ریشه کنی مالاریا مسئولیت تک تک ماست

هر سال با فرا رسیدن 25 آوریل مصادف با پنجم اردیبهشت ماه روز جهانی مالاریا در سراسر جهان با هدف ریشه کنی این بیماری برگزار می‌شود.

به گزارش به نقل از روزنامه اطلاعات ،این روز فرصتی مناسب برای ارتقا آگاهی مردم در مورد مالاریا و اهتمام جدی مسئولان بهداشتی کشورها برای مقابله با این بیماری است. شعار روز جهانی مالاریا به حذف مالاریا مسئولیت تک تک ما است اختصاص یافته است. ‏

پس از گذشت یک دوره موفقیت در کنترل مالاریا در حال حاضر پیشرفت متوقف شده و سرعت فعلی برای دستیابی به نقاط عطف سال 2020 در «استراتژی فنیِ جهانی ‏WHO‏ برای مبارزه با مالاریا بین سال‌های 2016 تا 2030» کافی نیست در حالی که این استراتژی به طور خاص خواستار کاهش 40درصدی موارد ابتلا به مالاریا و نرخ مرگ و میر حاصل از آن است.

بررسی‌های سازمان جهانی بهداشت حاکی از این است که در سال 2016میلادی 216 میلیون مورد مالاریا در 91 کشور یافت شد که نسبت به سال 2015 افزایش پنج میلیونی داشته و به آمار سال 2012 بازگشته است. همچنین در این سال تعداد 445 هزار نفر در سراسر جهان جان خود را به علت ابتلا به این بیماری از دست داده‌اند که در مقایسه با سال 2015 کاهش 1000 نفری داشته است.

این در حالی است که سازمان جهانی بهداشت خواستار سرمایه گذاری بیشتر و گسترش فراگیری ابزارهای لازم جهت جلوگیری، تشخیص و درمان مالاریا شده است چرا که برای مبارزه جهانی با مالاریا اقداماتی فوری لازم است. ‏

کارشناسان بهداشتی معتقدند، از مهمترین قربانیان مالاریا کودکان زیر پنج سال هستند به طوری که هر دو دقیقه یک کودک جان خود را در اثر این بیماری از دست می‌دهد. 80 درصد از موارد مالاریا در جهان در 15کشور که همه به جز یکی از آنها در منطقه «آفریقای سیاه» قرار دارند. ‏ آنان می‌گویند،امروز در نتیجه تلاش‌های دهه‌های گذشته، مردم در بخش عمده‌ای از کشور دیگر نگران ابتلا به مالاریا نیستند.

در ایران، مالاریا از 5 میلیون بیمار سالانه در 6 دهه قبل به کمتر از 100 بیمار در سال 1396 رسیده و تعداد مرگ ناشی از مالاریا در سال در این دوره زمانی از 200 هزار مورد به صفر رسیده است. ‏

تاریخچه مالاریا ‏

علایم بیماری مالاریا در نوشته‌های چین باستان توضیح داده شده‌است. 2700 سال پیش از میلاد چند علامت مشخص مالاریا که بعداً به نام بیماری مالاریا نام گرفت در نایجینگ (قانون پزشکی) توضیح داده شد. قانون نای ‌چینگ توسط امپراتور هوانگ‌تای ویرایش شد. بیماری مالاریا در یونان باستان تا قرن چهارم قبل از میلاد به خوبی شناخته می‌شد. بقراط علایم اولیه این بیماری را شرح داد.

سوشروتا فیلسوف هندی سده 7 پیش از میلاد در مقاله پزشکی نوشته شده به زبان سانسکریت به علایم تب مالاریا و نیش زدن حشره معینی در ایجاد تب اشاره شده کرده‌است. تعدادی از نویسندگان رومی باتلاق را در ایجاد بیماری دخیل می‌دانستند. در کشور چین در سده دوم پیش از میلاد به گیاه گندواش در یک مقاله پزشکی اشاره شده بود.

همچنین در آرامگاه ماوانگدویی واقع در شهر چانگشا کشور چین 52 دارو برای درمان مالاریا پیدا شد. در سال 340 پس از میلاد برای نخستین بار خواص ضد تب گیاه گندواش توسط جی‌هانگ از خاندان ین شرقی توضیح داده شد.

در سال 1971 ماده مؤثر گیاه گندواش توسط دانشمندان چینی جداسازی شد که به نام آرتمیزینین نامیده شد. امروزه این ماده یک داروی قوی و مؤثر برای درمان مالاریا به خصوص در ترکیب با داروهای دیگر ضد مالاریا محسوب می‌شود.‏

شکل مقاوم ابر مالاریا ‏

دانشمندان سازمان جهانی بهداشت چندی قبل در مورد شیوع سریع ابر مالاریا در آسیای جنوب شرقی هشدار داده‌اند و آن را یک تهدید هشداردهنده جهانی نامیده‌اند. شکل خطرناک از انگل مالاریا که نسبت به داروهای اصلی ضدمالاریا مقاوم است در کامبوج تایلند، لائوس و جنوب ویتنام گسترش یافته است و این در حالی است که خطر واقعی درمان‌ناپذیر شدن مالاریا و شیوع آن در آفریقا است. بیماری خطرناکی که سالانه 220میلیون نفر را مبتلا می‌کند و حدود 785 هزار نفر را به کام مرگ می‌کشاند. ‏

در سال 2015 میلادی، 91 کشور با انتقال مداوم بیماری و نزدیک به نیمی از مردم دنیا در معرض خطر ابتلا به مالاریا قرار داشتند. گرچه کشورهای جنوب صحرای آفریقا بیشترین آمار ابتلا و فوت ناشی از بیماری را داشتند، اما مالاریا در کشورهای آسیای جنوب‌شرقی، آمریکای لاتین و خاورمیانه نیز شایع بود.

بعضی از گروه‌های جمعیتی مانند نوزادان، کودکان زیر 5 سال، خانم‌های باردار، افراد ناقل ویروس ‏HIV‏ یا مبتلا به ایدز، مهاجران غیرقانونی، بی‌خانمان‌ها و مسافران در معرض خطر جدی‌تر ابتلا به مالاریا هستند. برنامه‌های ملی مقابله با بیماری برای محافظت از این افراد باید متناسب با شرایط آنها در جوامع مورد توجه قرار گیرد.

آمار‌های مالاریا

دکتر احمد رئیسی – رئیس اداره کنترل مالاریا وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با بیان این مطلب به رسانه‌های گروهی اظهار داشته است: در حال حاضر وجود بیماری مالاریا در 99 کشور دنیا گزارش می‌شود و حدود 3 میلیارد و 300 میلیون نفر در معرض خطر ابتلا به این بیماری قرار دارند.

وی با بیان اینکه بر اساس آخرین تخمین سازمان جهانی بهداشت در سال 2015، تعداد مبتلایان به مالاریا در دنیا حدود 214 میلیون نفر بوده است، می‌گوید: بیماری مالاریا تا کنون باعث مرگ 438 هزار نفر در دنیا شده که 306 هزار نفر از آنها کودکان کمتر از پنج سال بوده‌اند.

این در حالی است که منبع اولیه ورود مالاریا به ایران همسایه‌های شرقی کشور بویژه پاکستان است البته موارد ثانوی بیماری مالاریا هم از طریق نیش پشه به دیگران منتقل می‌شود و هنوز هم در استان‌های کرمان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان مواردی از آن مشاهده می‌شود.

رئیس اداره کنترل مالاریا وزارت بهداشت،درمان و آموزش پزشکی از کودکان و زنان باردار به عنوان گروه‌های در معرض خطر بیماری مالاریا یاد کرده و می‌افزاید: در مناطق پر خطر، استفاده از پشه بندهای آغشته به حشره‌کش ساخته شده از جنس مرغوب و پایدار، باعث پیشگیری از ابتلا به این بیماری می‌شود.

