اخلاق مهندسی؛ بررسی چهار کتاب در حوزۀ اخلاق مهندسی

درآمد

شمار کتابهای پهنۀ اخلاق مهندسی در کشورهای پیشرو در عرصۀ مهندسی، کم نبوده و بیشتر آنها را مهندسان، اساتید دانشگاه و فیلسوفان اخلاق کاربردی نگاشته اند. در ایران نیز تا آنجا که نگارنده میداند 6 کتاب در حوزۀ اخلاق مهندسی چاپ و منتشر شده است: کتاب اخلاق مهندسی و مهندسی اخلاق اثر استاد دکتر مهدی بهادری نژاد، کتاب اخلاق در مهندسی ترجمۀ آقای رضا رضایی، کتاب مفاهیم و اخلاق مهندسی اثر آقای احمد سالاریه، کتاب اخلاق در مهندسی به کوشش سازمان سنجش آموزش کشور که برای آزمون مهندسی حرفه ای چاپ و نشر شده است، کتاب مقدمه ای بر اخلاق پژوهشی و اخلاق مهندسی اثر آقای دکتر رضا خاکی صدیق و کتاب بایسته های اخلاق مهندسی ترجمۀ مؤلف و حسین کرد. از آنجا که نگارنده خود در میان کتابهای پارسی اخلاق مهندسی اثری دارد، شایسته نیست به معرفی و نقد این آثار بنشیند، از این رو در این مقاله، 4 کتاب Introduction to Engineering Ethics اثر Mike W. Martin و Roland Schinzinger (که زین پس با عنوان کتاب 1 یاد میشود)، Engineering Ethics اثر Charles B. Fleddermann (به همان سیاق: کتاب 2)، Engineering Ethics اثر W. Richard Bowen (کتاب 3) و Engineering Ethics; Concepts and Cases اثر Charles E. Harris, Michael S. Pritchard و Michael J. Rabins (کتاب 4) مورد معرفی، بررسی و گهگاه نقد قرار میگیرد.

آغاز کتاب

هر یک از کتابهای میان رشته ای باید با درآمدی آغاز شوند که خوانندگان ناآشنا به موضوع و محتوای کتاب، با سیر و برخی مؤلفه های بحث آشنا شوند. از این روست که درآمد و آغاز کتابهای اینچنینی، مهم جلوه میکند.

آغاز کتاب 1 با فصلی تحت عنوان «مهندسی و حرفه گرایی» آغاز میشود. مؤلفان کتاب میکوشند در این فصل آغازین کتاب برخی مباحث بنیادی این حوزه را به خواننده معرفی کنند. مباحثی همچون اخلاق و فضیلت و نقش آن در مهندسی و مباحث ریز و درشت اخلاقی که در حرفۀ مهندسی، مهندس با آنها مواجه شده و باید نگران آن باشد. در جای جای این فصل، کوشش مؤلف بر یادآور شدن و مطرح کردن برخی اتفاقاتی است که به دلیل سهلانگاری اخلاقی و عدم اخلاقی نگری مهندس به وجود میآید. مؤلفان کتاب، پیش از بررسی و معرفی اخلاق مهندسی، به نیکی مراحل کار یک مهندس و آنچه را که ممکن است وی در سیر کاری خویش با آن روبرو باشد و رعایت کردن یا نکردن آنها ارتباط و پیوستگی با اخلاق دارد، مانند طراحی مجدد محصول، چرخۀ آزمون و خطا و. . . معرفی کرده اند. کتاب پس از این نکات، چیستی و چرایی اخلاق مهندسی را به بحث مینشیند و سپس پای چندین پرسش چالشبرانگیز را به میان میکشد تا ذهن خواننده را به فراگیری آنچه در ادامۀ کتاب آمده است، تشنه سازد. چرایی حرفه خواندن مهندسی و چیستی مسئولیتپذیری از دیگر مباحث فصل آغازین کتاب است.

