تنش اوکراین با کامودیتی‏‏‏‏‏‌ها چه می‏‏‏‏‏‌کند؟

جایگاه روسیه در بازار جهانی

روسیه بزرگ‌ترین کشور جهان است که مساحتی نزدیک به 17‌میلیون کیلومتر‌مربع دارد. این کشور در دو قاره اروپا و آسیا واقع شده است، 77‌درصد از مساحت این کشور در آسیا و 23‌درصد در اروپا قرار دارد. روسیه سومین کشور بزرگ تولیدکننده نفت و میعانات پس از آمریکا و عربستان‌سعودی در سال2020 است. این کشور به‌طور متوسط 5/ 10‌میلیون بشکه در روز سوخت مایع تولید می‌کند و دومین کشور بزرگ تولیدکننده گازطبیعی در جهان پس از آمریکا در سال2020 است. اروپا مهم‌ترین بازار روسیه برای صادرات 5 تولیدکننده گازطبیعی نفت و گاز و به بیانی دیگر مهم‌ترین منبع درآمدی این کشور است. در سال‌2020 اروپا و اوراسیا 85‌درصد از گاز صادراتی روسیه و در این میان کشورهای آلمان، ایتالیا، فرانسه و بلاروس تقریبا نیمی از صادرات این کشور را دریافت کردند. روسیه از سال‌2014 تحت تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا قرار دارد. این تحریم‌ها در واکنش به اقدامات و سیاست‌های روسیه در قبال اوکراین وضع شده است. علاوه‌بر انرژی کشور روسیه سهم بزرگی در عرضه فلزات اساسی و غلات (گندم و ذرت) در بازار جهانی دارد. عرضه پالادیوم روسیه نزدیک به 40‌درصد عرضه جهانی این محصول است و این کشور از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان آلومینیوم در جهان است. روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده گندم در جهان است و نزدیک به 10‌درصد عرضه جهانی گندم متعلق به این کشور است. گاز روسیه از طریق10خط‌لوله به اروپا و آسیا صادر می‌شود و از این میان 4 خط‌لوله با عبور از کشور اوکراین گاز را به سایر کشورها منتقل می‌کنند. خط لوله نورداستریم2 که گاز روسیه را از طریق دریای بالتیک به آلمان منتقل می‌کند، مورد انتقاد برخی کشورهای اروپایی قرار گرفت و مخالف منافع اروپا خوانده شد. این خط لوله که صادرات گاز روسیه به آلمان را دوبرابر می‌‌‌‌‌‌کند، می‌تواند به روسیه قدرتی بیش از حد در تامین نیاز گاز اروپا دهد؛ موضوعی که باعث ایجاد نگرانی در کشورهای اروپایی شده است. خط لوله نورداستریم2 اوکراین را در مسیر انتقال گاز به اروپا دور می‌زند، آلمان این تضمین را به اوکراین داده است که اوکراین همچنان به‌عنوان مسیر ترانزیت گاز به اروپا باقی خواهد ماند. آلمان همچنین تضمین کرده است به دلیل کنار گذاشته‌شدن اوکراین از پروژه نورداستریم2، هزینه ترانزیت گاز به اوکراین را تا سال‌2024 و با 10سال ‌تمدید احتمالی، پرداخت کند. احداث این خط لوله که به‌دنبال تحریم‌‌‌‌‌‌های آمریکا متوقف شده بود با توافق دولت‌‌‌‌‌‌های آمریکا و آلمان (برای مقابله با سوءاستفاده احتمالی روسیه از این خط لوله به‌عنوان اهرم سیاسی) و توقف تحریم شرکت گازپروم ادامه یافت و در سپتامبر سال‌2020 احداث آن به پایان رسید. با وجود پایان احداث نورداستریم2، شرکت گازپروم هنوز زمان دقیقی برای شروع انتقال گاز از این خط لوله اعلام نکرده است.

جایگاه اوکراین در بازار جهانی

اوکراین کشوری است واقع در شرق اروپا، با وسعتی معادل 603.628کیلومترمربع که بعد از بخش اروپایی روسیه، بزرگ‌ترین کشور قاره اروپا است. در ترکیب اتحاد شوروی نیز پس از روسیه و قزاقستان، سومین کشور بزرگ این اتحاد بود. این کشور در سال‌1991 و به‌دنبال فروپاشی اتحاد شوروی به کشوری مستقل تبدیل شد. از نظر اقتصادی اوکراین برای تبدیل‌شدن به یکی از مهم‌ترین نظام‌‌‌‌‌‌های اقتصادی اروپایی ظرفیت بالایی دارد. عواملی چون فراوانی زمین‌‌‌‌‌‌های کشاورزی حاصلخیز، زیربنای توسعه‌‌‌‌‌‌یافته صنعتی و ساختار قوی صنایع سنگین، نیروی کار 20‌میلیون نفری، داشتن مهارت و دانش بالا و نظام کارآمد آموزش و پرورش را می‌توان مهم‌ترین عوامل بالابودن ظرفیت اقتصادی اوکراین معرفی کرد.

