الگوسازی مواجهه حوزه های علمیه با فضای مجازی به ابتنای سیره امام رضا علیه السلام

الگوسازی مواجهه حوزه های علمیه با فضای مجازی به ابتنای سیره امام رضا علیه السلام در مناظرات تحمیلی مأمون عباسی

مقدمه

در عصر معاصر، آرای متفاوتی در مواجهه جامعه دینی با فضای مجازی وجود دارد؛ عده ای فضای مجازی را لازمه زندگی عصر نوین می دانند و معتقدند باید مدرنیته را با تمام شئون آن پذیرفت که ارتباطات مدرن و فضاهای مجازی نیز از بارزترین این شئون است.

دقت در ادبیات برخی از این قائلین، نوعی وادادگی فرهنگی را القا می کند؛ آنها با آوردن مثال هایی، سعی می کنند مقاومت فرهنگی را عبث جلوه داده و تسلیم شدن در برابر فرهنگ تحمیلی غرب را معقولانه ترین روش بدانند. در طرف مقابل، عده ای فضای مجازی را فضایی مسموم و وسیله ای برای استعمار نوین می دانند (زین العابدین، 1394: 123-122) و با آوردن مثال هایی، ضررهای فضای مجازی را بر می شمرند و فضای مجازی را توطئه ای برای استعمار فرهنگی غرب می دانند. بسیاری از طرفداران این گروه، کنار گذاشتن و دوری مطلق و یا بسیار محدود فضای مجازی را تنها راه در امان ماندن از این پدیده می دانند.

در این فضا حوزه علمیه به عنوان یکی از مهمترین نقش آفرینان فضای فرهنگی، به دنبال یک راه حل علمیاتی واقعی است؛ لذا سؤال اصلی این پژوهش این است که آیا می توان با استفاده از سیره اهل بیت(ع) راه حل مناسبی در برابر این پدیده استخراج نمود و آیا اهل بیت(ع) در طول 250 سال حضورشان، شبیه چنین مشکلی داشته اند و اگر بوده، عکس العمل ایشان چه بوده است؟

به نظر می رسد جهت پاسخ به این سؤال راهبردی، بررسی روش امام رضا(ع) در مناظرات می تواند الگویی مناسب برای این زمان باشد. مناظراتی که علاوه بر غنای محتوایی، جلوه هایی از تعامل و رفتارهای حضرت را در بردارد؛ لذا در این مقاله سعی می شود شاخص های رفتاری حضرت در مواجهه با مناظرات استخراج شود و از آن الگویی مناسب برای مواجهه حوزه های علمیه با فضای مجازی ارائه شود.

وضعیت فرهنگی عصر امام رضا(ع)

عصر امام رضا(ع) طوفانی ترین عصر فکری برای مکتب تشیع بوده است. کیفیت شهادت امام موسی بن جعفر(ع) و شبهه پراکنی برخی، زمینه پیدایش و رشد فرقه واقفیه را میان شیعیان به وجود آورد.

از طرف دیگر، فعالیت مترجمان و ترجمه آثار یونانی که از پایان عصر بنی امیه شروع شده بود، اثر کرده و افکار انحرافی آنها در جامعه اسلامی رسوخ یافته است. آزادی سیاسی نیز همراه با کار فرهنگی که با تضعیف بنی امیه و ابتدای روی کار آمدن بنی عباس در جامعه شروع شده بود، نتایج خود را به بارآورده بود. (ربانی گلپایگانی، 1392: 90-89)

مأمون که شخصیتی عقلگرا و معتزلی از خود به نمایش گذاشته بود، برای آشفته تر کردن جو فکری جامعه از فرقه های کلامی غیر مسلمان نیز کمک می گرفت. (مرتضوی، 1375: 212)

یکی از اقدامات وی تشکیل جلسات مناظره جهت تخریب جایگاه معنوی و علمی امام بود؛ هر چند حضرت تا قبل از ورود اجباری به دربار مأمون مناظرات زیادی با نحله های گوناگون داشتند، اما این مناظرات نه برای آشکار شدن حق، بلکه به تصریح خود مأمون، برای شکست امام در مناظرات در نظر گرفته شده بود؛ (صدوق، 1379، ج1: 179 ) لذا مأمون در صدد بود با شکست حضرت در مناظرات، بهره برداریهای فراوانی از لحاظ سیاسی و فکری برای خود داشته باشد.