آنچه در آغاز کتاب 2 خودنمایی میکند، انتظاری است که نویسنده در ذهن مخاطب خود ایجاد میکند. در آغاز نخستین بخش و نیز سراسر دیگر بخشهای کتاب، مؤلف آنچه را که خواننده باید از خرمن آن بخش بچیند زیر این عنوان بیان میکند: «پس از مطالعۀ این فصل باید بتوانید به این پرسشها پاسخ دهید: » یا «پس از مطالعۀ این فصل خواهید توانست این مباحث را درک کرده و دریابید: ». این راهنمایی اولیه، ذهن خواننده را به نیکی متوجه نکته ها و مبحثهای مهم و خواندنی فصل مربوطه میکند. این کتاب با معرفی یک حادثه که برآمده از نبود نگرش اخلاقی میان مهندسان طراح و سازنده است، آغاز شده و مؤلف میکوشد با مطرح کردن آن، اهمیت و چرایی به میان آمدن پای اخلاق مهندسی را در مبحثهای مهندسی بیان کند. سپس کتاب به بیان وجه های همراستایی و جداییهای اخلاق فردی و اخلاق حرفه ای میپردازد. طرح این موضوع و دلیلهایی که در ادامه به آنها نیز اشاره ای خواهد شد، روشن میسازد که این کتاب برای دانشجویان و تازه کاران (چه مهندسی و چه اخلاق مهندسی) نگاشته شده است. یکسان شمردن معضلات اخلاقی و مشکلات طراحی در سیر فعالیتهای مهندسی و نیز مطرح کردن مطالعه های موردی[1] رنگارنگ در جای جای کتاب و پرسشهای آخر هر بخش، به روشنی هدف مؤلف کتاب را برای مطرح کردن کتاب در دانشگاه ها به عنوان مرجع درسی و آموزشی دانشجویان، آشکار میسازد.

کتاب کوتاه 3 که با گزیدۀ سخنی از ارسطو در کتاب اخلاق نیکوماخوسی آغاز شده است، هدف مؤلف را از نگارش کتاب، ارزیابی دلیل فراموشی مهمترین وظیفۀ مهندسها (در کنار همۀ پیشرفتهای شگرف) که همانا ارتقای سلامت مردمان است، بیان میکند. چیستی مهندسی و اخلاق از دیگر عنوانهای آغازین کتاب است که هرچند مختصر اما تا حدی جامع به بیان آنها پرداخته است. در همین آغاز کتاب، مؤلف بر جنگ و سلاح انگشت تأکید نهاده و میکوشد آنها را به عنوان یکی از مخاطرات زندگی انسانی و جایگاه اخلاق مهندسی بپروراند. با همداستانی با دیگر کتابهای این حوزه، این کتاب هم رأی بر حرفه بودن مهندسی میدهد و آن را با کسب و کار و حرفۀ پزشکی می سنجد.

کتاب 4 آغازی بسیار علمی، درازدامن و موشکافانه دارد. مؤلفان کتاب که پیش از این، کتاب علمی دیگری نیز در این حوزه چاپ و منتشر کرده اند و خود نیز بیان داشته اند که این کتاب کوتاهشده و چکیدۀ کتاب پیشین است، کتاب را با به میان کشیدن سخن از چیستی حرفه، مهندسی و حرفه گرایی، بررسی دو الگوی حرفه گرایی، بررسی سه گانۀ اخلاق هنجاری[2]، اخلاق فردی و اخلاق حرفه ای و نیز بررسی وجوه مثبت و منفی اخلاق مهندسی آغاز کرده اند. نکتۀ درخور نگرش، رویکرد مؤلفان به بررسی و توضیح مطالعه های موردی است که در همین بخش نخستین کتاب با تأکید فراوانی بر آن پای فشرده اند. در ابتدای هر فصل چکیدۀ کوتاهی از محتوای آن ارائه شده است.

چگونگی طرح مباحث فلسفی

ناگفته پیداست که بیشتر خوانندگان کتابهای اخلاق مهندسی، مهندسهایی هستند که نگران و دغدغه دار نگرش اخلاقی به حرفۀ خویش اند؛ بنابراین شایسته است مؤلفان کتابهای اخلاق مهندسی، با رویکردی ساده به طرح مباحث فلسفی بپردازند تا دایرۀ خوانندگان محدود نشود.

کتاب 1 پس از سخنی از منشورهای اخلاقی، چند گونۀ رایج اخلاق و نگرش رنگارنگ به اخلاق را معرفی و با مثالهایی، روشن میسازد. این کتاب به بررسی وجوه اخلاق حقگرایانه[3]، اخلاق وظیفه گرایانه[4]، اخلاق فضیلت گرایانه[5]، اخلاق سودگرایانه[6] و اخلاق خویش ادراکی[7] میپردازد و این آخرین گونه را اخلاقی بر پایۀ بیشترین تعهدات فردی که به فعالیتهای مهندسی معنا داده و فرد را به سوی آنها راهنمایی و ترغیب میکند، بنا مینهد. ارجاعات فراوان به کتابهای دست اول و مراجع درخور اعتنا در این حوزه، از ویژگیهای کتاب 1 در سخنپردازی پیرامون مباحث فلسفی است. مؤلف میکوشد در پایان طرح و گسترش نظریه های گوناگون اخلاقی، به این پرسش پاسخ دهد که کدام یک از نظریه ها را باید اخذ کرد و از دریچۀ آن به مسائل و معضلات اخلاقی مهندسی نگریست. پاسخی که خود به این پرسش میدهد، این است: باید وجوه همراستا و همداستانیهای همۀ نگرشها و نظریه های اخلاقی را با یکدیگر پیوند داد و به صورت جامع و فراخ و به سخن دیگر، از همۀ دریچه ها به مسائل نگریست و در گشایش گرۀ آنها کوشید!