تشخیص و درمان رایگان مالاریا ‏

رئیسی با بیان این مطلب که در مورد تشخیص و درمان بیماری مالاریا همانند سایر بیماری‌های واگیر، در تمام واحدهای بهداشتی درمانی شهری و روستایی به طور رایگان انجام می‌شود تاکید می‌کند: در سال‌های اخیر، انتقال محلی مالاریا در 11 شهرستان کشور گزارش شده که اکثر این شهرستان‌ها مربوط به استان سیستان و بلوچستان است.‏

وی با اشاره به تصویب برنامه حذف مالاریا در شورای عالی سلامت و امنیت غذایی در سال 89 می‌گوید: با اجرای برنامه‌های پیشگیرانه، ایران به عنوان یکی از کشورهای موفق و پیشرو در جهان در زمینه حذف مالاریا مطرح است. به طوری بر اساس آخرین گزارش‌های دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور، تعداد موارد بومی مالاریا در پنج سال گذشته از حدود 8000 مورد به کمتر از 100 مورد در پایان سال 95 کاهش یافته و در سال 96 هم هیچ موردی از مرگ مردم ایران بر اثر بیماری مالاریا ثبت و گزارش نشده است.

رئیس اداره کنترل مالاریا وزارت بهداشت،درمان و آموزش پزشکی می‌افزاید: روش بهسازی محیط، مبارزه مکانیکی، شیمیایی و بیولوژیکی از جمله روش‌های مبارزه با این بیماری است. به عنوان نمونه مبارزه مکانیکی شامل پر کردن گودال‌ها و آبگیرها، زهکشی و خشکاندن منابع آبی غیرقابل استفاده است.

وی از روش مبارزه شیمیایی با مالاریا به عنوان آسان‌ترین و موثرترین روش مبارزه با این بیماری یاد کرده و می‌گوید: خاصیت حشره کشی مواد شیمیایی به عوامل متعددی از جمله نوع فرمولاسیون، نوع ناقل، وضعیت آب و هوایی منطقه و… بستگی دارد. ‏

مالاریا و علایم آن ‏

دکتر فرشید ماهونی – انگل‌شناس و استاد دانشگاه شهید بهشتی در مورد بیماری مالاریا به گزارشگر روز نامه اطلاعات می‌گوید: انگل این بیماری از طریق پشه آنوفل به انسان منتقل می‌شود و نام‌های دیگری مانند تب و لرز، تب نوبه و تب متناوب نیز دارد.

به‌طور کلی، 5 گونه انگل عامل انتقال مالاریا به انسان هستند که دو گونه پلاسمودیوم فالسیپاروم و پلاسمودیوم ویواکس خطرناک‌ترند. گونه اول در نواحی آفریقایی شایع‌تر و عامل مرگ‌ومیر بسیاری در دنیاست، اما گونه دوم اغلب خارج از آفریقا دیده می‌شود.

مالاریا بیماری حاد همراه با تب است که در افرادی با ضعف سیستم ایمنی معمولا 10 تا 15 روز پس از گزش پشه آلوده بروز می‌کند. تب، سردرد و لرز نخستین علائم هستند که ممکن است خفیف باشند و تشخیص بیماری را مشکل کنند.

عدم تشخیص و درمان پلاسمودیوم فالسیپاروم می‌تواند منجر به وخامت حال بیمار و حتی مرگ او شود. بیماری در کودکان مبتلا اغلب با یک یا چند علامت جدی از جمله کم‌خونی شدید، دیسترس تنفسی متوالی به‌دلیل اسیدوز متابولیک یا مالاریای مغزی همراه با تب بالا، تشنج و اغما ظاهر می‌شود. در بزرگسالان نیز غالبا با درگیرشدن چند ارگان همراه است. البته در مناطق بومی ممکن است افراد تا حدی نسبت به بیماری مصونیت پیدا کنند

وی می‌افزاید: مالاریا از طریق نیش پشه آنوفل منتقل می‌شود و این در حالی است که بیش از 400 گونه متفاوت پشه آنوفل وجود دارند که 30 ‌گونه ناقل بسیار مهم مالاریا هستند که در زمان سپیده‌دم انسان را نیش می‌زنند. شدت وخامت بیماری به عوامل مرتبط با انگل، ناقل، میزبان (انسان) و شرایط محیطی بستگی دارد.

پشه‌های آنوفل در آب تخم‌ریزی می‌کنند که ابتدا به لارو و سپس پشه بالغ تبدیل می‌شود. هر گونه از پشه‌ها محل تکثیر مخصوص خود را دارد. به‌عنوان مثال بعضی از آنها گودال‌های کم‌عمق آب شیرین مانند جای سم حیوانات که در فصول بارانی به وفور وجود دارد را ترجیح می‌دهند. همچنین پشه‌های ماده برای تغذیه تخم‌ها دنبال خون به‌عنوان غذا هستند.

انتقال بیماری در نواحی‌ای که گونه‌های پشه عمر طولانی‌تری دارند، شدیدتر است زیرا چرخه رشد انگل در بدن پشه کامل می‌شود. این گروه از پشه‌ها بیشتر انسان‌ها را نیش می‌زنند تا حیوانات را. عمر طولانی و ترجیح بالای گزش انسان در گونه‌های آفریقایی باعث شده حدود 90درصد موارد ابتلا به مالاریا در این قاره اتفاق بیفتد.

این استاد دانشگاه با بیان این مطلب که شیوع بیماری همچنین به شرایط آب و هوایی مانند نواحی با دما و رطوبت بالا نیز بستگی دارد خاطر نشان می‌کند: در بیشتر مناطق انتقال فصلی و در مدت بارش یا بلافاصله پس از آن است و اپیدمی مالاریا ممکن است در صورت تغییر ناگهانی شرایط مطلوب پشه‌ها در نواحی با ضعف سیستم ایمنی ساکنان روی دهد.

همچنین جابجایی چنین افرادی به نواحی با شیوع بالای بیماری نیز به تشدید اپیدمی کمک می‌کند. سیستم ایمنی بدن انسان، به‌خصوص در بزرگسالان ساکن در نواحی با شیوع متوسط تا بالا نیز عامل مهمی در این زمینه است. سیستم ایمنی پس از سال‌ها مواجهه با عوامل بیماری‌زا تقویت می‌شود، وگرنه نمی‌تواند به ‌طور کامل در برابر بیماری مقاومت کند اما خطر عوارض شدید ناشی از عفونت مالاریا را کاهش می‌دهد. به همین دلیل بیشترین آمار فوت مربوط به مالاریا در گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه است.

اقدامات دارویی مقابله با مالاریا

وی با بیان این مطلب که بیماری را می‌توان از طریق اقدامات دارویی و درمانی نیز کنترل کرد تاکید می‌کند: تشخیص زود‌هنگام و درمان مناسب و به موقع، 2عامل اساسی برای کنترل و حذف مالاریاست.

درمان به‌ موقع و موثر مالاریا می‌تواند دوره عفونت را کوتاه و از ابتلا به عوارض بعدی و مرگ پیشگیری کند. دسترسی به درمان مناسب، نه ‌تنها باعث می‌شود بیماری به نحو موثرتری کنترل شود، بلکه امکان انتقال عفونت به سایر افراد سالم جامعه را کاهش می‌دهد.

دسترسی به درمان، حق اساسی تمام ساکنان مناطق در معرض خطر است. به توصیه سازمان بهداشت جهانی باید در هر مورد شک به بیماری، پیش از هر نوع تجویز دارویی آزمایش‌های تشخیص فوری انجام گیرد. تایید آزمایشگاه طی 30 دقیقه یا کمتر امکان‌پذیر است. درمان بر اساس یکی از علائم بیماری فقط در موارد دسترسی نداشتن به آزمایش دقیق مجاز است. ‏

متاسفانه مقاومت دارویی مالاریا طی 2 دهه اخیر شدت و گسترش زیادی یافته و وضعیت مالاریا را بسیار بغرنج‌تر از گذشته کرده است. به علت افزایش مقاومت دارویی، مرگ و میر ناشی از مالاریا به‌خصوص در اطفال در سطح جهان روبه افزایش گذاشته و همه‌گیری‌های متعددی از مالاریای مقاوم رخ داده است. بدتر اینکه بسیاری از همه‌گیری‌ها در موقعیت‌هایی اتفاق می‌افتد که داروی موثری برای درمان مالاریا در دسترس نیست.

ساخت داروهای جدید هم به شکل سریع ممکن نیست و معضلات مربوط به توزیع و مصرف داروهای جدید، وضعیت را مشکل‌تر می‌کند. در بسیاری از مناطق مالاریاخیز، عمده جمعیت امکان دسترسی به داروهای ضدمالاریا و اطلاعات قابل‌اعتماد در مورد درمان و پیشگیری از مالاریا را ندارند. به علاوه، داروهایی هم که در دسترس هستند، اغلب از مجاری غیررسمی تهیه می‌شوند و کیفیت قابل‌اعتمادی ندارند و ممکن است بر سویه‌های محلی انگل اثری نسبی داشته یا کاملا بی‌اثر باشند و اغلب هم با دوز اشتباه مصرف می‌شوند.

تشخیص و درمان مالاریا ‏

این انگل شناس در مورد تشخیص و درمان بیماری مالاریا می‌گوید: تشخیص و درمان به‌موقع مالاریا مانع از وخامت بیماری و جلوگیری از فوت بیمار می‌شود. این اقدامات همچنین به کاهش انتقال بیماری کمک می‌کند.

وی در مورد پیشگیری از مالاریا می‌افزاید: مقابله با ناقل‌های بیماری مهم‌ترین روش پیشگیری و کاهش انتقال مالاریاست. در واقع، اگر اقدامات پیشگیرانه بالا باشد، کل جامعه از آسیب‌های بیماری در امان خواهند بود. سازمان جهانی بهداشت توجه به چنین اقداماتی را در جوامع در معرض خطر در دستور کار خود دارد که 2روش در بسیاری از شرایط موثر است؛ استفاده از پشه‌بندهای آغشته به حشره‌کش و سمپاشی منازل.‏

‏ از اینرو به مسافران توصیه می‌شود در صورت سفر به مناطق پرخطر نوعی ترکیب دارویی شیمیایی را مصرف کنند تا مرحله عفونت خون متوقف و از بروز بیماری جلوگیری شود. سازمان جهانی بهداشت همچنین روش‌های پیشگیری متناوب را برای خانم‌های باردار ساکن مناطق شیوع متوسط تا بالا پس از 3 ماهه اول در هر نوبت مراجعه به پزشک اجرا کرده است. همچنین مصرف 3 دوز این دارو در زمان واکسیناسیون‌های اجباری برای نوزادان نیز تجویز می‌شود.

پشه‌بندهای آغشته به حشره‌کش

سازمان جهانی بهداشت استفاده از این پشه‌بندها را برای ساکنان همه مناطق پرخطر توصیه می‌کند. این روش که بسیار ارزان و موثر است، به‌ طور رایگان در این مناطق توزیع می‌شود تا همه امکان برخورداری را داشته باشند. همچنین اقدامات دیگری کنار آن به کار می‌رود. به‌عنوان مثال افراد در معرض خطر گزش پشه باید هر شب در این پشه‌بندها بخوابند.

سمپاشی منازل

سمپاشی داخل منازل نیز روش بسیار موثری برای کاهش سریع انتقال پشه مالاریا محسوب می‌شود. برای دستیابی به نتیجه مطلوب، باید حشره‌کش در حداقل 80درصد منازل مناطق پرخطر اسپری شود.

این اقدام برای 3 تا 6 ماه با توجه به نوع حشره‌کش و روش اسپری کردن موثر است. البته در بعضی مناطق نیاز به تکرار در همه فصول است. از آنجا که استفاده از یک نوع حشره‌کش ممکن است موجب مقاومت در بعضی حشره‌ها شود، انواع مختلف حشره‌کش توصیه شده تا از این مقاومت پیشگیری شود.

اقدامات جهانی مقابله با مالاریا

این استاد دانشگاه در مورد اقدامات جهانی مقابله با مالاریا یاد آوری می‌کند: برنامه جهانی مقابله با مالاریا مبتنی بر هماهنگی فعالیت‌های تحت‌پوشش سازمان بهداشت جهانی در سطح کلی برای مقابله و ریشه‌کنی این بیماری است. اقدامات این سازمان چارچوب کاملی برای همه کشورهای در معرض خطر برای مبارزه با مالاریا و موفقیت حذف آن فراهم می‌کند. مجموعه این اهداف بلندپروازانه اما دست‌یافتنی تا سال 2030 میلادی شامل این موارد است:

-کاهش شمار موارد ابتلا به مالاریا تا حداقل 90درصد

‏-کاهش آمار فوت ناشی از بیماری تا حداقل 90درصد

‏- حذف بیماری در حداقل 35 کشور

‏- ممانعت از عود دوباره بیماری در کشورهای عاری از مالاریا