آشنایی با دانشمندان مسلمان (بوعلی سینا)

زندگینامه

بو علی سینا در سال 370 هجری قمری در روستای افشنۀ بخارا به دنیا آمد.[1] او که بعدها در علم و فلسفه موثرترین چهرۀ جهان اسلام شد و القابی مانند «شیخ الرئیس» و «حجة الحق» و «شرف الملک» یافت، از آغاز کودکی شایستگی عجیبی از خود در فراگرفتن علوم نشان می داد.

پدرش-که از اسماعیلیان بود-سخت در تعلیم و تربیت او می کوشید و خانۀ وی محل ملاقات دانشمندان و متفکران عصر بود. ابن سینا که در ده سالگی قرآن و صرف و نحو را بخوبی آموخته بود، فراگیری اصول هندسۀ اقلیدس و کتاب «المجسطی» بطلمیوس و مقدمات منطق را از استاد ابو عبد اللّه ناتلی آغاز نمود[2] و چون به سرعت در این مباحث متبحّر شد، در نزد «ابو سهل» مسیحی به تعلّم طبیعیات و ما بعد الطبیعه و طب مشغول شد. در شانزده سالگی با همه منابع علمی و فلسفی عصرش آشنایی کامل داشت و در موضوعات مختلف استاد بود ولی ما بعد الطبیعه ارسطو را- چنانکه در شرح حالش اعتراف کرده-عمیقا فهم نکرده بود تا اینکه با مطالعۀ شرح فارابی بر آن کتاب، همه مسائل دشوارش را دریافت.

مداومت بو علی در تحقیق و مطالعه چنان بود که در شرح حالش می نویسد: «در شانزده سالگی، هیجده ماه تمام به مطالعه پرداختم؛ در تمام این مدت یک شب در میان خوابیدنم و از اندیشه به مسائل روزمره دست کشیدم. هروقت که با مشکلی مواجه می شدم، به مسجد می رفتم و تا حل مشکل خویش به عبادت می پرداختم و شب هنگام به خانه بازمی گشتم و پس از افروختن چراغ به خواندن و نوشتن می پرداختم».[3]

بو علی در مباحثات پدرش با متفکران و داعیان فرقۀ اسماعیلیه شرکت می کرد ولی همان گونه که در سرگذشت خود نوشته است، از آنها تأثیر نپذیرفت. البته دربارۀ مذهب بو علی نمی توان به آسانی قضاوت نمود، زیرا اگرچه او به اصول اسلام سخت پایبند بود ولی در نوشته هایش کمتر به اعتقادات شخصی خود اشاره کرده است. از یکی دو مورد پایان کتاب الهیات شفا برمی آید که او به وجود امام معتقد بود و در برخی مسائل مانند فلسفۀ سیاسی از نظریات شیعه بهره مند شده و از آن پیروی کرده است.[4]

ابن سینا در سن 21 سالگی، اولین آثارش، یعنی کتاب«المجموع»در ریاضیات و کتاب«الحاصل و المحصول» (دورۀ بیست جلدی)در علوم مختلفه و کتاب «البرّ و الاثم»را در اخلاق نگاشت.[5] مهارت بو علی در علم پزشکی، او را مورد محبت فرمانروای محل قرار داده بود و به همین جهت درهای کتابخانه قصر امیر به روی او باز بود و در دربار سامانی(بخارا) موقعیت خوبی داشت ولی پریشانیهای سیاسی در ماوراء النهر-در نتیجه افزایش قدرت محمود غزنوی-زندگی او را در زادگاهش دشوار ساخته بود و نهایتا عزم مهاجرت نمود و در سال 403 هجری قمری به جرجان رسید. امّا در مسیرش از عارف شهیر ابو سعید ابو الخیر دیدن کرد. بعد از مدتی عزلت و اقامت در گرگان عزم سفر به ری نمود و مدتی در دربار آل بویه بسر برد و سپس برای درمان شمس الدوله به همدان سفر کرد و در آنجا به وزارت رسید و پس از مرگ امیر به دلیل استنکاف از ادامۀ وزارت، محبوس شد. مدتی بعد به اصفهان رفت و پانزده سال در آن شهر با آسایش خاطر زیست و به فراگیری نجوم و ساختن رصدخانه اهتمام نمود. سرانجام پس از بازگشت به همدان (به دلیل هرج ومرج سیاسی در اصفهان) در اثر بیماری قولنج به سال 428 هجری قمری در سن 57 در حوالی همدان از دنیا رفت.