اوکراین چهارمین صادرکننده بزرگ گندم در جهان است و نزدیک به 5‌درصد از عرضه گندم در جهان را شامل می‌شود. علاوه‌بر گندم این کشور سومین صادر‌کننده بزرگ ذرت در جهان است و نزدیک به 17‌درصد از عرضه جهانی ذرت متعلق به این کشور است. ذخایر نفت و گاز اوکراین به ترتیب برابر 395‌میلیون بشکه و 349‌میلیارد متر‌مکعب است. این کشور وابسته به واردات برای تامین تقاضای داخلی نفت و سایر میعانات گازی است. حدود 70‌درصد از تقاضای داخلی این کشور از طریق واردات تامین می‌شود و تولید نفت در این کشور در حدود 74‌هزار بشکه در روز است. اوکراین نقش مهمی در انتقال گاز و نفت از روسیه به کشورهای اروپایی دارد. در حال‌حاضر دو خط لوله گاز روسیه را از طریق اوکراین به اروپای غربی منتقل می‌کنند. با احدث خط لوله نورداستریم2 نقش اوکراین در انتقال گاز به اروپا کمرنگ می‌شود.

تنش بین اوکراین و روسیه

در میان جمهوری‌‌‌‌‌‌های جداشده از اتحاد شوروی، اوکراین به‌‌‌‌‌‌دلیل ساختارهای مادی و معنایی برای روسیه اهمیت زیادی دارد. این کشور به‌‌‌‌‌‌واسطه اشتراک‌‌‌‌‌‌های قومی، زبانی و مذهبی با روسیه بخشی از تاریخ، هویت و فرهنگ روسی است و از نظر تاریخی با روسیه پیوند نزدیکی دارد. اوکراین نه‌تنها در تاریخ شکل‌‌‌‌‌‌گیری امپراتوری روسیه و اتحاد شوروی نقش برجسته‌‌‌‌‌‌ای داشته؛ بلکه در فروپاشی اتحاد شوروی نیز در کنار روسیه و قزاقستان (سه جمهوری بانی فروپاشی اتحاد شوروی) نقش اساسی داشته است. افزون بر اشتراک‌‌‌‌‌‌های هویتی و فرهنگی آنچه اوکراین را برای روسیه و سایر کشورهای دنیا مهم کرده است، موقعیت جغرافیایی این کشور است. اوکراین در تقاطع نفوذ دو قدرت بزرگ روسیه و آمریکا قرار گرفته و محل حمل‌ونقل بخش بزرگی از گاز طبیعی وارداتی اروپا از روسیه است. اهمیت این مساله از آن‌رو است که روسیه تامین‌‌‌‌‌‌کننده یک‌سوم نیاز مصرفی اتحادیه اروپا به گاز طبیعی است. به سبب همین موقعیت حساس اوکراین است که برقراری روابط با این کشور هم برای غرب و هم برای روسیه مهم و حیاتی به‌‌‌‌‌‌نظر می‌رسد صف‌‌‌‌‌‌آرایی نیروهای روسیه در مرز اوکراین و ایجاد تنش در این منطقه ناشی از نگرانی روسیه از عضویت اوکراین در ناتو است. روسیه به‌دنبال تضمین غرب برای عدم‌پذیرش اوکراین به‌عنوان عضوی از ناتو و خروج این نیروها از بخش شرقی اروپا است. ناتو در سال‌1949 برای محافظت از غرب در برابر تجاوزهای شوروی تاسیس شد.

