اخیرا نیویورک‌تایمز گزارش داده بود که مایک پمپئو به‌عنوان بخشی از یک برنامه پیچیده برای افزایش فشار بر ایران، طرحی دارد که بر اساس آن ایالات متحده به‌عنوان یک عضو اولیه و امضاکننده برجام، بتواند تحریم‌های تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل را تمدید یا مکانیزم ماشه را برای بازگشت تحریم‌های سازمان ملل فعال کند. همچنین خبرگزاری آسوشیتدپرس هفته گذشته گزارش داد که ایالات‌متحده پیش‌نویس «قطعنامه تحریم تسلیحاتی مادام‌العمر ایران» را در اختیار برخی از اعضای منتخب شورای امنیت سازمان ملل، از جمله بریتانیا، آلمان و فرانسه قرار داده است. دیپلمات‌های آمریکایی در سازمان ملل که نام آنها افشا نشده، با اعلام این خبر به آسوشیتدپرس گفتند ایالات‌متحده تقریبا مطمئن است که چین و روسیه با تحریم تسلیحاتی نامحدود ایران مخالفت می‌کنند. به گفته این دیپلمات‌ها هدف آمریکا این است که قطعنامه پیشنهادی برای تمدید تحریم تسلیحاتی ایران را در ماه مه/ اردیبهشت سال‌جاری در شورای امنیت به رای بگذارد.
استدلال غیرحقوقی واشنگتن
در واقع باوجود خروج یکجانبه آمریکا از برجام در اردیبهشت سال 97 اما این کشور مدعی است چون اسمش به‌عنوان یکی از اعضای برجام در قطعنامه 2231 هنوز وجود دارد پس می‌تواند به آن استناد کند. البته به عقیده تحلیلگران حقوق بین‌الملل این استدلال به لحاظ حقوقی صحیح نیست، زیرا در روزی که برجام امضا شد قطعنامه 2231 نیز تصویب شد. یعنی روزی که قطعنامه تصویب شده اول برجام بوده که قطعنامه تصویب شده است. در واقع برجام متقدم بر قطعنامه است. لذا آمریکا برای آنکه بتواند به قطعنامه 2231 استناد کند باید به برجام بازگردد و تمام مفاد آن را اجرا کند.
اما مایک پمپئو با تکیه بر سیاست قدرت و زور آمریکا همان‌گونه که از برجام خارج شدند اکنون نیز می‌خواهد تحریم‌های تسلیحاتی را به بهانه‌های واهی تمدید کند و اگر موفق نشد به مکانیزم ماشه روی بیاورد. وزیر خارجه آمریکا در آخرین اظهارنظرش در این رابطه روز جمعه در یک گفت‌وگوی رادیویی ادعا کرد که آمریکا یک حق انکارناپذیر در شورای امنیت دارد تا این محدودیت‌ها را نگه دارد و ترامپ روشن کرده است که ما قصد داریم مطمئن شویم ایران هرگز به سلاح اتمی دست نخواهد یافت. وی تاکید کرد: «ما قصد داریم مانع دسترسی آنها به سیستم‌های تسلیحاتی تا حدی که امکان دارد، شویم.»
از سوی دیگر برایان هوک، نماینده ویژه امور ایران در وزارت خارجه آمریکا روز پنج‌شنبه 11 اردیبهشت با اشاره به نزدیک شدن تاریخ انقضای تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل متحد علیه ایران و با مطرح کردن ادعاهای بی‌اساس درباره رفتار ایران طی پنج سال گذشته در نشست خبری مشترک با سخنگوی وزارت خارجه در واشنگتن گفت، «ما نمی‌توانیم اجازه دهیم که تحریم تسلیحاتی ایران برچیده شود. از اول اشتباه بود که این را در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) گنجاندند... خیلی آسان است که تحریم‌های تسلیحاتی را تجدید کنیم.»
وی با اشاره به اینکه آمریکا، دیپلماسی خود را در این مورد آغاز کرده، ابراز امیدواری کرد که بتوانند خیلی تمیز از طریق شورای امنیت سازمان ملل متحد این کار را انجام دهند. هوک ادامه داد: «اما در عین حال اگر این تلاش‌ها به نتیجه نرسد، ما آماده هستیم از هر گزینه دیپلماتیکی که در اختیار داریم استفاده کنیم.»
رئیس گروه اقدام ایران در وزارت خارجه آمریکا در پاسخ به این پرسش که چرا واشنگتن با وجود خروج از برجام چنین انتظاری دارد گفت: «دو نوع حضور داریم، یکی در توافق اتمی موسوم به برجام و دیگری در چارچوب قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل که پس از آن به تصویب رسید.»
هوک گفت: «اگر شما به بند 10 که به حل و فصل اختلافات در مورد اجرای برجام می‌‌پردازد نگاه کنید می‌بینید حضور ما در آن تعریف شده و در هیچ جای آن گفته نمی‌شود که باید عضوی از برجام باشیم... و با نگاهی ساده به بندهای 10 و 11 می‌بینید که ما آن حق را داریم.»