نوشته ها و تألیفات ابن سینا

ابن سینا تألیفات بسیاری از خود برجای گذاشته است. بیشتر آثارش به عربی و به ندرت به زبان فارسی نوشته شده است.

الف- آثار فلسفی

دانشنامه علائی و کتاب«شفا»که مفصّل ترین دائرة المعارف علمی است و «نجات»(خلاصه عیون الحکمه)از آثار فلسفی بو علی سیناست و آخرین و شاید مهمترین کتاب وی در فلسفه، «الاشارات و التنبیهات»است. علاوه بر این، وی رساله های کوتاه و معتنابهی در منطق و علم النفس و جهان شناسی و ما بعد الطبیعه تألیف کرده است.

ب- آثار دینی و مذهبی

آثار دینی ابن سینا، غالبا تفاسیری است که بر سوره های قرآن نگاشته و در آنها سازگاری عقل و ایمان را مطرح ساخته است مثلا تفسیر سوره های اخلاص، ناس، اعلی و نیز رسالاتی عمیق دربارۀ زیارت و قضا و قدر و معاد.

ج- آثار علمی(طبیعیات و ریاضی)

در بخشی از کتاب «شفا»بیان کاملی از نظریات بو علی در زمین شناسی و گیاه شناسی و معدن شناسی دیده می شود. در طب کتاب مشهور وی«قانون»است که شاید مؤثرترین کتاب در تاریخ طب باشد و مدتها کتاب درسی دانشگاههای اروپا بوده است. بعضی از این مواد به صورتی مختصر در کتابهای نجات و دانشنامه آمده است. بو علی در علوم طبیعی روش مشاهده و تجربه را به کار بسته است که در آثار پزشکی او کاملا مشهود است.[6]

د- آثار عرفانی

رسائل عرفانی«حی بن یقظان»، «رسالة الطیر»و«سلامان و ابسال»و نیز«رسالة فی العشق»و نیز انماط آخر کتاب اشارات، متعلق به این دسته از آثار اوست.

فلسفه باطنی بو علی(حکمت مشرقیه)

بو علی استاد فلسفه مشائی اسلامی، در او اخر عمر خود کتابی بنام«منطق المشرقیین»تألیف کرد. او در این کتاب نوشته است که تالیفات مشائی مشهور وی یعنی شفا و نجات، نوشته های سطحی او برای فهم عامه مردم است ولی فلسفۀ مشرقی را برای خواص تدوین نموده است.

علاوه بر این کتاب در بعضی نوشته های بو علی مثل الاشارات و التنبیهات، رسالة فی العشق و داستانهای تمثیلی حیّ بن یقضان، رسالة الطیر و سلامان و ابسال، برخی از جنبه های برجستۀ فلسفه باطنی وی آشکار است.[7] «مشرق» در معنای رمزی خود، عالم نور با صور محض است و «مغرب» عالم سایه(ظل) و ماده نفس آدمی باید خود را آزاد کند تا بتواند به عالم نوری که آدمی از آنجا هبوط کرده است، برسد. انسان برای اینکه از تنگناها خارج شود و از تبعیدگاه «مغربی» خلاص یابد. محتاج راهنمایی است که وی را در این جهان رهبری کند و به رستگاری برساند. بو علی در این نوشته ها که جهان را با تعبیری شاعرانه تصویر نموده، فرشته شناسی را از اصول فلسفه مشرقی معرفی کرده است. فلسفۀ مشرقی، مقدمۀ حکمت اشراقی بود که یک قرن و نیم بعد از بو علی، توسط«شیخ اشراق سهروردی» وضع گردید.

وجودشناسی در فلسفۀ بو علی

الهیات ابن سینا مختص به «وجودشناسی» است و او را اساسا فیلسوف وجود می نامند. حقیقت هرشی ء از دیدگاه بو علی، وابسته به وجود آن و علم بر هرشی ء عبارت از علم به وجود آن شی ء است.[8] هرچیزی در عالم، از آن جهت که هست، غوطه ور در وجود است ولی خدایا وجود محض-که مبدأ و خالق همه چیزهاست - نخستین حلقه در یک سلسلۀ پیوسته نیست و لذا پیوستگی جوهری یا عرضی با موجودات این جهان ندارد. بلکه خدا بر عالم مقدم است و نسبت به آن جنبۀ تعالی دارد. ابن سینا وجود را به سه قسم ممتنع، ممکن و واجب تقسیم کرده است که با تمایز اساسی میان ماهیت و وجود ارتباط نام دارد. وجود صرف، ماوراء هرگونه تعیّن و تشخّص است، ولی منشأ همه تکثرات و تعیّنات است و پرتو خدو را بر ماهیات همه اشیا افکنده است.

بو علی می خواهد نشان دهد که چگونه کثرت از وحدت بیرون می آید، آن هم وحدتی متعالی که از هرکثرتی پاک و منزّه است. در نظر بو علی، وجود اصیل است و به ماهیت انتزاعی واقعیت می بخشد.

اصول طبیعیات از دیدگاه بو علی

طبیعت از نظر بو علی شامل آن قسمت از حکمت است که با اشیاء محرک و متغیر سروکار دارد و طبیعیات شامل تمامی علومی می شود که با موجودات تحت القمر یا جهان «کون و فساد» ارتباط دارد مانند طب، نجوم، فراست، تعبیر خواب. طلسمات(سحر طبیعی)، نیرنجات و کیمیا. علوم دیگر از قبیل هندسه و جغرافیا و علم تسطیح و علم حرکت که امروزه در زمرۀ علوم طبیعی محسوب می شود، در تقسیم بندی بو علی از علوم ریاضی شمرده شده است.[9]

روشی که در فلسفه طبیعت برای تحقیق در جهان طبیعت اتخاذ می گردد، باید با هدف و غایت خلقت جهان، هماهنگ باشد. طبیعت در فلسفه بو علی، قلمروی است از واقعیت که برای هدف و غایت خاصّی خلق شده و همه پدیده های آن دارای معنا و حکمت خالق آن در همه جا هویداست.

ابن سینا و علم پزشکی

آثار طبی بو علی، اوج یک رشته از نوشته ها را نشان می دهد که در آنها نظریات مکاتب یونانی، هندی و ایرانی با اطلاعات تازه ای که از تجربیات پزشکان مسلمان فراهم آمده بود، ترکیب شده است. «قانون که بزرگترین اثر پزشکی ابن سیناست، شاید برای تحقیق در سهمی که وی در دخالت دادن مشاهده و تجربه در تحصیل علوم طبیعی داشته، بسیار ثمربخش باشد. این اثر بو علی به پنج کتاب تقسیم شده که هریک به ابواب و فصولی منقسم شده است؛ شرح بدن انسان و ساختمان آن، مزاج و قوای بدنی، بیماریهای بدن و بهداشت و مرگ، ادویۀ مفرده، بیماریهای خاص و بالاخره قرابادین که از لحاظ تجربی ارزش خاصی دارد».[10]

قانون ترکیبی از نظریات بقراط، جالینوس و دیوسقوربدس است ولی در آن مطالبی نیز هست که در منابع یونانی وجود نداشته، مخصوصا آنچه که مربوط به استعمال داروهای گیاهی برای مداوای بیماریهای گوناگون است و بسیاری از موضوعات کتاب قانون نتیجۀ تجربیات و استدلالهای پزشکی ابن سیناست، مانند استفاده از بعضی گیاهان و اکتشاف نیروی گندزدایی الکل و اکتشاف ورمهای مغزی و زخمهای معدی.[11]

در کالبدشناسی و فیزیولوژی چشم و نظریه رؤیت که در علم النفس(کتاب نفس)وی آمده، ابن سینا معتقد است که نور از خارج به جسم می رسد و در عین حال یک فعل انسانی از چشم خارج می شود و به جسم می رسد. او نظرات طبی عمیق دیگری دارد که در دانشمندان برجسته ای از مغرب زمین -تأثیر عظیمی داشته است. ریشۀ طب بو علی در حکمت نهاده شده و از اصول حکمی سرچشمه گرفته است و در نظر وی انسان به عنوان عالم صغیر و آخرین سلسله مراتب وجود جهانی و نقطه بازگشت به مبدأ مورد بررسی قرار گرفته است. به نظر بو علی، اصل بدن انسان از عناصر اربعه حیات به وجود آمده و از ترکیب آنها اخلاط و طبایع بدن ایجاد می گردد.[12] فعل و انفعال طبایع اربعه، مزاج بدن انسان را تعیین می کند. اگر طبایع متضاد در اعتدال کامل باشند، مزاج معتدل است و اگر اعتدال طبایع از بین برود، مزاج به سوی یکی از طبایع متمایل شده و توازن خود را از دست می دهد. شیخ الرئیس مانند سایر اطبای اسلامی و برخی از پزشکان یونانی، علّت مرض را در از بین رفتن اعتدال طبایع و علاج آن را در برقرار ساختن آن می داند.

نظریات بو علی دربارۀ سرطان و درمان آن

ابن سینا ضمن تقسیم بندی غدّه ها و تومورهای سرطانی و نحوۀ انتشار آنها (متاستار) و همچنین پیشگیری و روشهای مختلف درمانی این بیماری را بیان داشته است. او کلمۀ «سرطان»را که به معنای خرچنگ است، در کتاب قانون به کار برده و وجه تشابه بیماری سرطان را با خرچنگ چنین مطرح کرده است:

«بنظر می رسد که به یکی از دو جهت، این غدّه را سرطان نامیده اند: یکی به علت تشابه صوری از نظر کروی بودن در بیشتر موارد و نیز به سبب رنگ آن و به علت خروج عروقی شبیه پاهای خرچنگ که در اطراف آن قرار دارند»[13]

بو علی سرطان را ورمی سوداوی می داند و در کتاب قانون بر آن تأکید می کند و نیز سوداوی سفراوی را عامل موثر در پیدایش این بیماری معرفی می کند. (بیماری درد خون در پزشکی جدید).

بو علی می نویسد: «بیماری سرطان در ابتدای پیدایش، مخفی است، بنابراین در هنگام بروز بیماری غالبا تشخیص آن مشکل است. زیرا بعد از مدتی علائم آن آشکار می گردد». این مسئله را پزشکی جدید نیز با وجود در اختیار داشتن امکانات وسیع تکنیکی و آزمایشگاهی، اعتراف دارد. ابن سینا در درمان سرطانی(ضمن توجه به مسائل پیشگیری) سه روش درمانی را مورد توجه قرار داده است که عبارتند از:

1- غذادرمانی

بو علی در روش غذادرمانی، رژیم غذایی خاصی را پیشنهاد کرده است که در آن به عنوان نمونه از ماء الشعیر، ماهی و زردۀ تخم مرغ نیم پز نام برده شده است.

2- گیاه درمانی

او در درمان گیاهی سرطان، برخی گیاهان را در جلوگیری از تولید مواد سرطانی و تحلیل تومور و بهبود قرحه معرفی کرده است. .

3- کارددرمانی(جراحی)

ابن سینا در قانون می نویسد: گاه سرطان کوچک، تحمل فطع را می نماید و اگر قرار باشد غدۀ سرطانی از بین برود، باید آن را چنان قطع کرده که موجب برداشته شدن تمام قسمت متورم و ریشه های تغذیه کننده غدۀ سرطانی باشد به نحوی که هیچ مقداری از آن باقی نماند.

بو علی سینا و روانپزشکی

ابن سینا از طلایه داران و پیشگامان روان درمانی است. نظامی عروضی حکایاتی را که در این زمینۀ منسوب به بو علی است. در کتاب چهار مقاله مطرح نموده است. بو علی تأثیر هیجانها را بر نبض بخوبی می شناخته و از تأثیر آنها بر ارگانیسم تا حد ایجاد حالات جسمی وخیم، آگاهی کامل داشته است؛ چنانکه نظامی در حکایت هفتم چهار مقاله، تشخیص و درمان مالیخولیا را به بو علی نسبت می دهد. او در روش روان درمانی به هذیان بیمار میدان خودنمایی می دهد و با شرکت در آن، از هذیان برای جلب اعتماد بیمار و در هم شکستن بیماری و هذیان استفاده می کند. این روش بدون احاطه علمی و کافی به مسائل علامت شناسی، سبب شناسی و آسیب شناسی روانی و خلاصه بدون شناخت دقیق مسائل روانی بمعنی امروزی آن، غیر ممکن است.