در چنین وضعیتی، پرسش اصلی این تحقیق عبارت است از اینکه امام رضا(ع) چگونه با این رویداد مواجه شدند؟

تحلیل روش امام رضا(ع) در مواجهه با مناظرات تحمیلی

با توصیفات انجام شده در بخش قبل، اگر حضرت رضا(ع) در برابر تشکیل جلسات مناظره مقاومت می کردند، سبب منزوی شدن ایشان و مقدمه بهره برداریهای خصمانه مأمون می شد.

بر این اساس، حضرت با درک صحیح از شرایط موجود سعی در تغییر وضعیت به نفع خود کردند؛ لذا با توجه به وضع نامطلوب موجود، سعی کردند در این عرصه حرکت فعالانه داشته باشند. همچنین با انگیزه و جدیت پا به عرصه مناظرات گذاشتند و می دانی که برای تهدید ایشان تدارک دیده بود، به میدان تبلیغ اهداف خودشان تبدیل کردند.

این بیان به نوفلی- از نزدیکان حضرت- قبل از مناظره معروف مرو، نشان از جدیت نسبت مناظرات و تصمیم به عوض کردن فضا به نفع خود دارد:

هنگامی یهودیان، مسیحیان، صابئان، زرتشتیان و رومیان را با منطق خودشان شکست دهم، مأمون در می یابد جایگاهی که او بر آن تکیه زده سزاوار وی نیست و وی را از تشکیل جلسات مناظره پشیمان خواهد کرد. (صدوق، 1379، ج1: 156)

به طور کلی، حضرت در مناظرات ضمن برقراری ارتباط با بزرگان ادیان و مذاهب گوناگون، استدلال آنها را باطل کرده و حقانیت اسلام و ولایت را ثابت می نمودند. (مدرسی، 1372: 263و251)

نمونه ای از این شگرد را می توان در مناظره با عمران صابی پیدا کرد. عمران صابی همان فردی است که در همان مجلس و در مقابل مأمون، مسلمان شد و مورد تفقد حضرت قرار گرفت و وی را مأمور صدقات بلخ کرد.

در تاریخ چنین آمده است:

عمران که در علوم عقلی تبحر زیادی داشت، بعد از مسلمان شدن به پرسش ها و شبهات دینی مردم پاسخ می داد؛ (طبرسی، 1491، ج2: 451) لذا نیرویی که با هزینه فراوان برای شکست حضرت آورده شده بود، با تدبیر صحیح به نیرویی خودی و کارآمد تبدیل شد و این به معنای تبدیل تهدید فرهنگی به فرصت فرهنگی است. همین حرکت های امام باعث شد مأمون حیله اش را به ضرر خود بداند و از تصمیم خود پشیمان شود و حتی تصمیم به شهادت ایشان بگیرد. (جعفر مرتضی عاملی، 1416: 376)

بیان این نکته نیز لازم است که موفقیت حضرت در گرو داشتن دو عنصر اخلاق و نیازسنجی مخاطب بود که در مناظراتشان به نحو احسن رعایت می کردند. (حسینی پور، 1386: 111-81)

به عنوان مثال؛ نه تنها به زبان مخاطبان صحبت می کردند، بلکه حتی فصیح ترین جملات آن گویش را نیز به کار می بردند؛ همچنان که در مناظره بزرگ مرو که سران ادیان و مذاهب مختلف جمع شده بودند، این اصل دارای نمود چشمگیری بود.

حضرت نه تنها به گویش افراد مناظره کننده سخن می گفتند؛ بلکه کتاب دینی آنها را نیز با لهجه خودشان می خواندند؛ مانند خواندن تورات که حضرت به گونه ای تلاوت نمودند که یهودی با شنیدن تلاوت و صوت آن حضرت در احساسات خود غرق شد و جسم خود را به راست و چپ حرکت می داد. (صدوق، 1379، ج1: 159)

این ویژگی حضرت را اباصلت هروی چنین نقل می کند:

«کان الرضا یُکَلِّم الناس بلُغاتِهم وکان والله افصح الناس و اعلمهم بکل لسانٍ ولغةٍ»؛ حضرت رضا با مردم به زبان خودشان سخن می گفت، به خدا سوگند او فصیح ترین مردم و داناترین آنان به هر زبان و لغت بود. (طبرسی، 1389: 332)

روش های سنجیده حضرت به گونه ای بود که توانستند مناظرات را مدیریت کنند و تهدید سوء استفاده مأمون از شخصیت خود را به فرصتی برای تعامل و گفتگو با ادیان و مکاتب مختلف تبدیل کنند.