الگوی کتاب 2، به راستی برآمده از کتاب 1 است. در این کتاب نیز (البته به کوتاهی و چکیدگی) از چهار نظریۀ مهم اخلاقی سخن رفته است و این درست پس از طرح مباحثی پیرامون منشورهای اخلاقی و حرفه گرایی است. نگارندۀ کتاب پس از بررسی تاریخ اندیشۀ اخلاقی و معرفی آن، به معرفی اخلاق سودگرایانه، بررسی موازنۀ هزینه-سود، اخلاق حقگرایانه و وظیفه گرایی و اخلاق فضیلت گرایانه پرداخته و فلاسفه ای را که هر یک از این نظریه ها را گسترش داده اند، به کوتاهی معرفی کرده است. آنچه در این کتاب نسبت به کتاب 1 برتری دارد، معرفی سنتهای اخلاقی هندویی، چینی، اسلامی و بودایی است. در بررسی منشورهای اخلاقی کشورهای شرقی نیز که بسیار کوتاه و در حد چند سطر صورت پذیرفته است، نویسندۀ کتاب به این نتیجه رسیده است که همگی این کشورها از منشورهای اخلاقی جوامع مهندسی غربی و به ویژه آمریکا بهره میبرند و سرچشمۀ آن را کوشش آن جوامع برای نگارش و پیاده سازی یک منشور جهانی میداند. کوتاهی و زبان سادۀ کتاب 2 و نیز چنانکه گفته شد، ساختار آن، همگی گواه این سخن است که این کتاب با هدف آموزشی و برای دانشجویان نگاشته شده است.

کتاب 3، از دریچۀ دیگری به برخی نظریه های فلسفی نگریسته است. این کتاب با مطرح کردن پیامدگرایی[8]، سودگرایی را به عنوان یکی از شاخه های این رویکرد معرفی کرده است. جالب است که نویسنده پس از معرفی این نظریه، خود اذعان میکند که پیامدگرایی نمیتواند همۀ وجوه معضلات و مسائل اخلاقی را پوشش داده و حل و فصل کند؛ پس بایسته است افراد در جستجوی دیگر نظریه ها هم باشند. نظریۀ اخلاقی دیگری که مؤلف معرفی و بررسی میکند، قراردادگرایی[9] به معنی پیروی از رویۀ اخلاقی جاری در جامعه است. نخستین فردی که قراردادگرایی را مطرح کرده، سقراط است. نظریه های وظیفه گرایی کانتی و فضیلت گرایی نیز در کتاب 3 مورد واکاوی کوتاه قرار گرفته است. در این کتاب نظریه های اخلاقی کمابیش همانند دیگر کتابها، تنها با تغییر نگرشی اندک، مورد کنکاش قرار گرفته است.

کتاب 4، برعکس رویکرد سه کتاب دیگر در طرح و بررسی جداگانۀ نظریه های اخلاقی، کوشیده است چند نظریه را در لابه لای کتاب و بیشتر در جایی که سخن از چهارچوب بخشیدن و مدون کردن مسائل و مشکلات اخلاقی است مطرح سازد. اینجاست که مؤلف با تیترهایی مانند «تفکر سودگرایانه» و «احترام به افراد»، رویکردهایی مانند موازنۀ هزینه-سود، عمل سودگرایانه، قوانین سودگرایانه و حقگرایی را به نقد و بررسی می نشیند. رویکرد اجتماعنگر کتاب، راه را بر نقد و بررسی فلسفی نظریه های اخلاقی بسته است.

ریسک، ایمنی و سلامت جامعۀ بشری

بیشتر پژوهشگران اخلاق مهندسی، هدف غایی این شاخه از اخلاق کاربردی را افزایش ایمنی و سطح سلامت انسانها و معقول و منطقی کردن میزان ریسک هر پروژه معرفی کرده اند. به همین دلیل رویکرد هر یک از کتابهای این حوزه به اخلاق مهندسی جای واکاوی دارد.

