مقدمه
یکی از عرصه های مهم و اساسی تأمین امنیت ملی کشورها در راستای حفظ منافع ملی خود و دستیابی به اقتدار پایدار، توجه به حوزه دفاعی نظامی و عوامل اثرگذار بر قدرت دفاعی کشور در راستای ایجاد بازدارندگی در برابر تهدیدهای دشمنان میباشد که با توجه به حاکم بودن شرایط عدم قطعیت در پیش بینی آینده مناسبات و تحولات کشورها و نظام بین الملل ، درک جایگاه و توان دفاعی نظامی جهت مقابله با تهدیدهای متصور در آینده از مسائل ضروری میباشد. درواقع میتوان گفت که یکی از ابعاد اساسی اقتدار ملی یک کشور، اقتدار دفاعی آن کشور است. خداوند متعال در قرآن کریم در باب اقتدار دفاعی میفرماید: شما (نیروهای مسلح) در مقام مبارزه با آن کافران خود را مهیا کنید و تا آن حد که بتوانید از آذوقه و تسلیحات و آلات جنگی و اسبان سواری برای تهدید و تخویف دشمنان خدا و دشمنان خودتان کاملاً فراهم سازید و بر قوم دیگر که شما بر دشمنی آنان آگاه نیستید و خدا بر مکر و دشمنی آن ها آگاه است، نیز مهیا باشید و آنچه درراه خدا صرف میکنید، خدا تمام به شما عوض خواهد داد و هرگز به شما ستم نخواهد شد. (قرآن کریم، انفال: آیه ٦٠) ماندگاری و حیات کشورهای جهان درگرو طراحی رویکردهای دفاعی مستحکمی است که بیشترین سطح تعهد، مسئولیت، مشارکت و ضرورت را در دفاع از حریم کشور خود برانگیزند. اقتدار نظامی به منزله آشکارترین بعد اقتدار ملی، به ویژه در زمان ها و موقعیت های حساس ، نظیر بحران و جنگ، نقش بارزتری ایفا کرده، سایر ابعاد قدرت را به خدمت میگیرد. (پورعزت، امیری، آقامحمدی و وثوقی نیری، ١٣٩٦) امروزه در صحنه های بین المللی، هر کشوری تلاش میکند اقداماتی را در راستای حداکثرسازی توان و قدرت نظامی خود و اقتدار ملی برای استقرار امنیت و حداکثرسازی توان دفاعی خود انجام دهد. جمهوری اسلامی ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست و تلاش میکند قابلیت های ملی، قدرت ملی و اقتدار دفاعی خود را افزایش دهد تا موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، تداوم فعالیت های ضروری، ارتقای پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل چالش ها، حملات و تهدیدات شود. با توجه به جایگاه ویژه جمهوری اسلامی ایران در منطقه، با داشتن ١٥ کشور همسایه که برخی از آن ها مدعی برخی اختلافات ارضی - مرزی بوده ، چالش های خاصی را سبب میشوند. (مجردی، حاجیسالم و اسحاقی، ١٣٩٢) به ویژه با توجه به اینکه برخی از این کشورها به سلاح های غیرمتعارف و هسته ای نیز دسترسی دارند و با در نظر گرفتن حساسیت جغرافیای راهبردی، جغرافیای اقتصادی و جغرافیای فرهنگی منطقه، وجود ارتش مقتدر برای کشور ما بسیار ضروری است. (قاسمی و نگهدار، ١٣٩٢) اقتدار دفاعی امنیتی جمهوری اسلامی ایران شکل کارآمدی از مجموعه توانمندیهای نظامی، انتظامی، اطلاعاتی، حفاظت اطلاعات و بسیج مردمی در چارچوب مشروع و مقبول با پشتیبانی سایر مؤلفه های قدرت ملی (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، نظامی، علمی و فناوری) و استفاده از امکانات مادی و معنوی کشور برای دفع تهدیدات و خطرات دشمنان داخلی و خارجی و دفاع از ارزش ها، آرمان ها و منافع ملی در راستای سیاست های دفاعی - امنیتی کشور است. (رشیدزاده، عاشوری و شهرام فر، ١٣٩٠) موقعیت بیبدیل ژئوپلیتیکی[1] و ژئواستراتژی[2] جمهوری اسلامی ایران با محوریت اسلام، ایران را به بازیگر فعال منطقه ای و بین المللی تبدیل کرده است؛ به همین دلیل جمهوری اسلامی ایران همواره توسط کشورهای سلطه طلب تهدید میشود. (حیات مقدم، کلانتری و فلاح، ١٣٩٦) با پیروزی انقلاب اسلامی، هرچند حضور سلطه آمیز و مداخله گرانه آمریکا در ایران پایان یافت اما مرحله ای جدید در روابط دو کشور گشوده شد. حوادثی مانند پیروزی انقلاب اسلامی و حادثه تسخیر لانه جاسوسی آمریکا در تهران ضربه ای سهمگین بر روابط ایران و آمریکا و موقعیت آمریکا در منطقه و حتی در سطح جهان وارد آورد و اعتبار و هیبت بین المللی آمریکا را به شدت خدشه دار ساخت.
تداوم بحران سبب گردید که واشنگتن روابط سیاسی و رسمی خود را با ایران قطع کند که به دنبال آن خصومت های آمریکا علیه ایران شدت گرفت و تجاوز نظامی به طبس اقدام عجولانه آمریکا بود که با شکست مواجه شد. آمریکا تلاش داشت از راه های مختلف نظیر حمایت از صدام در جنگ تحمیلی، تحریم های اقتصادی، مقابله با سیاست های ایران در سازمان های بین المللی، حمله به سکوهای نفتی و درنهایت ساقط کردن هواپیمای مسافربری ، ایران را وادار به تسلیم و تمکین نماید. با پایان یافتن جنگ تحمیلی، آمریکا با متهم کردن ایران به حمایت از تروریسم، نقض حقوق بشر، تلاش برای دستیابی به سلاح هسته ای و تبلیغات گسترده و وسیع رسانه ای علیه ایران اقدامات خود را شدت بخشید تا جایی که دو طرف حملات مستقیمی را علیه یکدیگر به انجام رساندند. قطع دست آمریکا در منطقه و صدور تفکر انقلاب اسلامی به سایر مسلمانان و دعوت آنان به ایستادگی در مقابل ظلم و استکبار، علت اصلی دشمنی های آمریکا با ایران است لذا دشمنی آمریکا با ایران همچنان پایدار خواهد ماند و در کوتاه مدت انتظار از بین رفتن آن متصور نیست. در این خصوص مقام معظم رهبری و فرماندهی کل قوا مدظله العالی فرمودند: «مسئله آمریکا یک مسئله جدی است. آمریکا با ما دشمن است؛ این دشمنی هم با شخص این حقیر یا با شخص سردمداران نظام نیست، با مجموعه نظام اسلامی است که امروز ملّت ایران، این نظام را پذیرفته و درراه او دارد حرکت میکند؛ این دشمنی یک چنین دشمنیای است. مخصوص این شخص هم نیست؛ دولت آمریکا و نظام آمریکایی، از آغاز پیدایش جمهوری اسلامی با او دشمن بود و بد بود و درصدد براندازی بود.» (بیانات در دانشگاه فرهنگیان ، ١٣٩٧/١٢/١٩). بنابراین با توجه به نابرابری قدرت نظامی ج. ا. ایران و آمریکا، لازم است با اتخاذ تدابیری، از نقاط قوت خود در مقابل نقاط ضعف آمریکا حداکثر بهره برداری را به عمل آوریم. در این راستا ارتش جمهوری اسلامی ایران همگام با سایر ارکان نیروهای مسلح، با بهره گیری بهینه از قابلیت ها و توانمندیهای نظامی خود و همچنین با استفاده از تجربیات گران قدر هشت سال دفاع مقدس، میتواند در جهت افزایش اقتدار دفاعی و نظامی خود گام بردارد.
تحقیق پیش رو به دنبال آن است که با استفاده از محیط شناسی عوامل داخلی و خارجی جمهوری اسلامی ایران در مواجهه با آمریکا، نقاط قوت ، نقاط ضعف ، فرصت ها و تهدیدات را شناسایی نموده و سپس با نگاه به این عوامل مبتنی بر بیانیه گام دوم انقلاب درنهایت مدل مفهومی اقتدار دفاعی ارتش جمهوری اسلامی ایران در مواجهه با تهدیدات را ارائه نماید.
ازآنجاکه دستیابی به اقتدار راهبردی دفاعی در ارتش جمهوری اسلامی ایران در مقابله با تهدیدات نظامی آمریکا، مستلزم تدوین راهبردهای عملیاتی مطلوب و اثربخش در این حوزه خواهد بود لذا در این تحقیق تدوین راهبردهای عملیاتی در افق بیانیه گام دوم انقلاب در راستای دستیابی به اقتدار راهبردی دفاعی ارتش جمهوری اسلامی ایران، مسئله پژوهش خواهد بود تا با دستیابی به این مهم گام مؤثری در جهت کمک به حفظ و ارتقاء اقتدار راهبردی دفاعی ارتش جمهوری اسلامی ایران برداشته شود.
خروجی تحقیق حاضر می تواند نقشه راهی برای شکل دهی سازمان و تجهیزات متناسب با نیازهای عملیاتی ارتش جمهوری اسلامی ایران باشد و این سازمان را در تدوین و اتخاذ استراتژی عملیاتی در قبال دشمنان منطقه ای و فرا منطقه ای به ویژه آمریکا کمک نماید و خروجی آن با روشن نمودن زوایای تاریک و نکات مبهم موضوع تحقیق ، دریچه های جدیدی را برای تأمل و بازاندیشی در مقابل فرماندهان و مدیران ارتش جمهوری اسلامی ایران باز نموده که این امر به طراحی، تدوین و انتخاب راهبردهای عملیاتی کمک خواهد نمود و عملکرد ارتش در مقابله با تهدیدات را بهبود و ارتقاء داده و نتایج علمی این تحقیق مبنایی قابل اتکا برای برنامه ریزی های راهبردی در ارتش جمهوری اسلامی ایران خواهد بود.
هدف این تحقیق «تدوین راهبردهای ارتش جمهوری اسلامی ایران در افق بیانیه گام دوم انقلاب جهت دستیابی به اقتدار راهبردی دفاعی در مقابله با تهدیدات دشمن » است؛ لذا سؤال این تحقیق «راهبردهای ارتش جمهوری اسلامی ایران در افق بیانیه گام دوم انقلاب جهت دستیابی به اقتدار راهبردی دفاعی در مقابله با تهدیدات دشمن کدام اند؟» میباشد.
پیشینه تحقیق
پاشایی هولاسو و شفقت (١٣٩٩)در مقاله ای با عنوان «بهینه سازی اقتدار دفاعی - امنیتی با رویکرد پدافند غیرعامل ؛ مطالعه موردی: جمهوری اسلامی ایران » تعداد ٣٨ عامل که بر اقتدار دفاعی - امنیتی جمهوری اسلامی ایران با رویکرد پدافند غیرعامل تأثیرگذار است را احصاء نموده است.
پورشاسب و دولتشاه (١٣٩٧) در مقاله ای با عنوان «الگوی دفاعی - امنیتی بر اساس گفتمان حضرت امام خمینی (ره)»، الگوی دفاعی امنیتی را با توجه به ابعاد اجتماعی - فرهنگی، سیاسی، علمی و فناوری، اقتصادی، نظامی در ٩ محور، ٢٢ مؤلفه و ١٣٢ مفهوم استخراج نموده است.
یافته های پورعزت، امیری،آقامحمدی و وثوقی نیری(١٣٩٦) در مقاله ای با عنوان «تصویرپردازی از مختصات ارتش مقتدر در پرتو رهنمودهای قرآن حکیم »، نشان دادند که ضرورت و کارکرد ارتش از نگاه قرآن حکیم با تأکید بر انواع کارکردهای اجتماعی، اعتقادی سیاسی، امنیتی و دفاعی (بازدارندگی، پدافندی و آفندی است و همچنین بر مجموعه متنوعی از کارکردهای آن تأکید شده است.
سیاری و شفیعی(١٣٩٥) در مقاله ای با عنوان «تبیین مؤلفه های تدوین راهبردهای عملیاتی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در راستای دستیابی به اقتدار دریایی» ٤ عامل اصلی و ٢٦ عامل فرعی که در تدوین راهبردهای عملیاتی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در راستای دستیابی به اقتدار دریایی مؤثر است دست یافته اند.
مبانی نظری تحقیق
اقتدار دفاعی
اقتدار ازنظر ساختاری به معنای داشتن قابلیت های ابزاری نظام سیاسی در چارچوب سازماندهی تواناییهای بالقوه و بالفعل میباشد. به عبارت دیگر هرگونه اقتدار ساختاری نیازمند سازماندهی قدرت ملی توسط نهادها و مراجع حکومتی است. از سوی دیگر، اقتدار ازنظر هنجاری به نوعی رضایت و اختیار دلالت میدهد و بدین سان اقتدار، حق مشروع برای نفوذ یا هدایت رفتار دیگران است. اقتدار نیز مانند قدرت ، وسیله رهبری دیگران است، اما پایه آن صرف زور یا مجازات نیست بلکه همواره توأم با مشروعیت و توجیه است. (رشیدزاده، ١٣٨٧)
ماهیت اقتدار نیز همان قدرت است اگرچه در یک بیان عمومی میتوان اقتدار را به معنای توانایی و قدرت مشروع و دارای نفوذ یا حق فرمان دادن و فرمان پذیری فرض نمود. اقتدار نیز مانند قدرت، وسیله رهبری دیگران است، اما پایه آن صرف زور یا مجازات نیست، بلکه همواره توأم با مشروعیت و توجیه است. (عالم، ١٣٨٧) به عقیده «هابز» قدرت عبارت از وسایلی است که برای دستیابی به امر مطلوبی در آینده در اختیار داریم . (منوچهری، ١٣٧٦) از دیدگاه «پارسونز» قدرت یعنی واسطه ای تعمیم یافته برای تضمین اجرای تعهدهای الزام آور واحدهایی در نظام سازمان جمعی، وقتی که تعهدها ازلحاظ آثارشان بر اهداف جمعی مشروعیت مییابد. (راش، ١٩٩٩) ماکس وبر قدرت را امکانی میداند که فاعل و دارنده آن برای تحمیل اراده خویش بر دیگری حتی در صورت مقاومت وی از آن استفاده میکند. فاعلان ممکن است اشخاص، گروه ها و یا دولت ها باشند. قدرت به طورکلی به ظرفیت و توانایی تأثیرگذاردن بر پدیده ها اشاره میکند.
دفاع به عنوان اولویت ضروری هر نظام سیاسی، تدابیری برای ایجاد امنیت و آرامش است که توسط یک یا چند کشور برای مقاومت در مقابل حملات سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اتخاذ می شود. (جعفری، ١٣٩٨) در تعریفی دیگر، دفاع تدابیری است که برای مقاومت در مقابل حملات سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی، روانی و یا فناوری دشمن یا دشمنان اتخاذ می شود و ابعاد مختلفی دارد که مهم ترین آن ها عبارت اند از: دفاع اجتماعی-فرهنگی، دفاع نظامی، دفاع سیاسی و دفاع اقتصادی. (کیانی، ١٣٩٥) در اسلام، و حقوق بین الملل، بر مقوله صلح تأکید فراوان شده است و اصولیترین روش عقلا، زندگی در سایه صلح است؛ اما توجه به این نکته مهم است : اگر قدرت نیروهای مسلح و دفاعی وجود نداشته باشد «تهاجم » یا «تهدید به تهاجم » وجود دارد و در این صورت مشکلات جنگ و یا سایه جنگ وجود خواهد داشت.
«ترس از جنگ » از «جنگ » کشنده تر است. رؤسای بسیاری از کشورها تنها با ترس از جنگ کشور خود را باخته اند و ملتشان گرفتار هرج ومرج، نابودی اقتصادی، تاراج نوامیس و ارزش ها شده است . تاریخ از بسیار دور، تا ده ها مورد در تاریخ معاصر، یادآور کسانی است که با فریب از دشمنان، خود را خلع سلاح کرده اند و سپس مورد تهاجم واقع شده اند. دارا بودن سلاح و قدرت مسلح بازدارنده از جنگ است. قدرت به طورکلی به ظرفیت و توانایی تأثیر گذاردن بر پدیده ها اشاره میکند.
ماهیت اقتدار نیز همان قدرت است اگرچه در یک بیان عمومی میتوان اقتدار را به معنای توانایی و قدرت مشروع و دارای نفوذ یا حق فرمان دادن و فرمان پذیری فرض نمود. اقتدار نیز مانند قدرت، وسیله رهبری دیگران است ، اما پایه آن صرف زور یا مجازات نیست، بلکه همواره توأم با مشروعیت و توجیه است . (عالم، ١٣٨٧)
نظر به اینکه بنیان های نظام جمهوری اسلامی ایران بر پایه تعالیم اسلامی استوار است و اقتدار موردنظر در این نظام باید مبتنی بر تعالیم دینی باشد. حضرت امام خمینی (رحمه الله علیه) این باور و اعتقاد را در موضوع قدرت دفاعی ترسیم مینمایند و میفرمایند: «با قبول و اجرای صلح کسی تصور نکند که ما از تقویت بنیه دفاعی و نظامی کشور و توسعه و گسترش صنایع تسلیحاتی بینیاز شده ایم، بلکه توسعه و تکامل صنایع و ابزار مربوط به قدرت دفاعی کشور از اهداف اصولی و اولیه بازسازی است و ما با توجه به ماهیت انقلابمان در هر زمان و در هر ساعت احتمال تجاوز را مجدداً از سوی ابرقدرت ها و نوکرانشان باید جدی بگیریم. » (صحیفه نور، ج ٢١: ١٥٨)
امروزه هر کشوری تلاش میکند اقداماتی را در راستای حداکثرسازی توان و اقتدار ملی برای استقرار امنیت و حداکثرسازی توان دفاعی خود انجام دهد، جمهوری اسلامی ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست و تلاش میکند قابلیت های ملی، قدرت ملی و اقتدار دفاعی خود را افزایش دهد تا موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، تداوم فعالیت های ضروری، ارتقای پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدامات نظامی شود. (پاشایی هولاسو، شفقت، ١٣٩٨)
یکی از ابعاد اساسی اقتدار ملی، اقتدار دفاعی امنیتی است که شکل کارآمدی از مجموعه توانمندیهای نظامی، انتظامی، اطلاعاتی و حفاظت اطلاعاتی و بسیج مردمی یک کشور در چارچوب مشروع و مؤثر در محیط امنیتی است. این توانمندیها که به شکل قدرت نظامی هویدا میشود، از شاخه های قدرت دفاعی امنیتی است. (نوریان ، ١٣٩٢) بنابراین اقتدار دفاعی - امنیتی از دیدگاه اسلامی و نظر حضرت امام خمینی (رحمه الله علیه) باید از ویژگیهایی برخوردار باشد که امنیت ملی کشور را تأمین نماید، برای آحاد جامعه اسلامی رفاه و آسایش را فراهم کند، منافع ملی را تضمین کرده و در سطح منطقه ای و بین المللی ضمن تعامل سازنده از اصول و بنیان های اساسی انقلاب اسلامی حفاظت و حراست نماید. (پورشاسب و دولتشاه، ١٣٩٧)
اقتدار دفاعی - امنیتی یکی از ابعاد اقتدار ملی است که شکل کارآمدی از مجموعه توانمندیهای نظامی، انتظامی، اطلاعاتی، حفاظت واطلاعات و بسیج مردمی یک کشور در چارچوبی مشروع و مقبول در محیط امنیتی است. اقتدار دفاعی - امنیتی جمهوری اسلامی ایران ، شکل کار آمدن از مجموعه توانمندیهای نظامی، انتظامی، اطلاعاتی، حفاظت واطلاعات و بسیج مردمی در چارچوبی مشروع و مقبول با پشتیبانی سایر مؤلفه های قدرت ملی (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی - فرهنگی، نظامی، علمی و فناوری) و استفاده از امکانات مادی و معنوی کشور برای دفع تهدیدات و خطرات دشمنان خارجی و داخلی و دفاع از ارزش ها، آرمان ها و منافع ملی در راستای سیاست های دفاعی - امنیتی کشور میباشد. (رشیدزاده، ١٣٨٧)
تهدید
آسیب و تهدید، دو وجهه یک پدیده اند. یکی وجهه بالقوه و دیگری وجهه بالفعل؛ در شرایط آسیب فرد و جامعه به طور نسبی در آرامش به سر میبرند. با تغییر ماهیت آسیب به تهدید، محیط صبغه و رنگ امنیتی به خود میگیرد و بازیگران وادار میشوند تا کنش ها و واکنش هایی را از خود ظاهر ساخته، برحسب ضرورت ، مجموعه ای از ابزارهای سخت افزاری و نرم افزاری را به کارگیرند. (بهنام نیا و افتخاری، ١٣٨٦)تهدیدهای نظامی از آشکارترین انواع تهدیدها به شمار میآیند که دارای پیشینه تاریخی طولانی در تاریخ تحولات جوامع بشری بوده که ویژگی برجسته آن ها استفاده از «زور» است که میتوان تحت عنوان «منازعه » و «جنگ » از آن یاد کرد. بر این اساس، تهدید نظامی به استفاده از زور برای دستیابی به اهداف بازیگر در عرصه سیاست عملی دلالت دارد. در برخی منابع، از تهدید تحت عنوان تهدید سرزمینی یاد شده است و این گونه بیان نموده اند که این تهدیدها شامل تهدید به حمله خارجی است. (مرادیان و صادقی گوغری، ١٣٩٢) قدرت نظامی برای کشوری که مورد تهدید قدرت هاست، یکی از واجب ترین واجب هاست. امروز این نکته مخصوص جمهوری اسلامی هم نیست. همه کشورهایی که میخواهند از آسیب دخالت قدرت های بزرگ محفوظ باشند، اولاً باید نظام های سیاسی آن ها متّکی به مردم باشد ثانیاً باید از قدرتِ نظامی مردمی خودکفای کارآمد برخوردار باشند؛ ولی آن ها این را نمی خواهند. (امام خامنه ای مدظله العالی، ١٣٧٦ /٠٧/٠٥)
آمادگی نیروهای مسلح برای حفظ تمامیت ارضی و استقلال کشور و رفع تهدیدهای دشمن یکی از دغدغه های جدی تصمیم گیرندگان سیاسی است. (کمالی و خیراندیش، ١٣٩٦)مسئله امنیت و بقای شهروندان و مقابله با تهدیدهای امنیتی - نظامی از والاترین اهداف هر دولتی است که در این میان موقعیت ژئوپلیتیکی و راهبردی ایران ازیک طرف و پیوند میان دین و سیاست و حاکم بودن ارزش های اسلامی متضاد باارزش ها و هنجارهای جامعه بین الملل در ایران از طرف دیگر، سبب گردیده همواره چشم طمع قدرت های جهانی و منطقه ای متوجه کشور بوده و تهدیدهای بالقوه از جانب دشمنان، سرزمین و منافع ملی را تحت تأثیر قرار داده و در بازه های زمانی ویژه نیز این تهدیدها بالفعل گردیده و خسارت ها و تلفات مادی و انسانی برای کشور به بار آورد. بنابراین اتخاذ سیاست دفاعی چندگانه و قابلیت محور جهت مقابله با تهدیدها، امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. در همین رابطه لزوم حفظ و تقویت قدرت نظامی اجتناب ناپذیر است. (دهقان، ١٣٩٢)بدون تردید ارتباط مستقیمی میان قدرت و به ویژه قدرت نظامی - دفاعی با بقای یک کشور در منازعه های بین المللی و اثرگذاری بر تحولات منطقه ای و حتی جهانی وجود دارد و در محیط پرخطر و فاقد اقتدار مرکزی، حفظ بقا و موجودیت سیاسی کشور بدون داشتن اقتدار دفاعی و بازدارنده قابلیت تحقق نخواهد داشت.
در همین رابطه در آیات مختلف قرآن کریم، دین اسلام به پیروان خود لزوم داشتن آمادگی دفاعی در برابر تهدیدها و دشمنان را سفارش کرده است. همچنین در سیاست های کلی نظام نیز لزوم ارتقای توان رزمی و دفاعی کشور به منظور ایجاد بازدارندگی در برابر تهدیدهای متصور مورد تأکید قرار گرفته است.
در مبانی دین مبین اسلام نیز به امر مقابله با تهدیدات و توجه به موضوع بازدارندگی تأکید شده است. چنانچه خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید: «وَ اعِدّوا لهُم مَا استَطَعتُم مِن قُؤَّەٍ وَ مِن رِباطِ الخَیلِ تُرهِبونَ بِه عَدُوَّ الله وَ عدُوَّکم »؛ یعنی هر نیرویی در قدرت دارید، برای مقابله با آن ها [دشمنان ] آماده سازید. و (همچنین) اسب های ورزیده تا به وسیله آن دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید. (قرآن کریم، سوره مبارکه انفال آیه ٦٠) و فرمایش حضرت امام علی (علیه السلام) در جمع مردم و مسئولین شهر کوفه که میفرمایند: «فَخُذُوا للْحَرْبِ اهْبَتَهَا وَ اعِدُّوا لهَا عُدَّتَهَا فقَدْ شَبَّ لَظَاهَا وَ عَلاَ سَنَاهَا» یعنی برای جنگ آماده شوید و سازوبرگ نبرد مهیا دارید که آتش کارزار افروخته شده و شعله آن بالا گرفته است. (نهج البلاغه، خطبه ٢٦، فراز ٥)
نظریه بازدارندگی
نظریه بازدارندگی دارای سابقه طولانی در تاریخ روابط بین الملل است؛ اما پس از جنگ جهانی دوم و با ساخت سلاح های کشتارجمعی تبدیل به یکی از مهم ترین نظریه های روابط بین الملل گردید. (قاسمی، ١٣٩١) درواقع نظریه بازدارندگی به عنوان یکی از مهم ترین حوزه های مطالعاتی روابط بین الملل و مطالعات راهبردی، ازجمله موضوعات علمی است که در کنار جنگ به عنوان مهم ترین موضوع مطالعات راهبردی مطرح میباشد.
این نظریه یکی از نظریه های واقع گرایی در عرصه بین المللی است که پس از جنگ جهانی دوم و با تضعیف آرمان گرایی، موردتوجه نظریه پردازان مسائل راهبردی قرار گرفت. این نظریه در روابط بین الملل به قدرت به عنوان مؤلفه اصلی تبیین کننده روابط بین کشورها تأکید میکند. (رحیمی روشن، ١٣٩٦)
نکته اساسی در بازدارندگی این است که اگر کشوری بتواند حریف را متقاعد کند که هزینه ها و خطرهای خط مشی احتمالی او در دست زدن به حمله، بیشتر از منافع است خواهد توانست امنیت خود را در مقابل آن کشور تأمین کند. (همان) بازدارندگی همه جانبه به معنای تقویت توانمندیها و افزایش همه ظرفیت های دفاعی و کسب قابلیت های موردنیاز برای دفع هرگونه تجاوز جهت خنثی کردن تهدیدهای نظامی خارجی میباشد. (آجورلو و مقصودی، ١٣٩٧)بنابراین ویژگی بازدارندگی همه جانبه به کارگیری تمامی مقدورات و ظرفیت های کشور در راستای مقابله با توطئه ها و تهدیدهای دشمنان است. (کوچکی، محبی و سبزی، ١٣٩٦)
اقتدار دفاعی و بیانیه گام دوم انقلاب
رهبر حکیم انقلاب اسلامی با صدور «بیانیه گام دوم انقلاب » در ٢٢ بهمن ١٣٩٧ به تبیین دستاوردهای شگرف چهار دهه گذشته انقلاب اسلامی پرداخته و توصیه های اساسی به منظور «جهاد بزرگ برای ساختن ایران اسلامی بزرگ » ارائه فرمودند. در این بیانیه در خصوص اقتدار دفاعی آمده است: نماد پُرابّهت و باشکوه و افتخارآمیز ایستادگی در برابر قلدران و زورگویان و مستکبران جهان و در رأس آنان آمریکای جهان خوار و جنایت کار، روزبه روز برجسته تر شد. در تمام این چهل سال، تسلیم ناپذیری و صیانت و پاسداری از انقلاب و عظمت و هیبت الهی آن و گردن برافراشته آن در مقابل دولت های متکبّر و مستکبر، خصوصیت شناخته شده ایران و ایرانی به ویژه جوانان این مرزوبوم به شمار میرفته است. قدرت های انحصارگر جهان که همواره حیات خود را در دست اندازی به استقلال دیگر کشورها و پایمال کردن منافع حیاتی آن ها برای مقاصد شوم خود دانسته اند، در برابر ایران اسلامی و انقلابی، اعتراف به ناتوانی کردند. ملّت ایران در فضای حیات بخش انقلاب توانست نخست دست نشانده آمریکا و عنصر خائن به ملّت را از کشور براَند و پس ازآن هم تا امروز از سلطه دوباره قلدران جهانی بر کشور با قدرت و شدّت جلوگیری کند.
ایران مقتدر، امروز هم مانند آغاز انقلاب با چالش های مستکبران روبه رو است امّا با تفاوتی کاملاً معنی دار. اگر آن روز چالش با آمریکا بر سر کوتاه کردن دست عمّال بیگانه یا تعطیلی سفارت رژیم صهیونیستی در تهران یا رسوا کردن لانه ی جاسوسی بود، امروز چالش بر سرِ حضور ایران مقتدر در مرزهای رژیم صهیونیستی و برچیدن بساط نفوذ نامشروع آمریکا از منطقه ی غرب آسیا و حمایت جمهوری اسلامی از مبارزات مجاهدان فلسطینی در قلب سرزمین های اشغالی و دفاع از پرچم برافراشته ی حزب الله و مقاومت در سراسر این منطقه است. و اگر آن روز، مشکل غرب جلوگیری از خرید تسلیحات ابتدایی برای ایران بود، امروز مشکل او جلوگیری از انتقال سلاح های پیشرفته ی ایرانی به نیروهای مقاومت است. و اگر آن روز گمان آمریکا آن بود که با چند ایرانی خودفروخته یا با چند هواپیما و بالگرد خواهد توانست بر نظام اسلامی و ملّت ایران فائق آید، امروز برای مقابله ی سیاسی و امنیتی با جمهوری اسلامی، خود را محتاج به یک ائتلاف بزرگ از ده ها دولت معاند یا مرعوب می بیند و البتّه بازهم در رویارویی، شکست می خورد. ایران به برکت انقلاب، اکنون در جایگاهی متعالی و شایسته ی ملّت ایران در چشم جهانیان و عبورکرده از بسی گردنه های دشوار در مسائل اساسی خویش است.
عزّت ملّی، روابط خارجی، مرزبندی با دشمن؛ این هر سه، شاخه هایی از اصل «عزّت، حکمت، و مصلحت » در روابط بین المللیاند. صحنه ی جهانی، امروز شاهد پدیده هایی است که تحقّق یافته یا در آستانه ی ظهورند: تحرّک جدید نهضت بیداری اسلامی بر اساس الگوی مقاومت در برابر سلطه ی آمریکا و صهیونیسم؛ شکست سیاست های آمریکا در منطقه ی غرب آسیا و زمین گیر شدن همکاران خائن آن ها در منطقه؛ گسترش حضور قدرتمندانه ی سیاسی جمهوری اسلامی در غرب آسیا و بازتاب وسیع آن در سراسر جهان سلطه. این ها بخشی از مظاهر عزّت جمهوری اسلامی است که جز با شجاعت و حکمت مدیران جهادی به دست نمیآمد. سردمداران نظام سلطه نگران اند؛ پیشنهادهای آن ها عموماً شامل فریب و خدعه و دروغ است. امروز ملّت ایران علاوه بر آمریکای جنایت کار، تعدادی از دولت های اروپایی را نیز خدعه گر و غیرقابل اعتماد می داند. دولت جمهوری اسلامی باید مرزبندی خود را با آن ها با دقّت حفظ کند؛ از ارزشهای انقلابی و ملّی خود، یک گام هم عقب نشینی نکند؛ از تهدیدهای پوچ آنان نهراسد؛ و در همه حال، عزّت کشور و ملّت خود را در نظر داشته باشد و حکیمانه و مصلحت جویانه و البتّه از موضع انقلابی، مشکلات قابل حل خود را با آنان حل کند. در مورد آمریکا حل هیچ مشکلی متصوّر نیست و مذاکره با آن جز زیان مادّی و معنوی محصولی نخواهد داشت .
محیط شناسی
مدیران و رهبران برای آنکه بتوانند بقاء و منافع مجموعه تحت فرمان خود اعم از سازمان های کشور را حفظ و آن را گسترش دهند باید شناخت مناسب از محیط ، ساختار، رفتار متغیرها و طبقه بندی و سازوکارهای محیطی آن داشته باشند.
هرچه شناخت از محیط بیشتر باشد شناسایی، طبقه بندی، ارزیابی مسائل استراتژیک بهتر صورت میگیرد و در آن صورت استراتژی مناسب تری تدوین میگردد، زیرا اطلاعاتی که در راستای شناسایی سازه های محیط ساز گردآوری میگردد میتواند در شناسایی و طبقه بندی مسائل استراتژیک به مدیران کمک کنند. در مباحث برنامه ریزی استراتژیک ، محیطی برنامه ریزی به کلیه عواملی اطلاق میشود که بر سازمان اثر گذاشته و از آن تأثیر میپذیرند. سازمان ها در چارچوب محیط، مسائل استراتژیک را شناسایی نموده و تصمیم گیری مینماید. درواقع ، تعیین هدف ها، مأموریت ها، راهبردها و سیاست های کلان همگی از عوامل محیطی پیروی میکنند، به همین علت یکی از مراحل بسیار مهم در برنامه ریزی استراتژیک، ارزیابی محیط درونی و بیرونی است. به طورکلی برای مواجهه با محیط دو نوع رویکرد وجود دارد؛ بیتوجهی به محیط که غافلگیری راهبردی و انفعال را به دنبال دارد و رویکرد مواجهه فعال با محیط که هوشیاری راهبردی و پیش دستی نسبت به تحولات محیطی را موجب میشود. (حسن بیگی، ١٣٩٠)
در عام ترین دسته بندی از محیط در مفهومی که در بالا ارائه گردید، محیط به دو بخش درونی و بیرونی تقسیم شده است. در تقسیم بندی دیگر، عوامل محیطی به دو دسته تقسیم شده است.
• عوامل مستقیم که اثر مستقیم و مؤثری روی سیستم دارند.
• عوامل غیرمستقیم که عوامل مستقیم را تحت تأثیر قرار داده و به وسیله آن روی سیستم اثر دارند.
بااین حال نویسندگان و صاحب نظران مختلف از دید خود محیط را مخصوصاً محیط خارجی را به انواع مختلفی دسته بندی کرده اند از جمله :
• تقسیم محیط بر مبنای سطح داخلی و خارجی؛
• تقسیم محیط بر اساس ثبات و تغییر؛
• تقسیم محیط از نظر ساختار؛
• تقسیم محیط بر مبنای سطح. (احمدوند، ١٣٩١)
مدل های ذهنی شناخت محیط
برای تحلیل محیط ، مدیران با انبوهی از رخدادها و موقعیت هایی مواجه هستند که هر کدام از آن ها نیازمند نگاه دقیقی برای بررسی میباشد. بدیهی است بررسی هر کدام از این رخدادها و موقعیت های مختلف به تنهایی نیازمند شیوه ای خاص و قوی برای بررسی است و دقیقاً شبیه به حالتی است که یک مدیر با اقیانوسی از اطلاعات مواجه باشد. شیوه گزینش اطلاعات و برخورد با آن ها الگوهای خاصی را در تحلیل محیطی به وجود میآورد که در اینجا در قالب سه رویکرد عینی گرا، ذهنیگرا و ساخت گرا، توضیح داده میشود. نگاه و باور تحلیلگر در گزینش و تحلیل اجزای محیط باعث تفاوت در انتخاب روش گردآوری داده ها و تفسیر خواهد شد و بدیهی است با تفاوت های بسیاری که میان سه رویکرد فکری دیده میشود میتوان انتظار داشت که با برنامه های راهبردی متفاوت روبرو بود. که هر کدام از آن ها محیط را به گونه ای متفاوت مورد بررسی قرار میدهد.
الف) رویکرد عینی گرا: تقریباً بیشتر پژوهش ها و مقاله هایی که در مورد مدیریت راهبردی انجام شده با این فرض است که سازمان و محیط واقعی، مادی و جدا از هم هستند. استراتژیست ها در محیط به دنبال فرصت ها یا تهدید هستند و در سازمان به دنبال نقاط قوت و ضعف هستند؛ به بیان دیگر تحلیل های محیطی در مورد کشف پدیده هایی است که جایی بیرون از سازمان قرار دارند.
ب) رویکرد ذهنی گرا: این رویکرد بر این باور است که دانش نسبت به جهان نسبی است و فقط از دیدگاه افرادی که به طور مستقیم درگیر شناخت آن هستند خلق و درک میشود. در اینجا هیچ گونه ادعایی در مورد اینکه آیا واقعیت مستقل از مشاهده گر است یا خیر، وجود ندارد و نمیتوان به حقیقت پی برد زیرا همه انواع دانش در ذهن ، تحت تأثیر تجربه فرد قرار میگیرد. در این رویکرد واقعیت در ذهن شخص ساخته میشود. این واقعیت توسط تجربه ذهنی فرد البته تحت نفوذ نیروهای فرهنگی و اجتماعی تعریف میشود. در این رویکرد روشی میانه در مورد جبرگرایی محیطی انتخاب شده است.
پ) رویکرد ساخت گرا: در این دیدگاه سه نکته در ارتباط با سازمان ها حائز اهمیت است:
- نخست اینکه سازمان نتیجه افکار اقدامات پذیرفته شده است که با جزئیات بیان شده است (برونی کردن مفهوم) سازمان)
- دوم اینکه سازمان به چه صورت واقعیت عینی خود را میپذیرد و به حضور در شرایط فضایی و عینی که خود خالق آن هاست ادامه می دهد.
- سوم اینکه واقع این واقعیات به چه صورت بر افکار و اقدامات انسان تأثیر می گذارند (درونی ساختن).
روش شناسی تحقیق
این تحقیق کاربردی توسعه ای با روش توصیفی-تحلیلی و موردی-زمینه ای با رویکرد ترکیبی انجام و اطلاعات با استفاده از مطالعات اسنادی و کتابخانه ای، پرسشنامه و تعامل فکری با خبرگان حوزه دفاعی داده های لازم جمع آوری گردیده است . شناخت محیط با استفاده از رویکرد عینی گرایی، محیط نظامی دفاعی ارتش ج. ا.ا را در مواجهه با تهدیدات نظامی آمریکا، در دو دسته محیط داخلی، شامل قوت ها و ضعف ها و محیط خارجی، شامل فرصت ها و تهدیدات، موردمطالعه قرار گرفته است.
روش تجزیه وتحلیل اطلاعات برای شناخت محیط از تحلیل محتوا و مصاحبه با صاحب نظران و برای تدوین راهبرد با به کارگیری ماتریس های ارزیابی عوامل داخلی و خارجی و رسم نمودار SPACE و تکنیک های SWOT و QSPM استفاده شده است. جامعه آماری را خبرگان بخش دفاعی کشور با ویژگیهای دانش نظامی و دفاعی بالا، سابقه خدمت بالای بیست سال و میزان تحصیلات نظامی یا دانشگاهی کارشناسی ارشد و بالاتر که در سمت های فرماندهان، معاونین، مدیران و رؤسای مرتبط با بخش های دفاعی (شاغل و بازنشسته) بوده و جهت پژوهش دسترسی به آنان مقدور بوده است تشکیل داده است. تعداد آن ها حدود ٧٠ نفر که به صورت تمام شمار انتخاب شدند. سؤالات پرسش نامه بر مبنای ادبیات تحقیق تدوین و با استفاده از نظر خبرگان پرسش نامه اصلاح و اعتبار (روایی) مطلوبی دارد و برای سنجش پایایی، سؤالات آزمون در دو نوبت و تحت شرایط مشابه به یک گروه واحد داده شد و نمرات حاصل باهم مقایسه گردید که نزدیکی نمرات این دو گروه نشان داد، سؤال ها پایایی بالایی دارند.
یافته های تحقیق
عوامل داخلی و خارجی بر اساس نظر نمونه آماری با ماتریس های یادشده در روش شناسی مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت که نتایج حاصله شامل نقاط ضعف، قوت ، فرصت و تهدیدات به شرح جداول زیر میباشد:
تعیین موقعیت و اقدام راهبردی
جهت تعیین موقعیت راهبردی بر روی محور مختصات دکارتی باید از جداول ارزیابی عوامل داخلی و خارجی باید استفاده نمود. ابتدا موقعیت وضعیت فعلی را برابر محاسبات زیر به دست میآوریم:
٢.٩٨ = حاصل جمع نمره وزن های موزون عوامل داخلی (IFE) برای موقعیت فعلی
١.٨٢ = حاصل جمع نمره وزن های موزون عوامل خارجی (EFE) برای موقعیت فعلی
مانند حالت قبل جهت تعیین موقعیت راهبردی وضعیت مطلوب بر روی محور مختصات دکارتی باید از جداول ارزیابی عوامل داخلی نمره نهایی را از حاصل جمع نمره موزون ضعف ها و نمره موزون قوت ها بدست آورد.
٣.٢٦ = حاصل جمع نمره وزن های موزون عوامل داخلی (IFE) برای موقعیت مطلوب
٢.٤٣ = حاصل جمع نمره وزن های موزون عوامل خارجی (EFE) برای موقعیت مطلوب
تدوین راهبرد
در این مرحله با استفاده از جدول SWOT نسبت به فرموله کردن راهبردها SO, ST.WO.WT اقدام شده است که برای نمونه مدل جدول راهبردهای بخشی در زیر آمده است:
درنهایت پس از احصاء راهبردهای بخشی با ترکیب آن ها و لحاظ نمودن سه عنصر هدف، راه و روش راهبردهای نهایی تدوین گردیدند.
نتیجه گیری و پیشنهاد
نتایج تحقیق نشان میدهد که هم وضعیت موجود و هم وضعیت مطلوب در ناحیه (ربع) محافظه کارانه قرار دارد.
وضعیت موجود نشان میدهد به میزانی که قوت ها و ظرفیت ها موجود است به طور نسبی به همان میزان تهدیدات وجود دارد. موقعیت وضعیت مطلوب بیانگر آن است که نقطه عطف ارتش جمهوری اسلامی ایران، بیشتر معطوف به قوت ها است تا فرصت ها. بنابراین راهبردهای اقتدار دفاعی ارتش جمهوری اسلامی ایران در برابر تهدیدات بایستی بیشتر معطوف به ظرفیت های جمهوری اسلامی ایران باشند. بنابراین در راستای پاسخ به سؤال تحقیق راهبردهای احصاء شده پس از اولویت بندی به شرح زیر میباشند:
١) عنوان راهبرد: ایجاد بازدارندگی دفاعی همه جانبه و اقتدارافزا
ایجاد بازدارندگی یکپارچه با بهره گیری از وجود ظرفیت های مکمل و دنباله های استراتژیک، تسلیحات بومی، موشک - های دریاپایه نقطه زن، به کارگیری سامانه های بدون سرنشین، قابلیت آسیب رساندن به ماهواره های اطلاعاتی دشمن، رصد و پایش منافع و اهداف ملی آمریکا (برآورد اطلاعاتی نقاط آسیب پذیری منافع و اهداف ملی قابل دسترس آمریکا)، جلوگیری از شکل گیری اتحاد و ائتلاف دشمن، به منظور ایجاد اخلال در استراتژی های دشمن و پرهزینه کردن جنگ برای این کشور در منطقه.
٢) عنوان راهبرد: غافل گیری دشمن در زمان، مکان و موقعیت غیرقابل انتظار
غافل گیر نمودن دشمن (غافل گیری در زمان ، مکان ، طرح ریزی و فناوریهای بومی) در موقعیت غیرقابل انتظار با استفاده از تسلیحات بومی کشور، ضربه زدن به ستون پیشرو دشمن به وسیله آتش توپخانه گسترده دقیق و خودکار، سامانه های دفاع موشکی کنترل از راه دور مستقر در زمین با قابلیت نابودی موشک های بالستیک و کروز، به کارگیری وسایل بدون سرنشین جهت شناسایی مخفیانه مجهز به رادار مادون قرمز تصویربردار، به کارگیری توان رزم ارتش جمهوری اسلامی ایران در جنگ های ناهمتراز، توان اطلاعاتی و اجرای عملیات نظامی در منطقه موردعلاقه جمهوری اسلامی ایران، به کارگیری سامانه های بدون سرنشین، آرایش و استقرار سریع نظامی نیروهای کارآمد چابک درصحنه نبرد، ایجاد اختلال در آماد و پشتیبانی مؤثر و مداوم آمریکا در منطقه به وسیله توان سایبری، کند کردن تحرک و سرعت عمل دشمن و سردرگمی در انتخاب استراتژیهای جایگزین نظامی.
٣) عنوان راهبرد: تهدید پایگاه ها و ناوگان در منطقه
ناامن کردن پایگاه ها و ناوگان در منطقه پیرامونی جمهوری اسلامی ایران با بهره گیری از توان رزم جنگ ناهمتراز، قدرت سایبری، تسلیحات هوشمند دورایستا، توان اطلاعاتی و اجرای عملیات نظامی در عمق منطقه موردعلاقه، عملیات مستشاری نظامی در کشورهای هدف، آموزش های مناسب کسب مهارت خلاقیت و نوآوری در عملیات های نظامی محدود برای فرماندهان نظامی ارتش جمهوری اسلامی ایران، به کارگیری تسلیحات بدون سرنشین به منظور ضربه زدن به منافع آمریکا در منطقه و ایجاد اخلال درنبرد خطی، سیستم آماد و پشتیبانی و سیستم دفاعی آمریکا.
٤) عنوان راهبرد: توسعه ظرفیت های پدافند غیرعامل ارتش جمهوری اسلامی ایران
توسعه ظرفیت های پدافند غیرعامل ارتش جمهوری اسلامی ایران با استفاده از تقویت فناوریهای پیشرفته پدافند غیرعامل در حوزه های زیرساختی، تجهیزاتی و تسلیحاتی، استمرار و افزایش قدرت دفاعی، تقویت ظرفیت های مکمل ، موقعیت راهبردی، روحیه سلحشوری، در راستای افزایش پایداری دفاعی، ارتقاء تاب آوری زیرساخت های حیاتی و حساس موجود در ارتش جمهوری اسلامی ایران و کاهش آسیب پذیریهای ناشی از تهدیدات نظامی امریکا (متعارف و نامتعارف).
٥) قدرت رهبری و نفوذ کلام فرماندهی معظم کل قوا
بهره گیری از قدرت رهبری، توان مدیریتی و فرماندهی مقام معظم رهبری (مدظله العالی) و استفاده از فرمایشات ایشان در بیانیه گام دوم انقلاب در راستای بسیج مردمی، قابلیت های انسجام اجتماعی، استحکام روحی ملت و روحیه شهادت طلبی جهت ایجاد وحشت در نیروهای مهاجم درصحنه نبرد و آسیب پذیری دشمن در جنگ شهری به منظور تقویت ظرفیت های مکمل (ظرفیت های اطلاعاتی، نظامی، مردمی و. ..) و کاهش فعالیت های گروه های معاند و عملیات روانی و رسانه ای دشمن.
پیشنهادها
پیشنهادها برای کارگزاران بخش دفاعی
الف) راهبردهای احصاء شده این تحقیق جهت بهره برداری به یگان های ارتش جمهوری اسلامی ایران ارجاع گردد.