به گزارش خبرگزاری تسنیم در بند 10 قطعنامه شورای امنیت موسوم به 2231 در تایید برجام آمده است: «چین، فرانسه، آلمان، فدراسیون روسیه، انگلیس، آمریکا، اتحادیه اروپا و ایران (شرکت‌کنندگان در طرح جامع مشترک اقدام) را تشویق می‌کند همه مسائل در رابطه با اجرای تعهدات طرح جامع مشترک اقدام را از طریق روندها و دستورالعمل‌های مشخص‌شده در طرح جامع مشترک اقدام حل کنند و قصد خود را برای رسیدگی به شکایات احتمالی توسط امضاکنندگان طرح جامع مشترک اقدام درباره عمل نکردن قابل توجه شرکت‌کننده دیگری در طرح جامع مشترک اقدام بیان می‌کند.»
مرگ ابدی برجام
در واکنش به این تهدیدات و تلاش‌های آمریکا، روز گذشته علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی گفت برجام با دور زدن قطعنامه 2231 و تداوم تحریم تسلیحاتی جمهوری اسلامی ایران به مرگ ابدی خواهد رفت. به گزارش «ایسنا» دریابان علی شمخانی در توییتر نوشت: «پیکر کم‌جان برجام با دور زدن قطعنامه 2231 و تداوم غیرقانونی تحریم تسلیحاتی ایران به مرگ ابدی خواهد رفت. ویروس تحریم، ابزار کاخ سفید برای بقای هژمونی رو به افول آمریکا است. اروپا کدام سو ایستاده؛ حفظ آبرو و تقویت چندجانبه‌گرایی یا پذیرش مجدد تحقیر و کمک به یک‌جانبه‌گرایی؟» همچنین روز شنبه علی ربیعی، سخنگوی دولت ایران تاکید کرد: «این پیام روشن را به آمریکا و بقیه انتقال دادیم که این اتفاق، واکنش سخت جمهوری اسلامی ایران را به‌دنبال خواهد داشت.» ربیعی در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم ادامه داد: «قطعا این موضوع نه‌تنها برای ما بلکه برای هیچ یک از کشورهای عضو برجام نباید پذیرفته‌شده باشد، ما تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران را نشانه دیگری از زورگویی رژیم آمریکا نسبت به قوانین و سوءاستفاده یکجانبه از معاهدات بین‌المللی می‌دانیم.»
نگاه کارشناس
در همین زمینه عبدالله عابدینی، عضو کرسی حقوق بشر، صلح و دموکراسی دانشگاه شهید بهشتی در خصوص عضویت یا عدم عضویت آمریکا در برجام معتقد است: با توجه به اینکه ایالات متحده آمریکا در 8 ماه مه 2018 از برجام خارج شد و این مساله را به‌صورت رسمی و علنی اعلام کرد که از این پس عضو برجام نخواهد بود، از منظر حقوقی طبیعتا آمریکا عضو برجام محسوب نمی‌شود. در نتیجه نمی‌تواند از سازوکارهایی که در برجام و قطعنامه 2231 معین شده استفاده کند. چون در بندهای 11، 12 و 13 و مشخصا بند 11 مربوط به اجرای قطعنامه گفته شده که هر دولت عضو برجام می‌تواند مکانیزم بازگشت تحریم‌ها را به جریان بیندازد. اما ایالات متحده خودش برجام را کنار گذاشت و دیگر نمی‌تواند به لحاظ حقوقی و فنی به این موضوع استناد کند که دولت عضو برجام هست.
اکنون سوال این است که اگر آمریکا خارج از برجام و خارج از قطعنامه 2231 بخواهد یک قطعنامه مجزا علیه ایران اعمال کند آیا موفق خواهد شد؟ در این رابطه استدلال واشنگتن این است که هرچند آمریکا عضو برجام نیست اما به‌عنوان یک عضو دائم شورای امنیت و به‌عنوان یکی از اعضای سازمان ملل تشخیص داده که اگر قرار باشد تحریم‌های تسلیحاتی ایران در اکتبر 2020 خاتمه پیدا کند این مساله مغایر با صلح و امنیت منطقه یا صلح و امنیت بین‌المللی است.
به نظر می‌رسد با توجه به اینکه دولت‌هایی مانند روسیه و چین تاکید دارند که ایران به تعهدات خود طبق برجام پایبند است آمریکا در این مسیر با وتوی این دو کشور مواجه خواهد شد. حداقل تا زمانی که تهران گام‌های پنج‌گانه را درخصوص کاهش تعهدات هسته‌ای برنداشته بود، تمام گزارش‌هایی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی صادر می‌کرد حاکی از آن بود که ایران به تعهداتش پایبند است. اما بعد از آنکه از اوایل سال 98 ایران گام‌های کاهش محدودیت‌های برجامی را آغاز کرد به تدریج آژانس نیز نسبت به این مساله حساس شد و اعلام کرد که ایران تعهداتش را درخصوص برجام در برخی قسمت‌ها انجام نمی‌دهد.