رویکرد کتاب 1 به ریسک و ایمنی و سلامت جامعۀ بشری، رویکردی درازدامن است. این کتاب مهندسی را به مثابۀ آزمایشگری اجتماعی دانسته و از این راه کوشیده است این نکته را در مخاطب خود برانگیزاند که هر مهندس باید مراقب آنچه طراحی میکند و در جامعه مورد استفاده قرار میگیرد، باشد. نویسندۀ کتاب هرچند معتقد است مهندس از دیدگاه اخلاقی، استقلال دارد، اما در جای جای کتاب، به نقش مهندسها و توانایی آنها در برقراری ایمنی و افزایش سطح سلامت و بیخطری جامعه انگشت تأکید مینهد. مؤلف کتاب چنان اهمیتی برای این فصل قائل است که فصلی را تحت عنوان تعهد به ایمنی در کتاب خویش آورده و کوشیده است تا راه های افزایش ایمنی و کاهش خطر، میزان خطرپذیری قابل قبول، بررسی دقیق عدم قطعیتهای طراحی و نیز تحلیل و بررسی موازنۀ خطر-سود را به مخاطب خویش بقبولاند. همچنین حقوق و مسئولیتهایی را که در محل کار و سیر کارها و فعالیتهای مهندسی بر دوش وی قرار میگیرد، معرفی و بررسی کرده است. حتی کار گروهی و همکاری مهندسها و مدیران نیز از چشم مؤلفان کتاب دور نمانده و به تشریح و گسترش وجوه اخلاقی آن پرداخته اند. بررسی اخلاق محیط زیست، اخلاق رایانه و نیز وجوه اخلاقی افشاگری[10]، از دیگر سرفصلهای کتاب است که کوشش نویسندگان کتاب را برای پررنگکردن کارکرد اخلاق مهندسی و نقش آن در جامعه نشان میدهد.

کتاب 2 رویکرد دانشجویانه تری(!) به موضوع این بخش دارد. این کتاب همچنانکه به بررسی کوتاه نقش مهندسی در جامعه و نقش ریسک و ایمنی در فعالیتهای مهندسی میپردازد، برای حل مشکلات و معضلات اخلاقی چند روش ابتکاری معرفی میکند. روش خطکشی و روش ترسیم فلوچارت دو روشی است که مؤلف کتاب برای حل و فصل معضلات اخلاقی معرفی کرده است. این روشها چنین است که در هر مرحله اخلاقیترین و بیاخلاقترین تصمیم را در نظر گرفته و بر اساس نتایجی که هر یک از این تصمیمات در پی خواهد داشت، فرجام تصمیم و میزان اخلاقی بودن آن را تا حدی کمّی میکند. هرچند این روش چندان علمی و عملی نیست، اما از آنجا که هدف کتاب آموزش است، برای فهم بیشتر دانشجویان از میزان اخلاقی بودن تصمیماتشان، حتی در دوران دانشجویی، ابتکار جالب و کارآمدی است. مؤلف کتاب برای هر روش یک مثال را گام به گام حل کرده است. چنانکه پیشتر گفته شد، این کتاب الگویی است از کتاب 1، بنابراین دور از ذهن نخواهد بود اگر مباحث این کتاب کوتاه شدۀ مطالب همان کتاب در موضوع ریسک و ایمنی و چگونگی افزایش سطح سلامت جامعه باشد و نویسنده از بیان چند سرفصل مهم دیگر کتاب 1، چشم پوشیده باشد.

کتاب 3 از دریچۀ دیگری به این موارد نگریسته است. نخست این کتاب به مفهوم ضداخلاقی جنگ و سلاح پرداخته و سپس بر اولویت داشتن مردم بر همه چیز تأکید ورزیده است. مؤلف همچنین جایگاه و نقش مهندسی را در جریان فکری جامعه کاویده است و بر نقش کارآمد و مهم نظام آموزش مهندسی و نیز دانشگاه ها در تربیت مهندسانی که با آموزش دقیق، میزان ایمنی و کارکرد پروژه های مهندسی را در افزایش سطح سلامت بشری افزون سازند، تأکید کرده است.