ابن سینا بیماری های دستگاه تنفسی را نیز شناخته و درمان می کرده است. شایع ترین بیماریهای دستگاه تنفسی که ابن سینا در کتاب قانون به شرح آنها می پردازد، عبارتند از: عر النفس، ربو، نفس الانتصاب، انتفاخ الصدر، انتفاخ الریه، نفث الدم، هموراژی دستگاه تنفسی، خونریزی صدری و تشخیص افتراقی آن با خونریزی ریوی، آبسه های ریوی، سل، ذات الجنب، ذات الریه، برنشیت، ورم حجاب حاجز و عدم تمدد ریه.[14]

ابن سینا دربارۀ انواع دیابت(مرض قند) و علل این بیماری و پیشگیری و درمان آن نیز نظر داده است.[15] آثار و تألیفات پزشکی بو علی چنان تأثیری در جامعه علمی شرق و غرب داشته است که مدت هزار سال او را به لقب«امیر پزشکان»می شناخته اند.

بو علی و علم زمین شناسی

در علم معرفة الارض بو علی، جنبۀ مشاهده و تجربه علمی وی آشکار می گردد. او نه تنها مشاهدات ممتد و دقیقی دربارۀ چگونگی پیدایش رسوبات رودخانه ها و ساختمان کوهها و بقایای نباتات و حیوانات ادوار قدیم در احجار انجام داد بلکه سنگهای شهابی را نیز تجزیه کرد و مواد آنها را با مواد معدنی زمین مقایسه کرد. شیخ بیانی برای پیدایش احجار آورده است که کاملا مشابه نظریۀ زمین شناسان معاصر دربارۀ پیدایش سنگهای رسوبی است، چنانکه می نویسد: «سنگ معمولا از دو راه تکوین می یابد، از طریق تفخیر(سخت شدن ماسه و گل) و با بوسیلۀ جمود».[16] بو علی پیدایش کوهها را در اثر زمین لرزه که سنگهای سطح زمین را در هم شکست و از هم پراکنده می کند، می داند و به نظر وی زمین لرزه نتیجۀ بخاراتی است که در درون زمین محبوس شده و طریقی برای خروج مگر از راه انفجار ندارند. شیخ معدنیات را به چهار گروه تقسیم کرده است: احجار، ذابیات. کباریت و اصلاح و علت تمایز آنها را در مواد ترکیبی می داند.[17]

بو علی بر اساس اصول طبیعیات. در علم جوّ نظریاتی در رابطه با آب و هوا و علت پیدایش رعد و برق و پدیده های جوّی مطرح نموده است.

بو علی و فیزیک

بو علی در زمینۀ فیزیک نیز تحقیقات مفصّلی داشته است. تفاوتی که او میان کیفیات و صفات درجه اوّل و دوم قائل شده است. قرنها بعد به صورتی منظم توسط گالیله بر تمام طبیعت تطبیق شد و فیزیک جدید را فراهم آورد.

ابن سینا به نظریه موجی نور معتقد بود؛ این مطلب در آنجا که از رؤیت و کالبدشناسی چشم گفتگو می کند، بخوبی آشکار می شود. بو علی در فیزیک و زمین شناسی و کاینات جوّ و نجوم از روش مشاهده و تجربه استفاده می کرد. در کتاب شفا و برخی آثارش، نظریه حرکت پرتابی ارسطو را رد کرده است. او معتقد بود که حرکت پرتابی، نیرویی در درون خود دارد که توسط علّتی درونی، مقاومت محیط را از بین می برد. بو علی همچنین درصدد آن بودکه رابطه ای کمّی برای این نوع حرکت پیدا کند. لذا می گوید: چون جسمی با نیروی به حرکت درآید، سرعت آن با میل قسری یعنی وزن آن نسبت معکوس خواهد داشت و مسافتی که با سرعت ثابت توسط چنین جسم متحرکی طی می شود، با وزن آن نسبت مستقیم دارد.

در مغرب زمین نظریۀ حرکت قسری ابن سینا را ابتدا«البتروجی اندلسی» پذیرفت و از طریق وی وارد جهان لانینی شد و در تألیفات «پتراولیوی» مؤثر افتاد.[18]

***

اکنون که بیش از هزار سال از عصر بو علی و تفکر وی می گذرد، رفعت مقام و وسعت دانش او همچنان در محافل فکری و علمی دنیا مطرح است و مانند ستاره ای پرفروغ در آسمان علم و فرهنگ جامعه اسلامی ایران و جهان می درخشد.

پی نوشت ها: