مقصود از اهل البیت در آیه تطهیر

اگرچه «اهل بیت» در این آیه، به صورت مطلق است، امّا به قرینه آیات قبل و بعد، منظور از «بیت» همان خانه پیامبر مى باشد و علماى اسلام و مفسّران در این مساله اتفاق نظر دارند.

مساله مهم در اینجا این است که: آیا منظور از اهل بیت تنها پیغمبر اکرم صلى الله علیه وآله و على و فاطمه و حسن و حسین (علیه السلام) – این پنج نور مقدّس – است، یا شامل همسران پیامبر (صلى الله علیه وآله) و نزدیکان دیگر او نیز مى شود؟

علماى شیعه عموماً، و جمعى از علماى اهل سنت، قول اول را پذیرفته ‌اند، و بسیارى از علماى اهل تسنن به سراغ قول دوّم رفته اند.

براى این که بتوانیم در اینجا قضاوت صحیحى داشته باشیم که منظور از اهل بیت در آیه شریفه چه اشخاصى هستند؟ باید نظرى به روایات بسیار فراوانى که در ذیل این آیه از پیغمبر اکرم صلى الله علیه وآله توسط بسیارى از صحابه نقل شده است، ‌افکنیم.

سیوطى در در المنثور که از معروف ‌ترین کتب احادیث تفسیر قرآن اهل سنت است، حدود بیست حدیث در ذیل این آیه نقل کرده است که در پانزده حدیث از آنها آمده است که آیه فوق در باره پنج تن مقدّس یعنى: پیامبر صلى الله علیه وآله و على و فاطمه و حسن و حسین علیه السلام نازل شده. جالب این است که این احادیث پانزده‌گانه همگى از پیامبر (صلى الله علیه وآله) نقل شده و راویان آن ام‌سلمه، ابوسعید، عایشه، سعد، واصل بن اصقع، ابو سعید خدرى، انس، ابوالحمراء و ابن عباس هستند – چند روایت از روایات فوق به ام سلمه همسر گرامى پیامبر(صلى الله علیه وآله) منتهى مى شود.

در حالى که تنها چهار حدیث از میان آنها، مى‌گوید که آیات ناظر به همسران پیامبر (صلى الله علیه وآله) است، و جالب این که هیچ یک از این احادیث چهارگانه به پیغمبر صلى الله علیه وآله منتهى نمى‌شود؛ بلکه تنها از ابن عباس و عروة و بعضى دیگر نقل شده است که خودشان چنین گواهى داده‌اند، و آثارى از مجعول بودن در متن این احادیث به چشم مى‌خورد، زیرا در هر چهار حدیث آمده است که منظور از آیه فقط همسران پیامبر صلى الله علیه وآله است! در حالى که خطاب «کُم» در جمله «لِیُذْهِبَ عَنْکُم» و «یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» که به صورت مذکر آمده نشان مى ‌دهد بر خلاف آیات قبل از آن که تنها در باره همسران پیامبر(صلى الله علیه وآله) نازل شده، و ضمیر «هُنَّ» در آنها بکار رفته، مردانى نیز در این آیه مخاطب بوده ‌اند، پس اگر حدیثى بگوید منظور تنها همسران پیامبر است بر خلاف ظاهر قرآن است و قابل قبول نیست.

