در بن‌بست مذاکرات برجام، طرف‌های مذاکره‌کننده به دنبال روزنه‌ای برای بازگشت به میز مذاکره هستند تا زمینه احیای توافق هسته‌ای را فراهم کنند. به نظر می‌رسد که این روزنه تبادل زندانیان است که قرار بود بعد از احیای برجام عملی شود، اما متاثر از ظهور متغیرهای جدید در روابط ایران و پایتخت‌های غربی و تعلیق گفتوگوها، در فضای کنونی به عنوان اقدامی تسهیلکننده در دستور کار قرار گرفته است. وزیر امور خارجه ایران در اشاره مجدد به این موضوع گفته که بر اساس توافقی که با آمریکاییها در این زمینه داریم، می‌توان این مساله را به پیش برد. حسین امیرعبداللهیان روز جمعه 21 بهمن در گفت‌وگو با رادیو ان‌‌‌پی‌‌‌آر آمریکا، درباره اینکه آیا امیدی برای آزادی شهروندان آمریکایی بازداشت شده در ایران وجود دارد؟، بیان کرد: بله، ما ماه‌‌‌هاست (از ماه مارس) در این رابطه با آمریکاییها توافق کردهایم. تبادل زندانیان یک موضوع انسانی است. حتی در ماه مارس آمریکاییها نماینده خود را که از کشور انگلیس بود، به ایران فرستادند. کمتر از دو ماه قبل هم نماینده‌‌‌شان مجددا به ایران آمد.
امیرعبداللهیان ادامه داد: توافق روی میز است. تنها مجموعه‌‌‌ای از اقدامات تکنیکی باید توسط طرف آمریکایی انجام شود. احساس میکنم آمریکاییها در این موضوع هم سردرگم‌‌‌اند. مدام امروز و فردا می‌کنند و موضوع را از این هفته به هفته بعد موکول می‌کنند؛ ولی ما کاملا آمادهایم؛ در چارچوب صورت‌جلسه‌‌‌ای که بین ما و طرف آمریکایی از طریق ثالث وجود دارد. ما با طرف آمریکایی توافق کردیم نماینده‌‌‌ای را معرفی کنند. آنها یکی از مقامات کشور انگلیس را به عنوان نماینده خود به ما معرفی کردند. این نماینده در هفته‌‌‌های اخیر به ایران آمد و ما توافق ماه مارس را به‌روز کردیم. ما آماده تبادل هستیم ولی طرف آمریکایی باید مجموعه‌‌‌ای از اقدامات فنی را انجام دهد. ما منتظر نتیجه اقدامات فنی آنها هستیم.
رئیس دستگاه دیپلماسی ایران در ادامه گفت: من فکر میکنم که اگر آمریکاییها واقع‌‌‌بینانه برخورد کنند و حقوق ما رعایت شود، توافق در دسترس است و هنوز فرصت برای بازگشت همه طرف‌‌‌ها به برجام وجود دارد. البته اگر آمریکاییها بخواهند با تحلیل غلط حرکت کنند، فرصت برای همیشه وجود نخواهد داشت. فراموش نکنید که از سال 2015 تا الان طرف ایرانی از برجام منتفع نشده است. پس این پنجره برای همیشه باز نخواهد ماند. اگر لازم باشد ما وارد پلن بی خواهیم شد. ما گزینه‌‌‌های متعددی روی میز داریم اما در واسطه‌‌‌ها و پیام‌‌‌هایی که به ما داده می‌شود، گفته‌‌‌ایم که ما همچنان آمادهایم تا در یک چارچوب منطقی در گامهای پایانی توافق قرار بگیریم. وزیر خارجه ایران پیش‌تر نیز به موضوع تبادل زندانیان به عنوان یک اقدام انسانی در روند مذاکرات احیای برجام اشاره کرده بود. امیرعبداللهیان چهارم بهمن اعلام کرد که در مسیر دستیابی به توافق، گام‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی را تعریف کردهایم و فکر می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنیم در آینده‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای نزدیک یکی از این گام‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها عملیاتی می‌شود. با وجود اینکه حسین امیرعبداللهیان به جزئیات این گام اشاره نکرده، اما با توجه به تاکید وی بر کلیدواژه در مسیر دستیابی به توافق و نه گامهای مربوط به خود توافق، استدلال تحلیلگران این بود که احتمالا این گام می‌تواند در راستای تبادل زندانیان بین ایران و آمریکا به عنوان یک اقدام تسهیلکننده در روند بازگشت طرفین به مذاکرات احیای برجام پس از چند ماه تعلیق گفتوگوها و بروز تنش در روابط بین طرفین باشد. در این میان اشاره جدید او به اینکه این موضوع از ماه مارس یعنی اسفند 1400 در دستور کار قرار دارد، به مذاکرات ایران و 1+4و آمریکا اشاره دارد که از 7 تا 8 آذر ماه 1400 در هتل کوبورگ وین آغاز شد و تا 20 اسفند ادامه پیدا کرد. بر اساس پیشنویس غیررسمی که در آن مقطع از چند دور مذاکرات به بیرون درز کرد، به موضوع تبادل زندانیان اشاره شده بود.