این اتحاد نظامی-امنیتی از زمان پایان جنگ سرد، با پذیرش 14 عضو جدید موافقت کرده و این پیمان در سال‌‌‌‌‌‌های اخیر به جمهوری‌‌‌‌‌‌های شوروی سابق از جمله لیتوانی، استونی و لتونی گسترش یافته است. بر اساس این معاهده اگر یک کشور عضو مورد تهاجم یا حمله قرار گیرد، همه کشورهای عضو ناتو به‌طور جمعی برای دفاع از آن اقدام می‌کنند. روسیه از ناتو ضمانت می‌خواهد که عضویت اوکراین و گرجستان را نپذیرد، چراکه عضویت هر‌یک از این کشورها در ائتلاف ناتو باعث افزایش ردپای نظامی-امنیتی غرب در امتداد مرزهای روسیه خواهد شد، با این‌حال اوکراین از سال‌2008 تلاش برای عضویت در ناتو را آغاز کرده و این تلاش از زمان سرنگونی رئیس‌‌‌‌‌‌جمهوری مخالف غرب در این کشور در سال‌2014 افزایش یافته؛ به‌طوری که این کشور تمرین‌‌‌‌‌‌های نظامی مشترک با ناتو برگزار کرده و سلاح‌‌‌‌‌‌هایی از جمله موشک‌های ضد‌تانک از آمریکا و پهپاد از ترکیه تحویل گرفته است. کی‌‌‌‌‌‌یف و واشنگتن این اقدام‌ها را برای تقویت سیستم دفاعی اوکراین پس از تصرف شبه‌جزیره کریمه در سال‌2014 توسط روسیه و آغاز حمایت مسکو از جدایی‌‌‌‌‌‌طلبان درگیر در شرق اوکراین، مشروع می‌‌‌‌‌‌دانند ولی ولادیمیر پوتین روابط رو به رشد اوکراین با ناتو را مقدمه عضویت کی‌‌‌‌‌‌یف در این پیمان نظامی-امنیتی می‌داند.

نقطه اثر درگیری روسیه و اوکراین بر بازارها

دارایی‌های امن: افزایش تورم به بالاترین حد آن در چند دهه گذشته در‌ماه دسامبر و احتمال افزایش نرخ بهره، به گزارش رویترز‌ ماه بدی را برای اوراق قرضه رقم زد. نرخ اوراق قرضه 10‌ساله ایالات‌متحده آمریکا همچنان در مرز عدد کلیدی 2‌درصد قرار دارد و نرخ اوراق قرضه آلمان برای اولین‌بار از سال‌2005 تاکنون به بالای صفر‌درصد افزایش یافته است. در رخدادهایی که ریسک حضور در بازارهای مالی را افزایش می‌دهند، سرمایه‌‌‌‌‌‌گذاران به سمت خرید دارایی‌های امن همچون اوراق قرضه متمایل می‌شوند. با وقوع درگیری بین اوکراین و روسیه نیز انتظار می‌رود سرمایه‌‌‌‌‌‌گذاران رفتار مشابهی را نشان دهند (با وجود افزایش قیمت نفت و تورم در صورت ایجاد درگیری) و به سمت خرید اوراق قرضه تمایل پیدا کنند که باعث کاهش بازده اوراق قرضه خواهد شد. فرانک سوئیس که به‌عنوان یک دارایی امن توسط سرمایه‌‌‌‌‌‌گذاران مورد‌توجه است در مقابل یورو به بالاترین حد خود از ‌ماه می‌2015 تاکنون رسیده است. طلا نیز که به‌عنوان یک دارایی پوششی مطرح است با وجود احتمال افزایش نرخ بهره در آمریکا در ‌ماه ژانویه به بالاترین حد دو‌ماهه خود رسید. قیمت هر اونس طلا در بازارهای جهانی در ژانویه 2022 نزدیک به 2‌درصد رشد داشت و در 25 ژانویه (7 بهمن) تا 3/ 1847دلار بالا رفت.

گاز طبیعی و نفت: اگر تنش‌‌‌‌‌‌های ایجاد شده در مرز اوکراین به درگیری تبدیل شود، بازار انرژی هم تحت‌تاثیر قرار خواهد گرفت. نزدیک به 35‌درصد گاز اروپا از روسیه و از طریق خطوط لوله انتقال گاز وارد می‌شود. خط لوله نورداستریم1 که از دریای بالتیک می‌گذرد، خط لوله یامال که از کشورهای لهستان و بلاروس عبور می‌کند و سایر خط لوله‌‌‌‌‌‌هایی که از اوکراین می‌گذرند، بخشی از گاز مصرفی قاره اروپا را تامین می‌کنند. احداث خط لوله نورداستریم2 هم که در ‌ماه سپتامبر به پایان رسید، صادرات گاز روسیه به آلمان را دوبرابر خواهد کرد. صادرات گاز طبیعی روسیه به اروپا در پی شیوع کرونا کاهش یافت و با بهبود شرایط اقتصادی و افزایش مجدد تقاضای گاز، میزان صادرات این محصول از روسیه به اروپا به سطح قبل از همه‌‌‌‌‌‌گیری کرونا افزایش نیافت و باعث افزایش قیمت گاز طبیعی شد. آلمان اعلام کرده است که در صورت وقوع درگیری بین روسیه و اوکراین، خط لوله نورداستریم2 را تحریم خواهد کرد. این خط لوله صادرات گاز به اروپا را افزایش خواهد داد و در عین حال وابستگی این قاره به روسیه را در بحث تامین انرژی افزایش می‌دهد. در گزارش رویترز به نقل از SEB عنوان شده است که در صورت اعمال تحریم علیه روسیه انتظار می‌رود صادرات گاز طبیعی این کشور از مرزهای اوکراین و لهستان کاهش یابد و قیمت گاز طبیعی به بالاترین حد  خود افزایش یابد.

کشورهای غربی به‌دنبال یافتن راه‌‌‌‌‌‌های جایگزین برای تامین انرژی در قاره اروپا در صورت بروز درگیری بین اوکراین و روسیه و وقوع بحران انرژی در این قاره هستند. در دیدار جو بایدن و امیر قطر در ‌ماه ژانویه از قطر به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گاز طبیعی در جهان درخواست شد تا در صورت بروز بحران در قاره اروپا با تعدیل قراردادهای صادرات گاز طبیعی مایع، صادرات این محصول را به قاره اروپا افزایش دهد. قیمت نفت هم با ایجاد درگیری بین روسیه و اوکراین افزایش خواهد یافت.

در گزارش رویترز به نقل از جی‌پی‌مورگان ذکر شده است که افزایش قیمت نفت به 150 دلار، رشد تولید ناخالص سالانه جهانی را به 9/ 0‌درصد در نیمه اول سال‌کاهش می‌دهد. علاوه‌بر کاهش رشد اقتصاد جهانی افزایش قیمت نفت باعث رشد دوبرابری تورم خواهد شد و تورم به 2/ 7‌درصد خواهد رسید. قیمت نفت در‌ماه ژانویه به بالاترین حد آن در هفت سال‌گذشته رسید و قیمت نفت‌برنت در 28 ژانویه (8 بهمن) از مرز 90 دلار گذشت و به 70/ 91 دلار رسید. نگرانی در مورد ایجاد درگیری بین اوکراین و روسیه و اختلال در عرضه نفت یکی از عواملی است که باعث افزایش قیمت نفت بود. اگرچه علاوه‌بر نگرانی‌های موجود در مورد درگیری در شرق اروپا، عدم‌حصول توافق اوپک‌پلاس برای افزایش تولید نفت و حمله حوثی‌های یمن به امارات‌متحده‌عربی هم بر افزایش قیمت این محصول دامن زدند.

فلزات اساسی: به گزارش S&P Global افزایش تنش در مرز روسیه و اوکراین و احتمال اعمال تحریم از سوی ایالات‌متحده آمریکا بر تجارت یا تولید فلزات اساسی در روسیه اثر خواهد گذاشت و بازارهای آلومینیوم، مس و نیکل را تحت‌فشار قرار خواهد داد. روسیه یکی از تامین‌‌‌‌‌‌کنندگان کلیدی انرژی، فلزات اساسی و محصولات کشاورزی در جهان است.

این کشور حدود 10‌درصد ذخایر مس در جهان را در اختیار دارد و یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان آلومینیوم در جهان است. درگیری بین اوکراین و روسیه و اعمال تحریم علیه روسیه می‌تواند تولید فلزاتی همچون آلومینیوم که وابسته به قیمت انرژی هستند را در اتحادیه اروپا نیز کاهش دهد و باعث افزایش قیمت این محصول شود. در 21 ژانویه قیمت نیکل در بازار جهانی به بالاترین حد خود در 10سال‌ گذشته رسید و 24هزار دلار در هر تن معامله شد. تعطیلی کارخانه تولید نیکل در میانمار و تنش ایجاد‌شده بین اوکراین و روسیه از دلایل این افزایش قیمت عنوان شده‌‌‌‌‌‌اند. در‌ ماه ژانویه سال‌2022 قیمت مس در بازارهای جهانی از سد 10هزار دلار در هر تن عبور کرد و قیمت آلومینیوم به بالای 3هزار دلار در هر تن رسید. نگرانی در مورد عرضه محصولات در ‌ماه‌های پیشرو در نتیجه تنش ایجاد‌شده در مرز اوکراین باعث بالا‌رفتن قیمت فلزات اساسی همچون آلمینیوم و مس در بازار جهانی بوده است.