شب قدر شب حلقه اتصال با قلب قدر

1. شرافت و منزلت شب قدر

عظمت، شرافت و منزلت شب قدر تا آنجاست که خداوند عزوجل در آیه اول سوره قدر خطاب به سیدالمرسلین، نبی گرامی اسلام صلی الله علیه وآله در اسرارآمیز بودن شب قدر فرموده است: «وَ ما أَدْراک ما لَیلَةُ الْقَدْرِ؛[1] و تو چه دانی که شب قدر چیست؟». هم چنین در آیه چهارم، شب قدر را از هزار شب که مساوی با هشتاد سال است، بهتر دانسته و فرموده است: «لَیلَةُ الْقَدْرِ خَیرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ؛[2] شب قدر از هزار ماه بهتر است».

2. نزول قرآن در شب قدر

در آیاتی که به شب قدر پرداخته اند، مشخص نشده کدام شب از شب های سال دارای چنین فضیلت برجسته، پرمعنا و اسرار آمیزی است؛ اما با بررسی آیه اول سوره قدر: «إِنا اَنزَلناهُ فی لَیلَهٍ القَدر؛ ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم»، آیه 185 سوره بقره: « شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فیهِ الْقرْآنُ؛ ماه رمضان، ماهی است که قرآن در آن نازل شده است» و آیه سوم سوره دخان: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیلَةٍ مُبارَکة؛ ما آن را در شبی پر برکت نازل کردیم» گویای آن است که قرآن در شب قدر نازل شده است.

3. نزول دفعی قرآن در شب قدر

آنچه در این آیات مبنی بر نزول قرآن بر قلب پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه وآله بیان شده است، منافاتی با این حقیقت تاریخی و قرآنی ندارد که نزول قرآن از شب 27 رجب و هم زمان با بعثت پیامبر صلی الله علیه وآله بوده است؛ زیرا مقصود از نزول قرآن در شب قدر، نزول دفعی و صورت ملکوتی و یک پارچه قرآن است، نه نزول تدریجی و تنزل یافته آن در قالب حروف و کلمات که طی 23 سال رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به تناسب زمان و مکان بر قلب آن حضرت نازل شده است. با تدبر در آیات مربوط به نزول قرآن در شب قدر و استفاده از تعبیر انزال در مقابل تنزیل و تفاوت این دو واژه با یک دیگر، می توان دریافت قرآن یک بار در شب قدر[3] به صورت دفعی نازل شده و سپس در طی 23 سال رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به صورت تدریجی بر آن حضرت نازل شده است؛ زیرا «تنزیل» در لغت به معنای چیزی است که به صورت تدریجی و پراکنده به وجود می آید، اما «انزال» مفهوم وسیعی دارد که هم نزول تدریجی و هم دفعی را در بر می گیرد.

4. شرافت شب قدر به نزول قرآن و فرشتگان

آنچه موجب شرافت یافتن شب قدر نسبت به همه شب های سال می شود، و به آن قدر و منزلت می بخشد و عیارمعنوی و قدسی آن را بالا می برد، نزول قرآن در این شب مبارک است که نص قرآن نیز بر آن دلالت می کند: «إِنا اَنزَلناهُ فی لَیلَهٍ القدر؛ ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم». نزول ملائکةالله نیز در این شب، موجب شرافت آن شده است: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کلِّ أَمْرٍ؛ در آن شب، فرشتگان و روح به اذن پروردگارشان برای انجام ]دادن [هر کاری فرود آیند».

5. استمرار شب قدر تا قیامت

اگر چه با رحلت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله نزول دفعی و تدریجی قرآن پایان یافته است، «شب قدر» تا قیامت استمرار دارد؛ زیرا نزول ملائک در شب قدر در آیه 4 سوره قدر با فعل مضارع «تنزل» که دلالت بر استمرار دارد، بیان شده است: «تنَزَّلُ الْملائِکةُ وَ الرُّوحُ فیها بإِذْنِ رَبهِمْ مِنْ کلِّ أَمْرٍ». امام علی علیه السلام نیز درباره این استمرار فرموده است: «إنَّ لَیْلَةَ الْقَدْر فی کُلِّ سَنَةٍ وَ إنَّهُ ینْزَلُ فی تِلْکَ اللَّیْلَةِ أمرُ السَّنَة وَ إنَّ لِذلک الْأمْر وُلاةً بعدَ رَسولِ اللَّه صلی الله علیه وآله؛[4] شب قدر در هر سال است. در این شب امور همه سال [و تقدیر و سرنوشت ها] فرو فرستاده می شود. پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه وآله نیز این شب، صاحبانی دارد...». بنابراین نزول ملائک در شب قدر با رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله متوقف نشده است؛ بلکه تا قیامت استمرار خواهد داشت و در شب قدر بر قلب انسان کامل، امام عصر عجل الله فرجه الشریف فرود می آیند.