در منابع مختلف اسلامى- مخصوصاً منابع اهل سنت– روایات متعدّدى در باب حدیث کسا دیده مى ‌شود که از مجموع آنها این معنا به دست مى ‌آید که پیغمبر اکرم صلى الله علیه وآله على و فاطمه و حسن و حسین علیه السلام را فرا خواند – یا به خدمت او آمدند – پیامبر صلى الله علیه وآله عبایى بر آنها افکند و طبق روایتى از جعفر طیّار پسر عموى پیامبر صلى الله علیه وآله، پیامبر صلى الله علیه وآله عرضه داشت: «اَللّهُمَّ لِکُلِّ نَبِىٍّ اَهْلا وَ اِنَّ هوُلاَءِ اَهْلِى»، فَاَنْزَلَ اللهُ تَعَالَى؛ «اِنَّمَا یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُم تَطْهِیراً»؛ (خداوندا! براى هر پیامبرى اهلى است، و اینها اهل [بیت] من هستند، در این هنگام خداوند این آیه را نازل فرمود: «اِنَّمَا یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِجْسَ…»). در این موقع زینب [همسر پیامبر (صلى الله علیه وآله)] جلو آمد و عرض کرد: «اَلاَ اَدْخُلُ مَعَکُم؟ “قَالَ مَکَانَکِ فَاِنَّکِ عَلَى خَیْر اِنْ شَاءَ اللهُ”»؛ آیا من هم با شما داخل بشوم؟ فرمود: “در جاى خود باش، تو انشاءالله در مسیر خیر و نیکى هستى” [ولى جزء این جمعیّت نخواهى بود!]).

این حدیث با صراحت مى‌گوید که همسران پیامبر (صلى الله علیه وآله) در آیه فوق داخل نبودند.

و از این مهم‌تر این که در حدیث دیگرى همین معنا از عایشه نقل شده است که در پایان آن مى‌گوید: به پیغمبر اکرم عرض کردم یا رسول الله«اَلَسْتُ مِنْ اَهْلِکَ؟ قَالَ صلى الله علیه وآله اِنَّکِ لَعَلى خَیْر وَ لَمْ یُدْخِلْنِى مَعَهُم»؛ (اى رسول خدامن از اهل تو نیستم [که مشمول این آیه شوم؟] فرمود: “تو بر خیر و نیکى هستى، ولى مرا با آنها زیر کسا وارد نکرد”)[3]

همین معنا در صحیح مسلم نقل شده، ولى قسمت ذیل آن که مربوط به تقاضاى عایشه است در آن نیامده.[4]

در حدیث دیگرى همین معنا از ام سلمه نقل شده است، و در آخر آن آمده که ام سلمه گفت: «یَا رَسُول الله وَ اَنَا مَعَهُمْ؟»؛ (من هم با آنها هستم؟)، پیغمبر (صلى الله علیه وآله) فرمود: «اِنَّکَ عَلى خَیْر»؛ (تو بر نیکى و خیر هستى [ولى از آنها نیستى]).[5]

همین معنا را در مورد ام سلمه با صراحت بیشترى حاکمدر مستدرک الصحیحین نقل کرده است: «اِنَّکِ عَلى خَیْر وَ هوُلاءِ اَهْلُ بَیْتى» ؛ (تو بر خیر هستى ولى اینها اهل بیتمن هستند).[6]

حدیث ام سلمه در بسیارى از کتب معروف نقل شده، از جمله در صحیح ترمذى آمده است که وقتى پیامبر (صلى الله علیه وآله) على و فاطمه و حسن و حسین (علیهم السلام) را در کسا پوشانید عرضه داشت: «اَللّهُمَّ! هوُلاَءِ اَهْلُ بَیتى فَاَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیراً»؛ (خداوندا! اینها اهل بیت من هستند، پلیدى را از آنها دور کن و آنها را پاکیزه بدار)، ام سلمه گفت: «وَ اَنَا مَعَهُم یَا نَبِىَّ اللهِ؟»؛ (آیا من هم با آنها هستم اى پیامبرخدا؟)، پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود: «اَنْتِ عَلى مَکَانِکِ وَ اَنْتِ عَلى خَیْر»؛ (تو در جاى خود باش، و تو بر خیر و نیکى هستى) [هرچند در زمره اهل بیتدر این آیه نباشى].[7]

این تعبیرات همگى به خوبى نشان مى دهد که نه ام سلمه و نه عایشه و نه هیچ یک از همسران پیامبر (صلى الله علیه وآله) مشمول این آیه نبوده اند، و عجیب این است که جمعى از مفسّران اهل سنت تمام این احادیث معروف و معتبر را نادیده گرفته، و اصرار دارند که این آیه شامل همسران پیامبر (صلى الله علیه وآله) نیز مى باشد.

