ـ القاموس المحیط، فیروزآبادی، بیروت: موسسه ی الرساله ی ، 1407 ق.
ـ الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران: کتب الإسلامیه ی ، 1382 ق.
ـ کندوکاوها و پنداشت‌ها فرامرز رفیع‌پور، تهران: شرکت سهامی انتشار 1372 ش.
ـ کنز الفوائد، محمد بن علی کراجکی، قم: دارالذخائر، 1410 ق.
ـ گزاره‌های دینی و طبیعت اجتماعی کجروی، علی سلیمی، فصل‌نامه علمی ـ پژوهشی انجمن معارف اسلامی ایران، سال دوم، ش 8 و 9.
ـ لسان العرب، محمد بن مکرم ابن منظور، دار احیاء التراث العربی، 1412 ق.
ـ مبانی جامعه‌شناسی، آلفرد مک کلانگ لی، ترجمه: محمدحسین فرجاد، و هما به‌روش، تهران: نشر همراه، 1369 ش.
ـ مبانی جامعه‌شناسی، ‌بروس کوئن، ترجمه و اقتباس: غلامعباس توسلی، و رضا فاضل، تهران:
سمت، 1372 ش.
ـ مجمع البحرین، فخرالدین بن محمد طریحی، تهران: مؤسسه بعثت، 1414 ق.
ـ مجمع البیان، فضل بن حسن طبرسی، بیروت: مؤسسه ی ‌ الاعلمی المطبوعات، 1415 ق .
ـ مسایل جامعه‌شناسی از دیدگاه امام علی علیه السلام، هیأت تحریریه بنیاد نهج البلاغه ی ـ مستدرک الوسائل، حسین بن محمدتقی نوری، مؤسسه ی آل البیت علیهم السلام، 1408 ق.
ـ مستدرک الوسائل، میرزاحسین نوری، قم: مؤسسه ی آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، 1408 ق.
ـ مستدرک نهج البلاغه ی الموسوم بمصباح البلاغه ی ، میر جهانی طباطبایی، بی جا: 1388 ق.
ـ مشکاه ی الأنوار فیما روی عن الله سبحانه من الأخبار، محمد بن علی ابن عربی، مصر: مکتبه ی القاهره، 1420ق.
ـ مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول صلی الله علیه و آله، محمد بن طلحه ی نصیبی، بیروت: مؤسسه ی ‌البلاغ، 1419 ق.
ـ معالم العلماء‌فی فهرست کتب الشیعه ی واسماء‌المصنفین منهم قدیماً و حدیثاً، ابن شهرآشوب مازندرانی، نجف: المطبعه ی الحیدریه ی ، 1380ق. ـ معجم المقاییس فی اللغه ی ، احمد بن فارس ابن فارس، بیروت: درالفکر، 1415 ق.
ـ المفردات فی غریب القرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانی، مصر: شرکه ی مکتبه ی ومطبعه ی مصطفی البابی الحلبی واولاده، 1381 ق.
ـ مقدمه‌ای بر جرم‌شناسی، ریمون گسن، ترجمه: مهدی کی‌نیا، بی‌جا: 1370 ش.
ـ مناسبات جامعه‌شناسی و حدیث (مجموعه مصاحبه‌ها)، با همکاری، محمدرضا ضمیری، قم: دارالحدیث.
ـ منهاج البراعه ی فی شرح نهج البلاغه ی ، سعید بن هبه ی الله قطب‌الدین راوندی، قم: مکتبه ی ‌آیت الله المرعشی العامه ی ، 1406 ق.
ـ میزان الحکمه ی ، محمد محمدی ری‌شهری، قم: دارالحدیث، 1377 ش.
ـ نظریه‌های جامعه‌شناسی، غلامعباس توسلی، تهران: انتشارات سمت، 1369 ش.
ـ نظم اجتماعی در نظریه‌های جامعه‌شناسی (مجموعه علوم اجتماعی 4)، پیتر ورسلی، ترجمه: سعید معیدفر، تهران: 1378 ش.
ـ النهایه ی فی غریب الحدیث و الأثر، ابن اثیر، مبارک بن محمد، بیروت: دار الکتاب العلمیه ی ، 1418 ق.
ـ نهج البلاغه ی امیرالمؤمنین علیه السلام، با قلم: محمدجعفر امامی، و محمد رضا آشتیانی، زیر نظر: ناصر مکارم شیرازی، قم: مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام، ‌1375 ش.
ـ نهج البلاغه ی ، ابوالحسن محمد بن الحسن سید رضی، تصحیح: صبحی صالح، بیروت: دارالکتاب اللبنانی، 1980 ق.
ـ نهج البلاغه ی ، سید رضی ابوالحسن محمد بن الحسن، تهران: اساطیر، 1374 ش.
- وسائل الشیعه، محمد بن حسن حر عاملی، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1409ق.
- «بررسی مجدد رابطه دین و جرم: اثرات دین، کنترل های غیردینی و محیط اجتماعی و بزه کاری بزرگسالان»، ایوانز، تی. دیوید و دیگران، ترجمه: علی سلیمی، فصل نامه حوزه و دانشگاه، ش23، تابستان 79ش.
- «دین، کجروی و کنترل اجتماعی»، استارک، رادنی و ویلیام سیمز بن بریج، تلخیص و گزارش: علی سلیمی، فصلنامه ی حوزه و دانشگاه ش23، بهار 79 ش.
-america s crime problem:... sheley,j , f 1985.- becker,h. 1963 . outsiders: studies in the sociology fo deviance new york:free press.
- clifton d. brayant, encyclopedia of criminology and deviant behavior, brunner routledge.
- cohen, a. k. 1968. deviant behavior.
- downes, david & paul rock 1998 . understanding deviance: a guide to sociology of crime and rulebraking. 3d ed. ul s. a. : oxford univesity press.
- englewood, crimes without victims: deviant behavior and public policy schur, e 1965 . cliffs, n. j.:prentice- hall.
- coffman, erving 1963. srigma. englewood cliffs n. j.: prentici-hall.
- heussanstamm, f. k. 1975. bumper stickers and the cops . insteffensmerer, k. j. & r. m. terry eds examining deviance experimentally: selected readings. port washington, n. y. : erlbaum.
- lemert, e. m. 1972. human deviance, social problems, and social control. 2ne ed. englewood cliffs, nj: prentice hall.
- lily, j. r. , cullen, j. t. & ball. criminlogical theory: context and consequencers r. a. newbury park, ca:sage.1989.
- radecal non-intervention:rethinking the delinquncy schur, e. 1973. englewood cliffs, n. j.:prentice- hall. problem.
- schur, e. 1973. englewood cliffs,n.j:prentice- hall radiacal non
- intervention: rethinking the deliquncy probe.
- social merton, r. k. 1968. theory and social strucure.
- webster s new collegiate deitionary.
- wrightsmanT l. s. , et. al. psychology and ... 1998.

پی نوشت ها :
 

*کارشناس ارشد جامعه شناسی.
1. جرم و جرم شناسی، ص194-95.
2. psychology and ... wrighsman , l. s. , et. al. 1998,p 124. به نقل از americas "crime sheley,j. j. 1985. problem" (به نقل از: جامعه شناسی کجروی، ص423).
3. آسیب شناسی اجتماعی، ص106؛ جامعه شناسی انحرافات، ص26، به نقل از همان، ص423-424.
4. الکافی، ج2، ص358.
5. همان، ص354.
6. آداب معاشرت، ترجمه بحارالانوار، ج2، ص34.
7. الکافی، ج8، ص34.
8. معادل «diversion» است که با تعبیرهای «قضازدایی» یا «تغییر مسیر کیفری» هم معادل گذاری شده است (ر.ک: دانش نامه جرم شناسی) به نقل از: جامعه شناسی کجروی، ص490.
9. delabelling
10. decriminalization
11. decriminalization
12. decarceration
13. non- intervention
14. restorative justice
15. «eintrgrative shaming» این مضمون «شرم ساری یک پارچه» هم نامیده شده و برگرفته از: نظریه های برچسب زنی خرده فرهنگی، فرصت، همنشینی افتراقی و یادگیری اجتماعی شمرده اند (جرم شناسی نظری، ص411-413، به نقل از همان، ص490).
16. family group conferences
17. دیدگاه های وی در این دو کتاب مطرح شده است:englewood crimes without victims: deviant and public policy schur,e 1965 cliffs, n. j. : prentice- hall.
radical non- intervention: rethinking the delinquncy schur, e 1973. englewood cliffs, n. j: prntice- hall. problem
understanding downes, d & p. rock 1998 p. 6-9 & 349 deviance.
18. همان، ص491.
19. نهج البلاغه، نامه69.
20. الکافی، ج6، ص19.
21. سنن النبی، ص157.
22. نهج البلاغه، حکمت 146.
23. ترجمه گویا، ج3، ص274.
24. شرح نهج البلاغه، ابن میثم، ج5، ص546.
25. آداب معاشرت از دیدگاه معصومان علیه السلام، ص198.
26. الکافی، ج2، ص354.
27. اصول الکافی، ج4، ص57.
28. کنز الفوائد، ج1، ص55.
29. جهاد النفس، وسائل الشیعه، ص187.
30. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص145.
31. مواعظ امامان، ترجمه ج17، بحارالانوار، ص244.
32. کافی، ج2، ص435.
33. کافی، ترجمه مصطفوی، ج4، ص168.
34. در صفحات79-83 همین نوشته.
35. الکافی، ج2، ص44-45.
36. اصول الکافی، ج3، ص74.
37. نهج البلاغه، کلام 140.
38. ترجمه گویا و شرح فشرده ای بر نهج البلاغه، ج2، ص113-115.
39. نهج البلاغه، حکمت 20.
40. ترجمه گویا، ج3، ص216.
 

منبع: نشریه علوم حدیث شماره 56