جشنواره فیلم قاهره؛ افتخار جهان عرب در سینما/ هرم طلایی می‌درخشد

خبرگزاری مهر-گروه هنر-محمدامین شکاری: «ما در خط مقدم سینما جایگاه خود را دوباره بدست خواهیم آورد» این جمله را عزت ابوعوف رییس جشنواره جهانی فیلم قاهره در سال 2007 در شب افتتاحیه جشنواره به زبان آورد؛ جمله ای که بیان می دارد زمانی جشنواره جهانی فیلم قاهره جایگاهی بسیار مهم در جهان عرب داشته ولی به نظر می رسد امروزه این جایگاه متزلزل شده است.

جشنواره جهانی فیلم قاهره با نام عربی (مهرجان القاهرة السینمائی الدولی) قدیمی ترین جشنواره در دنیای عرب و یکی از 15 جشنواره رقابتی سطح الف دنیا به انتخاب «فدراسیون بین المللی انجمن تهیه کنندگان فیلم» است که هر ساله در قاهره پایتخت کشور مصر ملقب به شهر هزار مناره، بزرگترین شهر جهانِ عرب و خاورمیانه برگزار می شود.

پیدایش جشنواره

نخستین دوره جشنواره فیلم قاهره در سال 1976 به همت انجمن نویسندگان و منتقدان فیلم مصری و به ریاست کمال الملاخ روزنامه نگار، منتقد سینما و باستان شناس شهیر این کشور برگزار شد. ایده برگزاری جشنواره اولین بار توسط کمال الملاخ و گروه همراهش، پس از دیدار از جشنواره جهانی فیلم برلین در سال 1975 شکل گرفت. آنها همچون بسیاری از بنیان‌گذاران جشنواره ها در سراسر دنیا از فقدان چنین جشنواره ای در کشور خود ناراضی بودند. تنها چند ماه پس از ارایه این ایده که با استقبال دولت وقت مصر مواجه شد پرچم های رنگارنگِ کشورهای مختلف دنیا در خیابان های قاهره به اهتزاز در آمد و برای اولین بار ستارگان سینمای جهان برای حضور در جشنواره ای سینمایی پا به پایتخت سینمای خاورمیانه گذاشتند.   

بدین ترتیب جشنواره فیلم قاهره با نمایش 100 فیلم از 33 کشور جهان از جمله ژاپن، ایتالیا، یونان، آمریکا، هند، ترکیه، ایران، الجزایر و مصر در 16 آگوست 1976 آغاز به کار کرد. برنامه نمایش فیلم ها در این دوره آن گونه که در روزنامه الاهرام منتشر شده چنین بوده است: فیلم های جشنواره صبح ها در هتل شرایتون و شب ها در هتل هیلتون قاهره برای اهالی رسانه و منتقدان پخش می شدند. سینماهای پخش مردمی نیز شامل قصرالنیل، لیدو و رامسس بودند.

جوایز جشنواره در این دوره با شکل و شمایل «حاثور» الهه عشق و زیبایی مصر باستان به برگزیدگان اعطا شد. جایزه بهترین فیلم جشنواره به «دلقک ها» ساخته فدریکو فلینی کارگردان بلندآوازه ایتالیایی رسید. جایزه بهترین بازیگر نقش اول مرد را عماد حمدی بازیگر سرشناس مصری برای حضورش در فیلم «گناهکاران» بدست آورد و لینا کارستنز بازیگر مسن آلمانی برای بازی در فیلم «لینا براک» برنده جایزه بهترین بازیگرنقش اول زن شد.   

آلبرتو لاتوادا و کلودیا کاردیناله کارگردان و بازیگر ایتالیایی نیز فاتحان جوایز افتخاری اولین دوره جشنواره بودند. جالب است بدانیم کشور ما ایران نیز در نخستین دوره جشنواره فیلم قاهره بسیار موفق ظاهر شد. مهرداد فخیمی و پرویز ملک زاده دو تن از فیلمبرداران به‌نام سینمای ایران برای فیلمبرداری درخشانشان در فیلم «غریبه و مه» ساخته بهرام بیضایی جایزه ویژه جشنواره را تصاحب کردند. جایزه طلایی بهترین فیلم کوتاه جشنواره نیز به شاپور قریب برای فیلم «هفت تیرهای چوبی» تعلق گرفت تا سینمای ایران در جشنواره جهانی فیلم قاهره آغازی باشکوه را تجربه کند.

جالب است بدانیم کشور ما ایران نیز در نخستین دوره جشنواره فیلم قاهره بسیار موفق ظاهر شددر شب اختتامیه این دوره، سمیر صبری و سمیر الاسکندرانی دو تن از خوانندگان سرشناس مصری با اجرای چندین ترانه محلی با زبان های مختلف در کنار عزیز جلال خواننده مراکشی شبی پرخاطره را برای حاضران در مراسم رقم زدند.

پس از برگزاری اولین دوره جشنواره، شاید پیش بینی این که در کشور سیاست زده ای چون مصر به ویژه در دهه پرالتهاب 70 میلادی جشنواره سینمایی این کشور به دور از اتفاقات سیاسی برگزار نشود کار چندان دشواری به نظر نمی رسید. برای حضور پررنگ سیاست در جشنواره قاهره چهار سال زمان نیاز بود. در سال 1978 انور سادات رییس جمهوری مصر با امضای پیمان کمپ دیوید، اسراییل؛ یگانه دشمن اعراب را به رسمیت شناخت! متعاقب این اتفاق چهارمین دوره جشنواره در سپتامبر 1979 کاملا تحت تاثیر این پیمان صلح قرار داشت. در این دوره بسیاری در غرب امید داشتند که اختلافات فرهنگی میان مصر و رژیم صهیونیستی کمتر شده و ممنوعیت طولانی مدت فیلم های با موضوع یهودیت و یا حضور بازیگران اسراییلی در مصر از بین برود.

در نهایت در آن دوره حضور تعدادی تهیه کننده، کارگردان و بازیگر اسراییلی به عنوان مهمانان خصوصی در جشنواره و همچنین حضور الیزابت تیلور بازیگر نامدار انگلیسی برنده دو جایزه اسکار در قاهره تنها دستاورد پیمان کمپ دیوید در جشنواره قاهره سال 1979 محسوب می شد. الیزابت تیلور که بدلیل حمایت هایش از اسراییل بیش از دو دهه فیلم هایش در کشور های عربی منع شده بود در شب افتتاحیه چهارمین دوره جشنواره فیلم قاهره حاضر و با استقبال گرم انور سادات رییس جمهوری وقت مصر مواجه شد.

یکی از چالش های عمده جشنواره طی سال های اولیه، مدیریت آن بود. 7 سال ابتدایی سازماندهی و مدیریت جشنواره را انجمن منتقدان و فیلمنامه نویسان مصری بر عهده داشت. پس از آن در سال 1983 اتحادیه سندیکای هنرمندان سرپرستی جشنواره را بر عهده گرفت تا این که نقطه عطف تاریخ جشنواره زمانی رقم خورد که در سال 1985 انجمن نویسندگان و فیلمنامه نویسان مصری به همراه وزارت فرهنگ و اتحادیه سندیکای هنرمندان منابع خود را برای برگزاری یک جشنواره منسجم سینمایی بسیج کرده و با همکاری هم کمیته ای مشترک برای ارتقای کیفیت و وضعیت مالی فستیوال تشکیل دادند. آنها بهبود فیلم ها، تقویت پیوند هنری میان کشورها، برگزاری جلسات میان متخصصان سینما و ایجاد پل های ارتباطی میان عوامل سینما را به منظور ارتقا و گسترش فرهنگ سینما در مصر و جهان عرب و دیگر کشورهای دنیا از اهداف اصلی خود در برگزاری جشنواره اعلام کردند.

جشنواره فیلم قاهره از سال 1976 تاکنون هر ساله به استثنای دو سال برگزار شده است. سال 2011 اولین دوره‌ای بوده که جشنواره به دلیل ناآرامی‌های موسوم به بهار عرب که به سرنگونی رژیم حسنی مبارک انجامید، برگزار نشد. یک سال بعد از این دوره، مسئولان جشنواره با غلبه بر مجموعه‌ای از مشکلات اداری و حقوقی به سختی توانستند چراغ جشنواره را روشن نگه داشته و سی و پنجمین دوره آن را برگزار کنند و مانع از خارج شدن جشنواره از رده الف ویژه معتبرترین جشنواره‌های سینمایی رقابتی توسط فیاپف شوند. البته در این دوره نیز مراسم اختتامیه جشنواره که قرار بود در خانه اپرای قاهره برگزار شود به دلیل نزدیکی به میدان تحریر که در آن روزها شاهد اعتراضات مردمی علیه بیانیه جنجالی قانون اساسی محمد مرسی رییس جمهوری وقت مصر بود لغو شد. یک سال بعد در سال 2013 به منظور برگزاری مناسب تر و ایجاد تغییرات در ساختار جشنواره برای دومین بار در طول چهل سال شکل گیری آن، جشنواره برگزار نشد. پس از این 2 سال، جشنواره دوباره به روال پیشین خود  برگشته و هر ساله برگزار می شود.