نکته دیگر این که: در احادیث فراوانى که به بعضى از آنها در بالا اشاره شد آمده است که: پیامبر (صلى الله علیه وآله) بعد از نزول این آیه مدت چهل روز، یا شش ماه، یا هشت ماه، یا بیشتر، هنگام نمازصبح یا تمام نمازها به هنگامى که از کنار خانه فاطمه زهرا (علیه السلام) مى گذشت صدا مى زد: «اَلصَّلاَهُ یا اَهْلَ الْبَیْتِ! «اِنَّمَا یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُِ الرِّجسَ اَهْلَ الْبَیتِ وَ یُطَهِّرَکُم تَطْهِیراً»؛ (بشتابید به سوى نمازاى اهل بیت! خدامى خواهد رجس و پلیدى را از شما اهل بیت دور کند، و شما را پاک و پاکیزه سازد). در بعضى از روایات دارد که مى فرمود: «اَلسَّلاَمُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَهُ اللهِ وَ بَرَکَاتُهُ اَهْلَ البَیتِ» «اِنَّمَا یُرِیْدُ اللهُ…».[8]

اختلافى که در این روایات از نظر مدت دیده مى شود هیچ مشکلى ایجاد نمى کند؛ زیرا ممکن است اَنَس مدّت شش ماه ناظر این صحنه بوده، ابو سعید مدت هشت ماه، و دیگرى کمتر یا بیشتر، در واقع هر کدام مدتى را که خودشان شاهد و ناظر آن بوده اند، بیان کرده اند بى آن که بیش از آن را نفى کنند.

ولى به هر حال این روایت دلیل بسیار روشنى است براین که پیامبر (صلى الله علیه وآله) مى خواسته این نکته را به همه مسلمانان مکرراً گوش زد کند که اهل بیت من در این آیه تنها این خانواده اند، نه غیر آنها؛ و اگر تنها بر این چند نفر از خاندانش عبا مى افکند و آنها را به این وسیله مشخص و معین مى کند، و دیگران حتّى همسرانش را از ورود به زیر عبا باز مى دارد، مى خواهد دقیقا روشن سازد که این آیه چه کسانى را شامل مى شود. (یعنى تنها اصحاب کسا را).[9]

پی نوشت:
[1] . الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، جلال الدین السیوطی، دار المعرفة للطباعة والنشر – بیروت – لبنان، ج 5، ص 198.
[2]. عبید الله بن احمد حاکم حسکانى، شواهد التنزیل نوشته حاکم حسکانى حنفى (از علماى معروف قرن پنجم هجرى)، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى ، تهران ، اول، 1411 ق ، ج 2، ص 32 (حدیث 673).
[3] . همان مدرک، جلد 2، صفحه 38 (حدیث 683).
[4] . مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشیری النیسابوری (المتوفى: 261هـ)، صحیح مسلم، دار إحیاء التراث العربی – بیروت، جلد 4، صفحه 1883 (باب فضائل اهل بیت النبى)، حدیث 61.
[5] . ابن اثیر، اسد الغابه، جلد 3، صفحه 413 .
[6] . أبو عبد الله الحاکم محمد بن عبد الله بن محمد بن حمدویه بن نُعیم بن الحکم الضبی الطهمانی النیسابوری المعروف بابن البیع (المتوفى: 405هـ)، دار الکتب العلمیة – بیروت، الأولى، 1411 – 1990مستدرک الصحیحین، جلد 2، صفحه 416 .
[7] . محمد بن عیسى بن سَوْرة بن موسى بن الضحاک، الترمذی، أبو عیسى (المتوفى: 279هـ)، دار الغرب الإسلامی – بیروت، 1998 م السنن ترمذى، جلد 5، کتاب تفسیر القرآن، باب 34، حدیث 3205، صفحه 351.
[8] . شواهد التنزیل، جلد 2، صفحه 11
[9] . گرد آوری از کتاب: پیام قرآن ، آیت الله العظمى ناصر مکارم شیرازى، دار الکتب الاسلامیه ، تهران ، 1386 ه. ش ،ج7 ، ص 90.