اما آنچه موضوع تبادل زندانیان را بر اساس بازه‌های زمانی و گامهای اجرایی مورد تاکید قرار داده بود، پیش‌نویسی بود که ماه اوت (مرداد 1401) از سوی جوزپ بورل مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا منتشر شد که در آن به این اقدامات اشاره شده بود. در نسخه 35 صفحه‌‌‌ای پیشنویس مذاکرات احیای برجام که به صورت غیررسمی منتشر و در شرایطی که ایران و آمریکا مشغول جمع‌‌‌بندی خود برای پاسخ به بسته پیشنهادی بروکسل بودند که البته در نهایت رد شد و تهران و غربی‌‌‌ها وارد تنش‌‌‌های فزاینده‌‌‌ای شدند، اشاره شده بود که فرآیند تبادل زندانیان باید در مرحله دوم یعنی مرحله تایید توافق که به مدت 60 روز طول خواهد کشید، انجام شود. اما با بن‌بست در مذاکرات و تعلیق آن و ظهور متغیرهای تنش‌زا میان طرفین در عمل این بسته از دستور کار خارج شد و به نظر می‌رسد شاید طرفین به این جمع‌‌‌بندی رسیده‌‌‌اند که در شرایط کنونی مساله تبادل زندانیان را به عنوان یک اقدام سازنده و تسهیلگر توافق و بازگشت مجدد به مذاکرات در دستورکار قرار دهند.با طرح مجدد موضوع تبادل زندانیان، این پرسش مطرح است که اگر این تبادل زندانیان به وقوع بپیوندد چرا زودتر از گامهای مورد اشاره در پیشنویس بورل اتفاق افتاده است؟ مهم‌ترین دلیل این مساله را می‌توان هزینه‌های توافق برجام دانست که با ظهور متغیرهایی که از شهریور ماه در روابط ایران و پایتخت‌های غربی به وجود آمد، افزایش پیدا کرده و آمریکا و اروپا متاثر از فشار نخبگان، رسانه‌ها و افکار عمومی به سادگی نمی‌توانند زمینه بازگشت به میز مذاکره را فراهم کنند. از این رو طرفین به دنبال راهکاری هستند تا توافق برجام را به سطح معقول برسانند، آنچنان که برای نخبگان و حوزه عمومی قابل پذیرش باشد.
این مساله می‌تواند سطح قدرت مانور در کنگره را برای دولت بایدن و همچنین برای اروپایی‌ها در حوزه عمومی افزایش دهد. افزایش هزینه‌ها و کاهش قدرت مانور بازگشت به میز مذاکره برای طرف‌های غربی ناشی از بروز دو متغیر اصلی است. جنگ اوکراین و ادعای ارسال پهپادهای ایرانی به روسیه و استفاده از آنها در مناطق شرقی اوکراین است که حساسیت‌های اروپایی‌ها را برانگیخت. این مساله هم ناشی از اهمیت استراتژیک اوکراین برای مرزهای اروپاست و هم ناشی از گسترش همکاری‌های نظامی تهران و مسکو که زمینه نفوذ ایران در مرزهای اتحادیه اروپا را فراهم کرده است. متغیر دوم بروز ناآرامی‌ها از اواخر شهریور ماه در ایران بود که زمینه مداخله آمریکا و اروپایی‌ها را فراهم کرد. اروپا با محوریت آلمان مباحث حقوق بشری را علیه مقامات و شخصیت‌های ایرانی به راه انداختند و چند بسته تحریمی را در چند دور اعمال کردند. برگزاری کمپین‌های اعتراضی در اروپا و فشار افکار عمومی و نخبگان باعث شد تا اروپا با محوریت تروئیکای اروپایی در همراهی با آمریکا برجام را از دستور کار خارج کنند و از تمرکز بر اعتراضات سخن به میان بیاورند.در واقع از زاویه این فشارهاست که مقامات اتحادیه اروپا نمی‌توانند به راحتی به میز مذاکره بازگردند و زمینه احیای توافق را فراهم کنند. توافقی که از دید خود اروپایی‌ها جایگزینی ندارد، آن‌هم در شرایطی که ایران همچنان به غنی‌سازی 60 درصدی ادامه می‌دهد. بنابراین در چنین قالبی است که موضوع تبادل زندانیان به عنوان یک اقدام تسهیلکننده مورد نظر قرار گرفته است که موفقیت آن می‌تواند گام تعیین‌کننده‌ای برای تغییر فضا در روابط ایران و غرب باشد.