ب) نیرویی با عنوان نیروی سایبری یا عنوانی مشابه در سطح ارتش جمهوری اسلامی ایران ایجاد گردد و به کارگیری کلیه توانمندیها و ظرفیت های انسانی، فنی و تجهیزاتی ارتش مرتبط با سایبر در این نیرو ادغام شده و ضمن تعامل و ارتباط تنگاتنگ با بخش کشوری در حوزه سایبری، به فعالیت یکپارچه و متمرکز در عملیات سایبری به ویژه در بخش آفند سایبری بپردازد.
پیشنهادها برای پژوهش گران بخش دفاعی
الف) ارائه الگوی راهبردی به کارگیری تسلیحات هوشمند آجا در مقابله با تهدیدات نظامی آمریکا.
ب) استخراج الزامات پیاده سازی و اجرای راهبردهای اقتدار دفاعی ارتش جمهوری اسلامی ایران در مقابله با تهدیدات در افق بیانیه گام دوم انقلاب.
منابع
قرآن کریم نهج البلاغه
حضرت امام خمینی رحمه الله علیه، صحیفه نور.
بیانات امام خامنه ای مدظله العالی.
آجورلو، علی و مقصودی، مجتبی. (١٣٩٧). بررسی نقش هویت در سیاست دفاعی جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر بازدارندگی همه جانبه و متعارف گرایی، فصلنامه پژوهش نامه انقلاب اسلامی، سال ٨، شماره ٢٩.
احمدوند، علی محمد. (١٣٩١). جزوه درسی مدیریت راهبردی، دانشگاه عالی دفاع ملی.
بهنام نیا، علیاصغر و افتخاری، اصغر. (١٣٨٦). سیکل حیات تهدید، فصلنامه نگرش راهبردی، شماره های ٧٨ - ٧٧.
پاشایی هولاسو، امین و شفقت، ابوطالب. (١٣٩٨). بهینه سازی اقتدار دفاعی امنیتی با رویکرد پدافند غیرعامل مطالعه موردی: جمهوری اسلامی ایران.
پورشاسب، عبدالعلی و دولتشاه، بهروز. (١٣٩٧). الگوی اقتدار دفاعی - امنیتی بر اساس گفتمان حضرت امام خمینی (ره)، فصلنامه مطالعات مدیریت راهبردی دفاع ملی، شماره ٥.
پورعزت، علیاصغر؛ امیری، مجتبی؛ آقامحمدی، داود و وثوقی نیری، عبداله. (١٣٩٦). تصویرپردازی از مختصات ارتش مقتدر در پرتو رهنمودهای قرآن حکیم، فصلنامه مطالعات بین رشته ای دانش راهبردی، سال هشتم ، شماره ٣٠.
جعفری، اصغر. (١٣٩٨). دیپلماسی دفاعی در اندیشه های مقام معظم رهبری، تهران ، انتشارات دانشگاه صنعتی مالک اشتر.
حسن بیگی، ابراهیم. (١٣٩٠). مدیریت راهبردی، تهران، انتشارات سمت چاپ اول .
حیات مقدم، امیر؛ کلانتری، فتح الله و فلاح، عباس. (١٣٩٦). شناسایی عوامل مرتبط با مؤلفه دفاعی امنیتی جهت استحکام ساخت درونی قدرت نظام با تأکید بر منویات فرماندهی معظم کل قوا، فصلنامه راهبردی دفاعی، سال پانزدهم، شماره ٥٧، ص ٤٣ - ٦٦.
دهقان، محمد. (١٣٩٢). سیاست دفاعی، جزوه درسی، تهران، دانشگاه عالی دفاع ملی.
راش، مایکل. (١٣٧٧). جامعه و سیاست: مقدمه ای بر جامعه شناسی سیاسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، انتشارات سمت.
رشیدزاده، فتح الله؛ عاشوری، ذبیح الله و شهرام فر، جعفر. (١٣٩٠). الگوی راهبردی تحکیم و توسعه اقتدار دفاعی امنیتی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه مطالعات دفاعی استراتژیک ، سال دوازدهم، شماره ٤٦، ص ١٢١-١٤١.
رشیدزاده، فتح الله. (١٣٨٧). توسعه و تحکیم قدرت و اقتدار نظامی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه مدیریت نظامی، شماره 33.
رشیدزاده، فتح اله. (١٣٨٧). توسعه و تحکیم قدرت و اقتدار نظامی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه مدیریت نظامی، شماره 33.
رحیمی روشن، حسن . (١٣٩٦). بازدارندگی منطقه ای و تأمین امنیت جمهوری اسلامی ایران ، دوفصلنامه سیاست و روابط بین الملل، سال ١، شماره ١.
عالم ، عبدالرحمان . (١٣٧٨). بنیادهای علم سیاست، تهران، نشر نی.
قاسمی، بهنام و نگهدار، الهام. (١٣٩٢). چرخه راهبردی و الزامات سیستم دفاعی جمهوری اسلامی ایران، مجله سیاست دفاعی، سال پنجم، شماره ٨٥.
قاسمی، فرهاد. (١٣٩١). بازسازی مفهومی نظریه بازدارندگی منطقه ای و طراحی الگوهای آن بر اساس نظریه های چرخه قدرت در شبکه، فصلنامه راهبرد دفاعی، سال ١٠، شماره ٣٨.
کیانی، سورنا. (١٣٩٥). الگوی راهبردی دفاع همه جانبه از منظر قرآن کریم، رساله دکتری، تهران، دانشگاه عالی دفاع ملی.
کمالی، روزبه و خیراندیش، مهدی. (١٣٩٦). الگوی توسعه آمادگی دفاعی کارکنان نیروهای مسلح : رویکردی کیفی مبتنی بر نظریه پردازی داده بنیاد، فصلنامه مطالعات مدیریت راهبردی دفاع ملی، سال ١، شماره ١.
کوچکی، سجاد؛ محبی، افشار و سبزی، حسین. (١٣٩٦). راهبردهای قدرت برتر دفاعی منطقه در حوزه نظامی بر اساس سند چشم انداز ١٤٠٤ شمسی، فصلنامه مطالعات دفاعی استراتژیک، سال ١٥، شماره ٧٠.
مرادیان، محسن و صادقی گوغری، سعید. (١٣٩٢). آینده پژوهی تهدیدات علیه جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه امنیت پژوهی، سال دوازدهم ، شماره ٤٣.
مجردی، سعید؛ حاجیسالم، غفار و اسحاقی، جمشید. (١٣٩٢). تحلیل میزان و ترکیب اعتبارات بخش دفاع بر مبنای شاخص جهانی نظامیگری و شاخص نیاز دفاعی، فصلنامه راهبرد دفاعی، سال یازدهم ، شماره ٤١.
منوچهری، عباس. (١٣٧٦). قدرت مدرنیسم و پست مدرنیسم دوماهنامه اطلاعات اقتصادی - سیاسی، موسسه اطلاعات.
نوریان، اردشیر.(١٣٩٢). جایگاه مؤلفه دفاعی - امنیتی در تحکیم و توسعه اقتدار ملی از منظر امام خمینی (ره) و آیت الله خامنه ای، فصلنامه پژوهش های سیاسی جهان اسلام، سال سوم، شماره چهارم، ص ١٧٠.
پی نوشت ها:
