اندیشه های تفسیری فیض کاشانی

ملا محسن فیض کاشانی در زمینه تفسیر قرآن آثار بسیاری از خود بر جا گذاشته که عبارتند از:

تفسیر صافی، تفسیر اصفی و تفسیر مصفی، تنویر المذاهب و تعلیقه او بر زبدة البیان مقدس اردبیلی.

تفسیر صافی مفصل است. تفسیر اصفی خلاصه آن و تفسیر مصفی خلاصه اصفی است. از میان تفاسیر فیض، جامع ترین تفسیر ایشان که جلوه بارزی در قرن یازدهم داشته است و اندیشه های تفسیری فیض کاشانی را در خود جای داده، تفسیر صافی است. این تفسیر دوازده مقدمه درباره قرآن دارد.

درباره اهمیت تفاسیر ایشان، همین بس که بسیاری بر آن حواشی و تعلیقاتی زده اند. برای نمونه:

1.حاشیه ملا آقا خوئی تبریزی (درگذشته 1307 ه‍. ق)؛

2.حاشیه سید صدرالدین یزدی؛

3.حاشیه ملا عبدالرضا دماوندی (درگذشته 1160 ه‍. ق)؛

4.حاشیه میرزا محمد علی (درگذشته 1240 ه‍. ق)؛

5.حاشیه میرزا محمد تویسرکانی؛

فیض با تحقیق و تفحص در آثار تفسیری دیگر بزرگان، به این نتیجه می رسد که هر کدام از تفاسیر، کاستی هایی دارند و این گونه بیان می کند:

و اما آنچه به ما رسیده که قدمای اهل حدیث تألیف نموده اند، کامل نیست؛ زیرا یا به آخر قرآن نمی رسند و یا تمام آیاتی را که نیازمند بیان است، دربرنمی گیرد. افزون بر آنکه درستی صدور آن از معصوم(ع) به دلیل ضعف راویان یا ناآگاهی از حال ایشان و ناپسندی گفتار برخی از آنها بر ما ثابت نشده است و برخی از ایشان چیزهایی گردآوردند که تأثیری در فهم قرآن ندارد و چیزهایی را فرو گذارده اند که در تفسیر ناگزیر از آن هستیم و آنچه را آورده اند، به نظمی شایسته و اسلوبی بایسته در نیامده است.[1]

ایشان پس از طرح کاستی های دیگر تفاسیر، انگیزه خویش را از نوشتن تفسیر مبانی این گونه بیان می کند:

در مجموع تا کنون در بین مفسران کسی را شاهد نبوده ایم که تفسیری مهذب، صافی، وافی، کافی و شافی تصنیف نموده باشد که ناتوان را شفا بخشد و تشنه را سیراب کند از آرا عامه به دور و برگرفته از احادیث اهل بیت(ع) باشد و برای این امر خطیر کسی را نیست جز آن که ناقدی بصیر باشد. به نور خدا بنگرد و روح القدس او را به اذن خدا تأیید نماید تا اینکه صدق حدیث و صحت آن را از اشراق نور او مشاهده کند و دروغ و ضعف و بطلان آن را از لحن گفتار بشناسد. پس اخبار را با کمک متون و نه اساتید تصحیح نماید و علم را از خدا بگیرد و نه از اساتید تا اینکه بتواند صافی را از کدر باز شناسد.[2]

افکار و اندیشه های یک مفسر، نقش تعیین کننده ای در نوع نگرش تفسیری او دارد. مفسری که دارای گرایش عقلی و فلسفی است، می کوشد تفسیرش را بر مبنای دلایل عقلی پیش ببرد یا مفسری که دارای گرایش روایی و اخباری است، می کوشد بر اخبار و روایات معصومان(ع) متمرکز شود و تفسیرش را بر مبنای آن جلو ببرد.

در بررسی مبنای فکری فیض در تفسیر این نکته اهمیت دارد که ایشان دربردارنده جامعیت چند جریان فکری بزرگ است.

یکی از اندیشه های فکری فیض را می توان اندیشه های فلسفی و عرفان ایشان دانست که برگرفته از استاد گران قدرش ملا صدرا است، ولی روش و شیوه وی در فروع، بر خلاف روش ملا صدرا که روش علمای اصول است، شیوه علمای اخباری است. او در این زمینه از ابن عربی و غزالی اثر پذیرفته است.

جنبه دیگر اندیشه فیض، گرایش و التزام او به احادیث و روایات معصومان(ع) است که باعث شده او اندیشه حدیثی ـ روایی ویژه ای پیدا کند تا جایی که تفاسیرش را نیز بر این مبنا بنویسد.

او به دلیل داشتن گرایش ویژه به کلام و اخبار معصومان(ع) و روحیه عرفانی و معرفتی، خود را ملزم می دانست که تفسیرش را از غیر معصومان عاری کند. وی می گوید: «شایسته است که این تفسیر به دلیل پاک بودن از تیرگی آرا عامه و اقوال ملال آور و حیرت آور و نفرت انگیز صافی نامیده شود».[3]

ایشان در تفسیر قرآن به این نکته تأکید داشت که نباید تفسیر بر اساس تفسیر به رأی باشد و به این روایت نبوی استناد می کرد که «مَنْ فَسَّرَ الْقُرآنَ بِرأیه فأصابَ الْحَقَّ فَقَدْ أخطَأ؛ کسی که قرآن را تفسیر به رأی کند، هر چند که مطابق با حق باشد، به راه خطا رفته است».

او انحراف تفسیری را دوری از ثقلین می داند و می گوید:

پس از عهد پیامبر صلی الله علیه و آله ندانستند که تفسیر و بیان قرآن را از چه کسی بگیرند پس تفسیر را از کسانی می گرفتند که سخن آنها قابل اعتماد نبود و اگر سخنان امیرالمؤمنین علی(ع) را هم نقل می کردند به عنوان یکی از آن ناقلان به شمار می آوردند. تفاسیری نیز که علمای عامه تصنیف کردند، بر این اساس بود و همچنین تفاسیری که متأخران از امامیه نیز ترتیب دادند، با تکیه بر تفاسیر نگاشته شده توسط ایشان بوده و نقل آنها از اهل بیت(ع) اندک است.[4]

فیض بر این مبنا توجه ویژه ای به تفسیر مبتنی بر اخبار معصومین داشت و بر تفاسیر دیگری که مبتنی بر نحو و صرف و اشتغال و لغت و... بودند، نقد داشت و آنها را دور از مقصد کتاب الهی می دانست.

افزون بر امتیاز و برتری تفسیر فیض که مبتنی بر کلام معصومین است، در بین تفاسیر روایی نیز تفسیر او دارای جایگاه خاصی است. فیض کوشیده احادیثش را از میان احادیث صحیح و ثقه گزینش کند. حتی اگر جایی میان حدیثی با محکمات عقلی و نقلی در تعارض باشد، با تعبیر اقول به توضیح موضوع مورد بحث و شرح و بررسی آنها پرداخته است.

در مورد دیگر تفسیر فیض که منتخبی از تفسیر بزرگ او یعنی صافی است، به همین بیان او بسنده می شود که:

این تفسیر را از تفسیر دیگرم (صافی) برگزیدم و در نگارش آن نهایت ایجاز را همراه با گزیده گویی پیشه ساختم و آن را از زواید پیراستم. در تفسیر آیات به بیان آیاتی که نیازمند توضیح بودند، اکتفا کردم و از تفسیر آیات محکمات واضحات که بی نیاز از تفسیر و توضیح بود درگذشتم و آن را «اصفی»، نامیدم. آیات را بر اساس کلام معصومین تفسیر کردم؛ زیرا قرآن در خانه آنها نازل شده و هیچ کس بر اسرار تفسیر و تأویل این کتاب جز آنان که مخاطب وحی بوده اند واقف نیست.[5]

یکی دیگر از اصولی که فیض در روش تفسیری اش به کار می گیرد، تفسیر آیه به آیه است. او افزون بر شرح لفظ، از آیات محکمی استفاده کرده است که مراد آیه دیگری را بیان می کند. وی معتقد است، بر این اساس که دین خدا کامل است، باید نخست در آیات قرآن جست وجو کرد و اگر آیه ای یافت نشود که به واسطه آن، آیه مورد نظر تفسیر شود، باید به احادیث معتبری که از طریق اهل بیت در کتب معتبر آمده و از طریق علمای شیعه نقل شده است، مراجعه کرد و اگر به احادیث یاد شده از طریق علمای شیعه نتوان دست یافت، باید به احادیثی از اهل بیت(ع) که از طریق عامه نقل شده، استناد کرد؛ به دلیل آنکه به معصوم انتساب دارد و معارض آن نیز وجود ندارد.[6]

فیض، علم به کتاب و سنت را متعلق به کسانی می د اند که نسبت به علوم قرآنی مثل ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، تأویل و ظاهر و... آگاهی کافی داشته باشند. ایشان این آگاهی را فقط از آن خداوند و ائمه اطهار می داند و بنابراین ایشان روایات را مدار تفسیر خود قرار می دهد.

پی نوشت ها