ریال چگونه آب رفت؟

در این گزارش در نظر است میزان تغییر ارزش ریالی و تغییر نرخ دلار در ادوار گوناگون بانک مرکزی جمهوری اسلامی مورد بررسی و مقایسه واقع شوند که منظور از تغییر ارزش ریالی به ماخذ تعریف ارائه شده از سوی بانک مرکزی، تبیین ارزش ریالی مبلغی در یک مقطع زمانی نسبت به مقطع زمانی دیگر در گذشته است و به‌همین سیاق و شیوه، مقصود از تغییر نرخ دلار، تغییر ارزش برابری دلار آمریکا به ریال در یک برهه زمانی نسبت به برهه زمانی پیشین هست. محدوده زمانی بررسی از بهمن ماه 1357 پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی تا انتصاب آخرین رئیس کل بانک مرکزی در دی‌ماه 1401 است که در ادامه از این دورهی16000 روزه به «دوره بررسی» هم یاد خواهد شد.

ملاک‌های بررسی در این مقاله تغییر ارزش ریالی و تغییر نرخ دلار در دوره تصدی هریک از رؤسای بانک مرکزی در برهه 16000 روزه است و برای قابل مقایسه کردن ملاک‌های گفته شده از شاخص‌های متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال به‌ازای هر100روز و متوسط تغییر ارزش ریالی به‌ازای هر100روز استفاده شده و دلیل این انتخاب هم به این واسطه بوده که 2 دوره تصدی در طول این مدت 16000 روزه، کمتر از یکسال هستند و حتی یک دوره تصدی حدود 100 روز است. نرخ دلار در آغاز دوره تصدی هریک از رؤسای بانک مرکزی با اولویت استفاده از گزارش‌های بانک و سپس از خبر منتشره در روزنامه «دنیای‌اقتصاد» شنبه 10/ 10/ 1401 به شماره خبر 3930690 است. همچنین برای به دست آوردن مقدار تغییر ارزش ریالی مورد اشاره در مقاله، از محاسبه‌گرِ نمایه شده در تارنمای بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران استفاده شده اما داده‌های دردسترس در این محاسبه‌گر منحصرا قابل استفاده برای دوره‌های چهارم الی دهم هست.

بررسی‌ها پیش از آغاز برنامه‌های پنج ساله

پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا سال 1368 سال‌های پیش از آغاز برنامه‌های پنج ساله توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شوند که 23‌درصد از دوره بررسی این مقاله، در سال‌های یادشده سپری شده که آقای مولوی اولین رئیس‌کل بانک مرکزی در این دوره 16000 روزه است، وی به‌مدت 286 روز از بهمن‌ماه 1357 تا آبان‌ماه 1358، معادل 8/ 1‌درصد از دوره بررسی، این تکلیف را برعهده داشت. در این دوره 286 روزه، تغییر نرخ دلار 40‌درصد و شاخص متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال به‌ازای هر100روز 14‌درصد بوده است. در همین دوره، در خرداد ماه 1358، شورای انقلاب، قانون ملی شدن بانک‌ها را با هدف حفظ حقوق و سرمایه‌های ملی و به‌کار انداختن چرخ‌های تولیدی کشور و تضمین سپرده‌ها و پس‌اندازهای مردم، به‌ تصویب رساند.

پس از آقای مولوی، آقای نوبری به مدت 585 روز از آبا‌ن‌ماه 1358 تا خردادماه 1360 که 6/ 3‌درصد از دوره بررسی هست این مقام را تصدیگری کردند. در این برهه، تغییر نرخ دلار 93‌درصد و شاخص متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال به‌ازای هر100روز 9/ 15‌درصد بود. این دوران مصادف با آغاز جنگ تحمیلی است. پس از آقای نوبری، آقای نوربخش در اولین دوره انتصابش به‌عنوان رئیس‌کل بانک مرکزی بیش از 5 سال برابر 1980 روز از خردادماه 1360 الی آبان‌ماه 1365، هم‌اندازه 3/ 12‌درصد از دوره بررسی، بانک مرکزی را راهبری کرد. در این دوره، تغییر نرخ دلار270‌درصد و شاخص متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال به‌ازای هر100روز 7/ 13‌درصد بود. در همین دوران، در شهریورماه 1362، قانون عملیات بانکی بدون ربا (بهره) توسط مجلس شورای اسلامی به‌تصویب رسید.

پس از آقای نوربخش، آقای قاسمی 1032 روز از آبان ماه 1365 تا شهریورماه 1368 همتراز 4/ 6‌درصد از دوره بررسی، ریاست بانک مرکزی را در اختیار داشت. در این دوره، تغییر نرخ دلار 20 درصد، تغییر ارزش ریالی 80‌درصد و شاخص‌های متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال و متوسط تغییر ارزش ریالی به‌ازای هر100روز به ترتیب 9/ 1 و 8/ 7‌درصد است. پایان جنگ تحمیلی در این دوره واقع شد.

بررسی‌ها پس از آغاز برنامه‌های پنج‌ساله

ماموریت آقای قاسمی تا آستانه برپایی دولت پنجم و ماه‌های ابتدایی برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور ادامه داشت و در این زمان آقای عادلی از شهریور سال 1368 تا شهریور سال 1373 معادل 1825 روز که 4/ 11‌درصد از مدت 16000 روزه است، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران را در برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی و در دولت پنجم و بخشی از دولت ششم هدایت کرد. در این دوره، تغییر نرخ دلار 46 درصد، تغییر ارزش ریالی 167‌درصد و شاخص‌های متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال و متوسط تغییر ارزش ریالی به‌ازای هر100روز به-ترتیب 5/ 2 و 2/ 9‌درصد بوده است.

سکان ریاست بانک‌مرکزی پس از آقای عادلی در شهریورماه سال 1373 که عملا سال پایانی برنامه اول است تا اردیبهشت‌ماه 1382، برای بار دوم به آقای نوربخش سپرده شد و ایشان در این نوبت، 3150 روز معادل 7/ 19‌درصد از دوره مورد بررسی، فرمانده و ناوبر کشتی بانک مرکزی در اقیانوس عظیم اقتصاد جمهوری اسلامی ایران از اوایل دولت ششم، تمامی دولت هفتم تا اواسط دولت هشتم بود که این مرحله، کل برنامه دوم و بخش عمده‌ای از برنامه سوم هست. این دوره به همراه طول مدت تصدی نامبرده در نوبت قبلی، 32‌درصد از دوره بررسی است. در این برهه، تغییر نرخ دلار 365 درصد، تغییر ارزش ریالی 404‌درصد و شاخص‌های متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال و متوسط تغییر ارزش ریالی به‌ازای هر100روز به‌ترتیب 6/ 11 و 8/ 12‌درصد بوده است.

پس از آقای نوربخش ریاست بانک مرکزی در اواخر برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور و در بین دولت هشتم در اردیبهشت ماه 1382 به آقای شیبانی واگذار شد و ریاست وی بر بانک مرکزی تا شهریورماه 1386 حدود 1581 روز که 9/ 9‌درصد مدت 16000 روزه است ادامه یافت. 1581 روز گفته‌شده بخش انتهایی برنامه سوم و نیمه اول برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور را پوشش می‌دهد و مقارن با بخشی از دولت هشتم و نهم بود. در این دوره، تغییر نرخ دلار 14 درصد، تغییر ارزش ریالی 73‌درصد و شاخص‌های متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال و متوسط تغییر ارزش ریالی به‌ازای هر100روز به ترتیب 9/ 0و 6/ 4‌درصد بوده است.