رویکرد کتاب 4 به ریسک و ایمنی چنان درازدامن است که در سه فصل تحت عنوان «ریسک و مسئولیت در مهندسی»، «مهندسها و محیط زیست» و «ابعاد اجتماعی فناوری » به این موضوع پرداخته است. مؤلف در این بخشها میکوشد نشان دهد که هرچند مهندسها تکنیک و ابزار لازم را برای تخمین زیانهای طرحهای مهندسی دارا هستند اما قدرت تأثیرگذاری آنها محدود است؛ از همین رو باید نگران طرحهای خود باشند. مؤلفان کتاب همچنین معتقدند که منشورهای اخلاقی هرچند قوانینی را برای حمایت از محیط زیست جاری کرده اند اما پیامد و نتیجۀ آنها به درستی رصد و گزارش نشده و آنچه در پی اجرای آن قوانین بر محیط زیست رفته و خواهد رفت روشن نشده است. مؤلفان این کتاب همچنین بر محرمانه بودن اسرار محلکار مهندسها و نیز مالکیت معنوی طرحها و پروژه ها تأکید ورزیده اند. مؤلفان این کتاب (همچون مؤلفان کتابهای 1 و 2) مهندسها را از تعارض منافع و آنچه داوری آنها را تحت تأثیر قرار میدهد، برحذر میدارند.

مطالعۀ موردی

مطالعۀ موردی مربوط میشود به واکاوی مهندسی و اخلاقی یک فاجعه که در اثر سهلانگاری اخلاقی مهندسهای دست اندرکار پروژه رخ میدهد. این سنت در میان کتابهای اخلاق مهندسی وجود دارد که در لابه لای کتاب، این فجایع را به بررسی و کنکاش می نشینند.

مؤلفان کتاب 1 چندان تمایلی به شرح و گسترش مطالعه های موردی از خود نشان نداده اند و در سراسر کتاب چند نمونۀ اندک مانند ماجرای فضاپیمای چلنجر و حادثۀ بوپال در هندوستان را یاد کرده اند.

بیشترین تمرکز بر مطالعۀ موردی در کتاب 2 صورت گرفته است. چنانکه در پایان هر فصل، حادثه ای مرتبط با محتوای آن فصل توضیح داده شده است. مواردی مانند شاتلهای چلنجر و کلمبیا، باند فرودگاه دنور، تراشۀ پنتیوم اینتل، بوپال و بسیاری حوادث و فجایع دیگر از جمله مواردی هستند که در این کتاب کوشیده شده با دقت و وسواس مورد بررسی و کنکاش اخلاقی قرار گیرد. این کتاب از آنجا که برای دانشجویان طراحی و نگاشته شده است، زمینه را برای درک بهتر ویژگیهای یک اخلاق جاری در امور مهندسی، فراهم میسازد.

کتاب 3 در مطالعۀ موردی سکوت کرده و چیزی بیان نداشته است. دلیل آن شاید رویکرد اجتماعی و بسیار ژرفنگرانۀ مؤلف باشد که کوشیده است از نگاهی دیگر اخلاق مهندسی را مورد بررسی قرار دهد.

کتاب 4 اما بسیار جالب به مطالعات موردی پرداخته است. این کتاب فهرستی از حوادث و فجایع را به همراه شرح مختصری از آنها در مقابل چشم خواننده قرار میدهد. فهرست درازدامن و بلندبالای حوادث و فجایع، به خواننده نشان میدهد که عدم رعایت جوانب اخلاقی پروژه های مهندسی، میتواند چه پیامدهای گرانباری داشته باشد. نکتۀ در خور توجه در این کتاب، دسته بندی حوادث و فجایع رخ داده است. برای نمونه حادثۀ سیتی کورپ به دلیل سهل انگاری یا کمبود دانش مهندسان آن رخ داده و ماجرای طراحی نرم افزار برای کتابخانه ای، به دلیل عدم محرمانه نگاه داشتن اسرار حرفه ای رخ داده است. این دستهبندی، راه را برای کسانی که بخواهند موشکافانه تر به بررسی نکات و ویژگیهای هر یک از حوادث و فجایع اخلاقی بپردازند، هموار میسازد.

سخن پایانی

شایسته است اخلاق مهندسی بیش از آنچه که تاکنون در جامعۀ علمی کشور بوده، مورد توجه و دقت پژوهشگران و مهندسان قرار گیرد و مباحث آن از آزمونها و منشورهای کمتر استفاده شده، به محیط کار و زندگی روزمرۀ مهندسها راه یابد. بایسته است کتابهایی وطنی، با نگاهی ویژه به فرهنگ و آداب و رسوم اخلاقی در حوزۀ اخلاق مهندسی نگاشته شود. روی سخن در بهرهگیری از مستندات و خلقیّات ایرانیان، در طول چند دهه فعالیت مهندسی حرفه ای در ایران است تا نقاط برجسته و مهجور اخلاق مهندسی در کشور آشکار شود و از این راه شاهد پروژه هایی ایمنتر و مهندسانی اخلاقی تر در کشور باشیم.

پی نوشت ها