در همین ارتباط، علامه عسکری معتقد است مناظرات امام رضا(ع) به گونه ای مؤثر و به نفع مکتب ولایت شد که امامان بعد ایشان به ابن الرضا معروف شدند و امامت اهل بیت(ع) بیش از پیش تثبیت شد. (عسکری، 1391، ج2: 192)

تطبیق روش امام رضا(ع) بر مواجهه با فضای مجازی

به نظر می رسد با بررسی روش مواجهه حضرت با مناظرات در دربار مأمون، می توان الگوی مناسبی برای حوزه های علمیه در مواجهه با فضای مجازی پیدا کرد که قرائن این مدعا نیز به شرح زیر است:

مأمون مناظرات را برای شکستن وجهه معنوی امام ترتیب داده بود؛ در این زمان نیز دشمنان، فضای مجازی را وسیله ای برای تهدید دین در نظر گرفته اند.

حضرت چاره ای جز ورود به مناظرات نداشتند؛ در این زمان نیز تلاش برای جلوگیری از ورود مردم به خصوص جوانان به این عرصه بیهوده است، پس باید کار فکری دیگری کرد.

حضرت با عملکرد عالمانه، عرصه مناظرات را تبدیل به فرصت تبلیغ دین کردند؛ در این زمان نیز تنها راه، پذیرش شرایط موجود و حضور فعالانه برای تغییر تهدید به فرصت است.

بنابراین، لازم است حوزه های علمیه به طور فراگیر و با سرعت این واقعیت را پذیرفته و به گونه ای برنامه ریزی کنند که این تهدید به فرصت تبدیل شود؛ البته تحقق این مطلب در گرو حضور فعالانه و هوشمندانه حوزه های علمیه در این فضا است. به بیان دیگر، هر طلبه و استاد و اندیشه ور حوزوی خود را موظف بداند در این عرصه حضور داشته باشد و نقشی اساسی ایفا کند که این نقش در دو حوزه سلبی و ایجابی قابل بررسی است:

نقش ایجابی به این معناست که حوزویان با درک شرایط زمان و مخاطب، تولید محتوا داشته باشند و این گونه نباشد که تنها در حالت دفاع، شبهات را پاسخ دهند؛ بلکه همسان با روش مناظراتی امام رضا(ع) به تبلیغ مکتب اسلام و تشیع بپردازند و فرهنگ غرب و شرق را عالمانه بررسی نقد کنند.

نقش سلبی به این معناست که حوزویان باید هجمه های اعتقادی و اجتماعی را پاسخ دهند و شبه های در عرصه فضای مجازی بی پاسخ بماند؛ بلکه می توان این فضا را در اندک زمانی به نفع اسلام و دیانت تغییر داد و عرصه جدیدی برای تبلیغ اسلام ناب و معارف اهل بیت(ع) باز نمود.

تجربه هایی از حضور فعالانه در فضای مجازی نشان می دهد تأثیرگذاری آن به اندازه ای بوده که دشمنان را نگران و آنها را مجبور به انفعال کرده است؛ مانند فیلم «محمد رسول الله» به کارگردانی مجید مجیدی که در یوتیوب در مدت زمان کوتاهی، بیش از پانصد هزار بار دانلود شد و همین امر باعث شد دامنه این فیلم را از دسترس خارج کنند. (http://www. mizanonline. ir/fa/news/91285)

این روند اگر در سطح وسیعی صورت گیرد، نوید تحولی جدید خواهد بود و می توان ادعا کرد فضای مجازی از یک تهدید فرهنگی به فرصتی فرهنگی تبدیل شده است؛ پس باید توجه داشت هر چند راه اندازی اینترنت ملی که در این زمان مورد بحث و گفتگو است، می تواند روند هجمه ها و تهدیدات را در فضای مجازی تا حد زیادی کنترل کند، اما اگر شبهات و سؤالات در این فضا جواب داده نشود، این پیام را به مخاطب القا می کند که نظام و حوزه های علمیه از سر استیصال و عدم توانایی جواب به پرسش ها و نیازهای جوانان، ناگزیر به راه اندازی اینترنت ملی شده و این به معنای شکست در جبهه نبرد فرهنگی است.

بر این اساس، ورود جدی حوزویان به عرصه فضای مجازی علاوه بر پاسخگویی و تبلیغ، می تواند همانند مناظرات امام رضا(ع) دارای اثرهای تعاملی نیز باشد؛ زیرا بسیاری از مخاطبان فضای مجازی، نخبگان و خواص جامعه هستند.