بعد از آقای شیبانی، آقای مظاهری در خلال دولت نهم و اوایل برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور در شهریورماه 1386 رئیس‌کل بانک مرکزی شد. ماموریت او پس از مدت 383 روز که برابر 4/ 2‌درصد دوره 16000 روزه است در مهرماه 1387 به پایان رسید. در این دوره 383 روزه تغییر نرخ دلار 77/ 2 درصد، تغییر ارزش ریالی 32‌درصد و شاخصهای متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال و متوسط تغییر ارزش ریالی به ازای هر100روز به ترتیب 7/ 0 و 4/ 8‌درصد بوده است.

پس از آقای مظاهری تمشیت و رهبری بانک مرکزی در اثنای برنامه چهارم تا میانه برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، شامل دو سال پایانی دولت نهم و تمامی دولت دهم از مهرماه 1387 تا شهریورماه 1392 به آقای بهمنی واگذار شد. این مدت 1800 روزه 2/ 11‌درصد از دوره بررسی است. در این دوره، تغییر نرخ دلار 266 درصد، تغییر ارزش ریالی 159‌درصد و شاخص‌های متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال و متوسط تغییر ارزش ریالی به ازای هر100روز به ترتیب 8/ 14 و 8/ 8‌درصد هست. این دوره از نظر طول مدت ریاست بانک، مشابه دوره آقای عادلی است.

بعد از آقای بهمنی، آقای سیف از وسط برنامه پنجم تا سال دوم برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور که تمامی دولت یازدهم و دو سال نخست دولت دوازدهم را پوشش می‌دهد یعنی از شهریورماه 1392 الی مردادماه 1397 کفالت بانک مرکزی را قریب به 1800 روز در اختیار گرفت که دوره ریاست وی بیش از 11‌درصد از برهه زمانی 16000 روزه است. در این مدت، تغییر نرخ دلار 157 درصد، تغییر ارزش ریالی 88‌درصد و شاخص‌های متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال و متوسط تغییر ارزش ریالی به‌ازای هر100روز 8/ 8 و 9/ 4‌درصد هست. این دوره از نظر طول مدت ریاست بانک نظیر دوره آقای بهمنی است.

پس از آقای سیف، آقای همتی در سال دوم برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور و ایضا سال دوم دولت دوازدهم در مرداد ماه 1397 به دفتر ریاست بانک مرکزی وارد و تا تیرماه 1400 حضور داشت که این مدت کمابیش 1070 روز و کمتر از 3 سال طول کشید و 7/ 6‌درصد از دوره 16000 روزه را به خود اختصاص داد. در این دوره، تغییرنرخ دلار 158درصد و شاخص متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال به‌ازای هر100روز برای دوره مزبور 7/ 14‌درصد شد. این دوره از نظر طول مدت ریاست بانک تقریبا شبیه مدت آقای قاسمی است.

در روزهای پایانی دولت دوازدهم و سال آخر برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور آقای کمیجانی پس از آقای همتی در تیرماه 1400 به ریاست بانک مرکزی منصوب شد که مدت تصدی وی نزدیک به 100 روز یا 6/ 0‌درصد از دوره بررسی است و به این ترتیب کوتاه‌ترین دوره تصدی ریاست کل بانک مرکزی نه تنها در این دوره 16000 روزه بلکه از زمان تاسیس بانک مرکزی رقم خورد. در این دوره، تغییر نرخ دلار 34‌درصد است.

در آغاز به کار دولت سیزدهم و سال پایانی برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور آقای صالح‌آبادی در مهرماه 1400 تا دی‌ماه 1401 به کسوت ریاست بانک مرکزی درآمد و کم وبیش به لحاظ طول مدت خدمت، مانند دوره ریاست آقای مظاهری 8/ 2درصد از دوره 16000 روزه، در این مسوولیت باقی ماند. در این دوره، تغییر نرخ دلار 38‌درصد و شاخص متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال به‌ازای هر100روز 4/ 8‌درصد بود.