اما به هر حال این مساله باعث نشد که هیچ یک از دولت‌های اروپایی یا چین و روسیه بخواهند از سازوکار بازگشت تحریم‌ها استفاده کنند. هرچند در ماه‌های اخیر اتحادیه اروپا اعلام کرد که ممکن است آنها این موضوع را که ایران تعهداتش را طبق برجام انجام نمی‌دهد، در کمیسیون مشترک برجام یا شورای امنیت طرح کنند. بنابراین اگر این‌طور پیش برود احتمالا یک همگرایی حقوقی بین موضع اتحادیه اروپا و آمریکا ایجاد خواهد شد. ولی اینکه آیا واشنگتن به تنهایی و راسا می‌تواند چنین اقدامی را پیش ببرد باید گفت که قطعنامه 2231 به لحاظ حقوقی اجازه انجام این کار را به آمریکا نمی‌دهد. در هر دو صورت چه خارج از قالب قطعنامه 2231 و چه در قالب آن، به نظر می‌رسد که در عمل کشوری مانند روسیه مانع از آن شود که ایالات متحده بتواند در شورای امنیت طرح بحث کند. البته این احتمال نیز مطرح است که آمریکا بتواند چین و روسیه را مجاب کند که به قطعنامه علیه ایران رای بدهند؛ کمااینکه در سال 2006 این کشورها را مجاب کرد و چهار قطعنامه تحریمی از سال 2006 تا 2010 علیه ایران وضع کردند و این تحریم‌ها تا پیش از انعقاد برجام در سال 2015 پابرجا بود. هرچند اگر روسیه و چین رویه‌ای که اکنون دارند را در سال 2006 اتخاذ کرده بودند و در مقابل فشار آمریکا سرسختی به خرج می‌دادند ایران توسط شورای امنیت اصلا تحریم نمی‌شد. بنابراین این سناریو نیز مطرح است که آمریکا فشارهای سیاسی خود را به روسیه و چین وارد آورد یا پیشنهادهای اقتصادی ویژه‌ای به این کشورها بدهد تا قطعنامه‌ای خارج از سازوکار برجام و قطعنامه 2231 تصویب شود.
سناریوی دیگر هم این است که آمریکا بدون توجه به پیامدهای حقوقی خروج از برجام به قطعنامه 2231 استناد و دولت‌های دیگر را نیز مجاب کند که همین اقدام را انجام دهند یا اینکه یکی از سه دولت اروپایی یا هر سه را مجاب به انجام چنین کاری کند.
این اقدامات آمریکا نقض چارچوب حقوق حاکم بر منشور ملل متحد است؛ زیرا یک زمانی آمریکا برجام را امضا کرد و زمان دیگر از آن خارج شد. اکنون نیز می‌گوید باوجود خروج یکجانبه از برجام می‌خواهد از بخشی از قطعنامه که می‌تواند ایران را با استناد به آن تحت فشار قرار دهد استفاده کند. این در حالی است که بازگشت آمریکا به برجام باید بازگشت همه‌جانبه باشد و این کشور نمی‌تواند طبق تمایلات خود به مفاد برجام بازگردد و سپس بلافاصله با هدف باقی نگه داشتن تحریم‌های تسلیحاتی ایران به سراغ قطعنامه 2231 برود. به این معنا که ایالات متحده در صورت بازگشت به برجام که مقرره‌ای از برجام چنین بازگشتی را منع نمی‌کند، باید تمام آثار عضویت در برجام را بپذیرد، موضوعی که موضع ایران نیز محسوب می‌شود. ایران معتقد است برای مذاکره ابتدا باید ایالات متحده به برجام برگردد و تحریم‌ها را مرتفع سازد. ضمن اینکه به نظر می‌رسد اگر خسارتی نیز از باب خروج از برجام بر ایران تحمیل شده، از عهده جبران خسارت نیز برآید. این یک اصل بدیهی حقوقی است که در صورت نقض تعهد، باید جبران خسارت به طرق مقتضی صورت گیرد.
منتهی اینکه سازوکار جبران خسارت چگونه باشد موضوعی است که در کمیسیون برجام می‌تواند مطرح شود. در نهایت باید منتظر باشیم تا پیش‌نویسی که طی چند روز اخیر مایک پمپئو در کنفرانس مطبوعاتی مطرح کرد و به چند کشور عضو برجام داد، منتشر شود و ببینیم که بر اساس آن، آمریکا چه استدلال حقوقی را مطرح می‌کند و به چه شکل قصد تمدید تحریم تسلیحاتی ایران را دارد. آیا قطعنامه 2231 را اصلاح خواهد کرد یا قطعنامه جدیدی برای تحریم تسلیحاتی ایران و احیانا تحریم‌های دیگری از نوع غیرتسلیحاتی پیشنهاد خواهد داد.