مدیران جشنواره

همان طور که در بالا اشاره شد کمال الملاخ روزنامه نگار و باستان شناس نامدار مصری که بیشتر از سینما، نامش برای کشف «قایق خورشیدی خوفو» متعلق به 4600 سال پیش در زیر هرم جیزه شناخته می شود اولین رییس جشنواره فیلم قاهره بین سال های 1976 تا 1983 بود. جانشین الملاخ، کمال الشیخ کارگردان دهه های 50 و 60 سینمای مصر بود که در سال 1984 تنها به مدت یک سال این سمت را در اختیار داشت. پس از وی، سعد الدین وهبه نمایشنامه نویس و روزنامه نگار شاخص مصری بین سال های 1985 تا 1997 ریاست جشنواره را برعهده گرفت. با اتمام دوران ریاست سعد الدین وهبه که با پایان عمرش همراه بود حسین فهمی بین سال های 1998 تا 2001 رییس جشنواره فیلم قاهره شد. شریف الشبیشی 2002 تا 2005، دکتر عزت ابوعوف 2006 تا 2012، سمیر فرید 2013 تا 2014، دکتر مجده واصف 2015 تا 2017 به ترتیب دیگر روسای جشنواره فیلم قاهره تا به امروز بودند.

برنامه ها و جوایز جشنواره

جشنواره فیلم قاهره دارای چندین بخش رقابتی و غیررقابتی است که مهم ترین بخش آن بخش مسابقه جهانیست. در این قسمت که ویژه فیلم های بلند داستانی و مستند است 7 جایزه به برگزیدگان اعطا می شود. بالاترین و با ارزش ترین این جوایز هرم طلایی نام دارد. جایزه هرم طلایی که تحقیقا نامش از هرم بزرگ جیزه تنها بازمانده عجایب هفتگانه جهان باستان گرفته شده از سال 1991 و در پانزدهمین دوره به جشنواره فیلم قاهره افزوده شد. این جایزه هر ساله به بهترین فیلم جشنواره اهدا می شود. نیما جاویدی تنها فیلمساز ایرانیست که این جایزه را با فیلم «ملبورن» در سال 2014 تصاحب کرده است.

جایزه ویژه هیات داوران با نام هرم نقره ای که به بهترین کارگردان تعلق می گیرد و جایزه هرم برنزی برای بهترین فیلم اول یا دوم، دیگر جوایز مهم بخش مسابقه جهانی هستند. برای بهترین فیلمنامه جشنواره نیز جایزه نجیب محفوظ در نظر گرفته شده است. نجیب محفوظ نویسنده شهیر مصری و برنده جایزه نوبل ادبیات سال 1988 است. جایزه بهترین بازیگر مرد، جایزه بهترین زن و جایزه بهترین تولید هنری دیگر جوایز بخش مسابقه جهانی را تشکیل می دهند.

در جشنواره به افتخار فاتن حمامه ستاره بزرگ زن سینمای مصر و همسر عمر شریف، بخشی خارج از بخش مسابقه به نام وی در نظر گرفته شده است که در آن جوایزی به صورت افتخاری به برگزیدگان اهدا می شود.

بخش مسابقه فیلم‌های عربی یکی دیگر از بخش های رقابتی جشنواره است که در آن فیلم هایی از جهان عرب به رقابت با یکدیگر می پردازند. جایزه بهترین فیلم عربی به ارزش 15 هزار دلار  نیز مهم ترین جایزه این بخش است که توسط یک هیات ویژه به تهیه کننده فیلم اهدا می شود.

از دیگر قسمت های جشنواره می توان به خارج از مسابقه، افق های سینمای نو عرب، سینمای فردا، پانورامای جهان، فیلم های بلند کلاسیک، بزرگداشت فیلم ها، تمرکز روی کشورها و... اشاره کرد. در جشنواره همچنین یک مجموعه سمینار، مسترکلاس، کارگاه های فیلمسازی برای متخصصان، فیلمسازان و دانشجویان سینما از مصر و جهان عرب برگزار می شود.

چهلمین دوره جشنواره جهانی فیلم قاهره امسال بین روزهای 20 تا 29 نوامبر 2018 در خانه اپرا شهر قاهره برگزار می شود.