از طرفی، اگر ارتباط حوزویان به صورت سازنده و هدفمند باشد، زمینه ساز تحولات جدیدی در دانشگاه و حوزه علمیه و به دنبال آن علوم انسانی است؛ چرا که طرح مباحث و اشکالاتی که در این فضا صورت می گیرد، حوزویان را به تلاش برای جواب و تولید محتوا وا می دارد و این خود، عرصه های جدیدی برای حوزویان خواهد گشود.

به طور کلی پیشرفت علوم در پی اشکال و جواب بوده است؛ همچنان که شهید مطهری پیشرفت علم فلسفه را مرهون اشکال های متکلمین می داند:

متکلمین در بسیاری از مسائل فلسفه خیلی ناخن می زده اند و به فلاسفه اشکال می کرده اند. متکلمین یک سلسله مسائلی را طرح کردند که راهی برای مسائل جدید فلسفی گشوده است. (مطهری، 1379، ج9: 60)

مطلب دیگر آنکه حضور حوزویان در فضای مجازی باید سنجیده و عالمانه باشد؛ چرا که فضای مجازی همان گونه که برای دیگران آسیب هایی داشته، می تواند برای حوزویان نیز آسیب زا باشد. (ر. ک: جهانگیر، 1381: 242-238)

از جمله این آسیب ها می توان به افراط حضور در فضای مجازی و غافل ماندن از دیگر عرصه ها و یا منحرف شدن و انفعال در برابر شبهات، اشاره کرد که نیازمند برنامه ریزی و استفاده از علم و تجربه افراد آگاه است.

به تعبیر مقام معظم رهبری:

فضای مجازی یک تهدید و دو فرصت است؛ یک تهدید است از این جهت که وسیله ای برای شبهه پراکنی معاندین شده و دو فرصت است از این جهت که اولاً به شبهات رایج در جامعه می توان آگاهی یافت و ثانیاً این فضا را برای رفع شبهات به خدمت گرفت؛ پس باید با برنامه ریزی، حداکثر استفاده را از این دو فرصت برد. (خط حزب الله، 1/1/1386 )

نتیجه گیری

رفتار امام رضا(ع) در مناظراتی که در دربار مأمون برگزار شد، برای این زمان راه گشا است. در این زمان حوزه های علمیه باید همچون حضرت، شرایط وضع موجود را بپذیرند و سپس با حضور فعالانه در این عرصه، سعی در تغییر آن به نفع جریان دینی داشته باشند؛ لذا لازم است هر دانش پژوه حوزوی خود را موظف بداند در عرصه فضای مجازی حضور داشته باشد و با ابتکارهایی که دارند، عرصه تبلیغی جدیدی بگشایند. به نظر می رسد این امر در مدتی اندک می تواند ثمرات زیادی به همراه داشته باشد.

فهرست منابع

- طبرسی، أحمد بن علی (1491 ). الإحتجاج علی أهل اللجاج. بتصحیح محمد باقر خرسان. مشهد: نشر مرتضی.

- طبرسی، فضل بن حسن (1389). إعلام الوری بأعلام الهدی. چاپ3- تهران: نشر اسلامیة.

- جعفر مرتضی عاملی (1416). الحیاة السیاسیة للإمام الرضا(ع)- قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

- جهانگیر، عیسی (1381). شیعه در فضای سایبری. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

- حسینی پور، سید ابوالفضل (1386). روش شناسی مناظرات امام رضا(ع)- مجموعه مقالات نخستین همایش جلوه های معرفتی در مناظرات و بیانات رضوی. زنجان: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی.

- ربانی گلپایگانی، علی (1392). درآمدی بر شیعه شناسی. چاپ3- قم: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص).

- زین العابدین، یوسف (1394). فضای مجازی و تحولات جغرافیای سیاسی. تهران: انتشارات انتخاب.

- صدوق (1379). عیون أخبار الرضا. تهران: نشر جهان.

- عسکری، سید مرتضی (1391). نقش ائمه در احیای دین. تهران: مرکز فرهنگی انتشارات منیر.

- مدرسی، سید محمد تقی (1372). امامان شیعه و جنبش های مکتبی. ترجمه حمید رضا آژیر. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.

- مرتضوی، سید محمد (1375). نهضت کلامی در عصر امام رضا(ع). مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.

- مطهری، مرتضی (1379). مجموعه آثار شهید مطهری. تهران: انتشارات صدرا.

- نشریه خط حزب الله (1386).

- http: //www. mizanonline. ir/fa/news/91285