6. نزول ملائکه بر قلب انسان کامل

همان گونه که بستر و محل فرود فرشتگان در زمان حیات رسول خدا صلی الله علیه وآله، قلب مطهر و نورانی آن حضرت بود، ملائک پس از رحلت آن حضرت بر قلب انسان کامل و زنده فرود خواهند آمد. انسان کامل که در تراز رسول خدا صلی الله علیه وآله است و قابلیت و ظرفیت روحی شبیه به آن حضرت دارد، فردی غیر از اهل بیت علیهم السلام آن حضرت نیست که دارای مقام قدسی اند. امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه مبارکه «إِنا أَنزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» فرموده است: «اللَّیلَةُ فَاطِمَةُ وَ الْقدْرُ اللَّه فمَنْ عرَفَ فاطِمَةَ حقَّ مَعْرِفَتِهَا فَقَدْ أَدْرَک لَیلَةَ الْقَدْرِ وَ إِنَّمَا سُمِّیتْ فَاطِمَةُ لِأَنَّ الْخَلْقَ فُطِمُوا عَنْ مَعْرِفَتِهَا؛[5] لیلة، فاطمه علیها السلام است و قدر، الله است و آن جناب [یعنی حضرت فاطمه علیها السلام ] بدین جهت فاطمه نامیده شده است که خلایق از معرفت او بریده شده اند».

از امام باقر علیه السلام نیز درباره شب قدر سؤال شد: «آیا شما می دانید که لیلةالقدر کدام شب است؟». حضرت فرمود: «کیفَ لَا نَعْرِفُ لَیلَةَ الْقَدْرِ وَ الْمَلَائِکةُ یطُوفُونَ بِنَا فِیهَا؛[6] چگونه ندانیم و حال آن که در شب قدر فرشتگان برگرد ما طواف می کنند».

ملائک جز بر انسان کامل بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله، که اهل بیت آن حضرت هستند، نازل نخواهند شد. از همین روست که امام باقر علیه السلام به شیعیان سفارش کرده با استناد به شب قدر بر حقانیت ائمه علیهم السلام احتجاج کنند:

یَا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ خَاصِمُوا بِسُورَةِ (إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فی لَیلَةِ الْقَدْرِ) تَفْلُجُوا فَوَ اللَّهِ إِنهَا لَحجَّةُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ إِنَّهَا لَسَیِّدَةُ دِینِکُمْ وَ إِنَّهَا لَغَایَةُ عِلْمِنَا؛[7] ای گروه شیعیان! به وسیله سوره قدر با مخالفان مناظره کنید تا غالب شوید. به خدا قسم! آن سوره بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله حجت خداوند تبارک و تعالی بر بندگان است و آن، بزرگ دین شما و نهایت علم ماست.

7. امام عصر عجل الله فرجه الشریف، انسان کامل

از آنجا که در عصر غیبت انسان کامل حی که از چنین ظرفیت روحی برخوردار باشد و قلبش محل فرود فرشتگان قرار بگیرد، کسی جز حضرت ولی عصر عجل الله فرجه الشریف نیست؛ پس شب قدر، شب ولایت و اتصال آسمانیان (ملائکة الله) و محل فرود آنان بر قلب پاک و مطهر آن حضرت است. از همین روست که امام صادق علیه السلام به نقل از پدر بزرگوار خویش فرموده است:

قَرَأَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِب علیه السلام (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ) وَ عِنْدَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ علیهما السلام فَقَالَ لَهُ الْحُسَینُ علیه السلام یا أَبتَاهْ کأَن بِهَا مِنْ فِیک حَلَاوَةً فَقَالَ لَهُ یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ ابْنِی إِنِّی أَعْلَمُ فِیهَا مَا لَا تَعْلَمُ إِنَّهَا لَمَّا نزَلَتْ بعِثَ إِلَی جَدِّک رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَقَرَأَهَا عَلَیَّ ثُمَّ ضَرَبَ عَلَی کتِفِیَ الْأَیمَنِ وَ قَالَ یا أَخِی وَ وَصیی وَ وَلِی أُمتِی بَعْدِی وَ حَرْبَ أَعْدَائِی إِلَی یوْمِ یبْعَثُونَ هَذِهِ السُّورَةُ لَک مِنْ بَعْدِی وَ لِوُلْدِک مِنْ بَعْدِک أَنَّ جَبْرَئِیلَ أَخِی منَ الْمَلَائِکةِ أَحْدَثَ إِلَیَّ أَحْدَاثَ أُمَّتِی فِی سُنَّتِهَا وَ إِنَّهُ لَیحْدُثُ ذَلِک إِلَیک کأَحْدَاثِ النُّبُوَّةِ وَ لَهَا نورٌ سَاطِعٌ فِی قَلْبِک وَ قلُوبِ أَوْصیائِک إِلَی مَطْلَعِ فَجْرِ الْقَائِمِ عجل الله فرجه الشریف؛[8] علی علیه السلام سوره «إنّا أنزَلناه» را می خواند و فرزندانش، حسن و حسین علیهما السلام در نزد او بودند. حسین علیه السلام به پدر عرض کرد: ای پدر! وقتی تو این سوره را می خوانی، شیرینی و حلاوت دیگری از آن حس می شود. علی علیه السلام فرمود: ای فرزند پیامبر و فرزند من! من از این سوره چیزی می دانم که تو [اکنون] نمی دانی. چون این سوره فرود آمد، جدّ تو پیامبر صلی الله علیه وآله مرا خواست. وقتی نزد او رفتم، سوره را خواند. آن گاه دست خویش به روی شانه راست من نهاد و فرمود: ای برادر و وصی من و ای ولی امت من پس از من و ای جنگنده بی امان با دشمنان من... این سوره پس از من، از آنِ توست و پس از تو، از آنِ دو فرزند توست. جبرئیل که در میان فرشتگان او برادر من است، حوادث یک سال امت مرا [در شب قدر] به من خبر می دهد. پس از من این اخبار را به تو خواهد داد و این سوره در قلب تو و قلب اوصیای تو همواره نوری تابناک خواهد افشاند تا به هنگام طلوع سپیده دمان ظهور قائم عجل الله فرجه الشریف.

از امام هادی علیه السلام نیز نقل شده است که امیرمؤمنان علی علیه السلام به ابن عباس فرمود:

إِنَّ لَیْلَةَ الْقدْرِ فی کلِّ سَنَةٍ وَ إِنَّهُ یَنْزِلُ فِی تلْکَ اللَّیلَة أَمرُ السَّنَةِ وَ لِذَلِکَ الْأَمْرِ وُلَاةٌ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَنَا وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ صُلْبِی أَئِمَّةٌ مُحَدَّثُونَ؛[9] همانا شب قدر در هر سال است و در آن شب، امر یک سال فرو می آید و آن امر بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله صاحبانی دارد. من و یازده نفر از فرزندانم، امامانی هستیم که فرشتگان با ما سخن می گویند.

در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز نقل شده است که به اصحابش فرمود: «آمِنُوا بِلَیْلَةِ الْقَدْرِ إِنَّهَا تَکُونُ لِعَلیِّ بْنِ أَبی طَالِبٍ وَ لِوُلْدِهِ الْأَحَدَ عَشَرَ مِنْ بَعْدِی؛[10] به شب قدر ایمان بیاورید. آن شب [بعد از من] از آنِ علی بن ابی طالب و یازده فرزندش است».

8. مأموریت فرشتگان در شب قدر

فرشتگان که در شب قدر بر حضرت صاحب الامر عجل الله فرجه الشریف فرود می آیند، دو مأموریت دارند. مأموریت اول آن ها این است که دسته دسته از آغاز شب تا طلوع فجر بر قلب عصاره خلقت و مظهر اسماء الحسنی، حضرت ولی عصر عجل الله فرجه الشریف فرود می آیند و از نزدیک به آن حضرت سلام می کنند: «سَلَامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ» و معنای سخن خداوند به ملائک هنگام اعتراض آنان از سجده بر آدم علیه السلام را می فهمند:

وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فیها منْ یُفْسِدُ فیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تعْلَمُون؛[11] و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت من در زمین جانشینی خواهم گماشت [فرشتگان] گفتند آیا در آن کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد و خون ها بریزد و حال آن که ما با ستایش تو [تو را] تنزیه می کنیم و به تقدیست می پردازیم؟ فرمود: من چیزی می دانم که شما نمی دانید.

مأموریت دیگر آن ها، عرضه مقدرات و سرنوشت یک ساله همه انسان ها به حضرت صاحب الامر عجل الله فرجه الشریف است؛ زیرا خداوند در آیه 4 سوره قدر فرموده است: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کلِّ أَمْرٍ». علامه طباطبائی در معنای «امر» گفته است: «من کل امر»، یعنی ملائکه و روح در آن شب به اذن پروردگارشان نازل می شوند، به دلیل تدبیر امری از امور عالم یا هر امری که پروردگار اذن آن را بدهد.[12] در تفسیر برهان نیز آمده است: «فرشتگان برای تقدیر و تعیین سرنوشت ها و آوردن خیر و برکتی در آن شب نازل می شوند».[13]

داود بن فرقد نیز نقل می کند: از امام صادق علیه السلام درباره آیات سوره قدر سؤال کردم، فرمود: «آنچه باید از این سال تا سال آینده بشود، از مرگ یا تولد [و مانند آن] مقدراتش نازل می شود». به ایشان عرض کردم: «بر چه کسی؟» فرمود:

إِلَی مَنْ عَسَی أَنْ یَکُونَ إِن الناسَ فِی تلْکَ اللَّیلَةِ فی صَلَاةٍ وَ دُعَاءٍ وَ مَسْأَلَةٍ وَ صَاحِبَ هَذَا الْأَمرِ فی شُغُلٍ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ إِلَیْهِ بِأُمُورِ السَّنَةِ مِنْ غُرُوبِ الشَّمْسِ إِلَی طُلُوعِهَا مِنْ کلِّ أَمرٍ سَلامٌ هِیَ لَهُ إِلَی أَنْ یَطْلُعَ الْفجْرُ؛[14] گمان داری بر چه کسی نازل شود؟ مردم در آن شب همگی مشغول اند و در حال نماز یا دعا و مسئلت از خدا هستند و صاحب این امر در این شب، کارش این است که ملائکه بر ایشان نازل می شوند برای افاضه امور سال از هر امری؛ از زمان غروب خورشید تا طلوع مجدد آن و برای ایشان سلامت است تا آن هنگام که فجر طلوع کند.

بنا بر این آیات و روایات، از آنجا که امام عصر عجل الله فرجه الشریف در جایگاه خلافت الهی قرار دارد، انسان کامل و عصاره عالم هستی است. خداوند امور را در هر سال و در موقعیت شب قدر بر امام آن زمان جاری می کند؛ یعنی امور کل عالم از ابتدا تا انتها به دست قدرت ایشان است و کسی که صاحب امر باشد، در واقع مالک و مدبّر امور از جانب خداوند نیز است. امام صادق علیه السلام ضمن روایتی ذیل آیه 4 سوره دخان[15] فرموده است:

تِلْک لَیلَةُ الْقَدْرِ یکتَبُ فِیهَا وَفْدُ الْحاجِّ وَ ما یکون فیهَا منْ طاعَةٍ أَوْ مَعْصِیةٍ أَوْ مَوْتٍ أَو حَیاةٍ وَ یحْدِثُ اللَّهُ فِی اللَّیلِ وَ النَّهَارِ مَا یشَاءُ ثُمَّ یلْقِیهِ إِلَی صَاحِبِ الْأَرْض؛[16] در شب قدر است که گروه حج گزاران تقدیر می شود و هم چنین هر طاعت و معصیت و مرگ و زندگی که در آن سال اتفاق می افتد. خداوند در شب و روز قدر آنچه را که مشیّت اوست، تقدیر می کند، سپس به دست صاحبِ زمین می رساند.

راوی از حضرت سؤال کرده است: «صاحب زمین کیست؟» امام علیه السلام فرموده است: «صاحب شما، امام زمان تان». بنابراین هم زمان با نزول فرشتگان بر حضرت صاحب الامر عجل الله فرجه الشریف، زمینیان (اهل قدر) و روزه داران با استفاده از معنویت و نورانیت شب قدر و با انابه و استغاثه، از حق تعالی درخواست می کنند تا زمینه ارتباط و اتصال آنان با حضرت صاحب الامر عجل الله فرجه الشریف برایشان فراهم شود تا بهترین تقدیر یک ساله برایشان رقم بخورد و به امضا برسد.

مقاله را با این شعر زیبا به پایان می رسانیم:

شب های احیا در فراق تو گذرشد

عمرم تباه است و ز هجر تو سپر شد

ای روضه خوان و یوسف زهراکجایی

آقا بیا روزم شب و شب هم سحر شد

از اول ماه خدا یاد تو هستم

اما چرا این ناله هایم بی اثر شد

آقا اجازه شب شب قدر است و روضه

از کوفه تا کرب و بلا خاکم به سر شد

مولای دین رفت و جسارت ها شروع شد

در سینه هاشان بغض مولا پرثمر شد

اما امان از روضه ای که خون تو گریی

آقا اسارت رفت و زینب در خطر شد

بی تو چه سخت است از سروسرنیزه گفتن

مولا بیا چون یک سه ساله در به در شد

طشت طلا و خیزران ها بر حسینت

بزم شراب و دختری غرق نظر شد

این بار در شام و پلیدی های بسیار

گوید رقیه ای پدر وقت سفر شد

مولا حلالم کن ولی ای صاحب من

چشمان زهرا مادرت از گریه تر شد[17]

فهرست منابع

1. بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، قم: مؤسسة البعثة، 1415ق.

2. صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیه وآله، تصحیح محسن کوچه باغی، چاپ دوم، قم: مکتبة آیت الله المرعشی النجفی، 1404 ق.

3. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1390ق.

4. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ اول، قم: دارالحدیث، 1429ق.

5. کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات کوفی، تحقیق محمد کاظم، چاپ اول، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، 1410ق.

6. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ دوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

پی نوشت ها: