همچنین ارزش‌افزوده استخراج معدن در سال ١٤٠٠، 15.4هزار میلیارد تومان برآورد شده است. این در حالی است که ایران با داشتن بالغ بر ٧درصد از منابع معدنی جهان به ارزش ١٠٠میلیارد دلار، پانزدهمین کشور معدنی دنیاست و با دارا بودن 27.3تریلیون دلار منابع معدنی اعم از نفت، گاز، زغال‌سنگ، سنگآهن، کروم و مس در جایگاه پنجم جهان پس از کشورهای روسیه، ایالات‌متحده آمریکا، عربستان و کانادا قرار گرفته است و از همین رو یکی از کشورهای مستعد در این عرصه است که با متحول شدن بخش معدن و صنایع معدنی بهعنوان پیشران اقتصاد، سایر بخش‌‌‌های صنعتی و اقتصادی کشور نیز می‌‌‌تواند تغییرات خوبی را تجربه کند.معاونت بررسی‌‌‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران، در گزارشی با بررسی وضعیت معادن کشور، دلیل ارزش‌افزوده پایین بخش معدن در تولید ناخالص داخلی را عوامل مختلفی مانند وضعیت نامناسب اقتصادی، نقش ضعیف بخش خصوصی، عدم‌حضور سرمایه‌گذاران خارجی، بی‌‌‌توجهی به نقش معادن کوچک عنوان کرده است. این در حالی است که طبق آخرین آمارهای بانکمرکزی، ارزش‌افزوده بخش استخراج معدن به قیمت ثابت سال ١٣٩٥، در یک‌‌‌‌دهه اخیر، به جز در سال‌های ١٣٩٧ و ١٤٠٠ رشد مثبتی داشته است. بیشترین رشد ارزش‌افزوده استخراج معدن در سال‌های مورد بررسی مربوط به سال ١٣٩٤ و حدود ٣٤درصد بوده است. بیشترین میزان ارزش‌افزوده استخراج معدن هم مربوط به سال ١٣٩٩ بوده و حدود 15.6هزار میلیارد تومان برآورد شده است.با توجه به اینکه یکی از پایه‌‌‌های مهم اقتصاد کشور منابع معدنی و ذخایر آن است، این بخش از طریق ارزش‌افزوده‌ای که دارد می‌‌‌تواند به رشد تولید ناخالص داخلی کشور کمک کند. از آنجا که بسیاری از تولیدات با مواد معدنی در ارتباط هستند، اهمیت صنایع معدنی حیاتی است.
سهم معادن مختلف از کل ارزش‌افزوده بخش معدن در سال ١٤٠٠
سهم ارزش‌افزوده بخش معدن از تولید ناخالص داخلی، طبق آمارهای بانکمرکزی، بسیار پایین و حداکثر در سطح 1.1درصد طی سال‌های ١٣٩٩ و ١٤٠٠ قرار داشته است.ارزش‌افزوده استخراج معدن در سال ١٤٠٠، 15.4هزار میلیارد تومان و سهم ارزش افزوده معدن از تولید ناخالص داخلی، 1.1درصد است.استخراج معادن سنگآهن با سهم 57.7درصدی بیشترین ارزش‌افزوده را در بین معادن کشور به خود اختصاص داده است. پس از آن معادن سنگ مس با سهم 25.7درصدی و سرب و روی با سهم 5.8درصدی قرار دارند. در مجموع 89.2درصد ارزش‌افزوده بخش معدن مربوط به سه معدن اصلی سنگآهن، مس و سرب و روی است.معادن سنگآهن گل‌گهر، چادرملو و سنگان که به ترتیب در استانهای کرمان، یزد و خراسان قرار دارند، مهم‌ترین معادن سنگآهن کشور هستند. معادن استان کرمان در رتبه اول ارزش‌افزوده معادن کشور به ارزش 109.6هزار میلیارد تومان قرار دارد.در خصوص معادن مس نیز که دومین ارزش‌افزوده بخش معدن کشور را تشکیل دادهاند، معدن سرچشمه بزرگ‌ترین معدن مس ایران، خاورمیانه و شمال آفریقا در استان کرمان و در مجتمع مس سرچشمه واقع شده است که بالغ بر ١٠میلیارد تن ذخایر معدنی دارد.
اشتغال و ارزش تولیدات در معادن اصلی
طبق آخرین آمار مرکز آمار ایران، براساس سرشماری صورت‌گرفته از معادن کشور در سال ١٤٠٠، در مجموع ١٣٠هزار نفر در بخش معدن کشور مشغول به کار هستند که نسبت به سال گذشته این نسبت 8.3درصد افزایش یافته است. ١٠معدن اصلی کشور نیز در مجموع حدود ٩٠درصد از شاغلان بخش معدن را تشکیل دادهاند.ارزش کل تولیدات معادن کشور در سال ١٤٠٠، حدود ٢٧٥هزار میلیارد تومان برآورد شده است که این میزان در سال ١٣٩٩ حدود 149.3هزار میلیارد تومان بوده و رشد 84.1درصدی داشته است. اما آخرین آمار ارزش تولیدات به تفکیک معادن کشور مربوط به سال ١٣٩٩ است. ١٠معدن اصلی کشور در مجموع ٩٨درصد از ارزش تولیدات بخش معدن به ارزش 146.6هزار میلیارد تومان را تشکیل دادهاند.
آمار تولید محصولات منتخب
با توجه به اینکه منبع رسمی و مشخصی برای اندازه‌گیری میزان تولید محصولات معدنی در کشور وجود ندارد، در این بخش سعی شده است جدید‌ترین آمارهای موجود در این زمینه جمع‌‌‌‌آوری شود.در بخش اول، آمار مربوط به تولید کالاهای منتخب معدنی و صنایع معدنی که از سوی وزارت صمت منتشر می‌شود، مورد بررسی قرار گرفته است. در این بین، رشد 21.3درصدی تولید کنسانتره زغال‌سنگ و رشد حدود ١٤درصدی تولید ظروف شیشه‌‌‌ای، قابل‌توجه است. تولید چینی بهداشتی و ظروف چینی هم با کاهش شدیدی مواجه شده و به ترتیب رشد منفی 16.8 و 4.9درصدی داشتهاند.
آمار تولید کالاهای منتخب معدنی و صنایع معدنی نشان می‌دهد که میزان تولید فولاد خام در چهارماهه 1401 10027.7هزار تن، محصولات فولادی 8717.4هزار تن، کاتد مس 105.1هزار تن، آلومینا 88.2هزار تن، کنسانتره زغال‌سنگ 648.2هزار تن، سیمان 21087.1هزار تن، کاشی و سرامیک 157194هزار تن، شیشه جام 474.7هزار تن، ظروف شیشه‌‌‌ای 302هزار تن، ظروف چینی 19هزار تن و چینی بهداشتی 37.9هزار تن بوده است. درصد تغییر تولید کالاهای منتخب معدنی و صنایع معدنی در چهارماه نخست 1401 نسبت به مدت مشابه سال قبل همچنین نشان می‌دهد که تولید ظروف شیشه‌‌‌ای رشد 13.9درصدی، شیشه جام رشد 7.2درصدی، کاشی و سرامیک رشد 0.8درصدی، سیمان رشد منفی 3.1درصدی، کنسانتره زغال‌سنگ رشد 21.3درصدی، آلومینا رشد 8.4درصدی، کاتد مس رشد 1.1درصدی، محصولات فولادی رشد 5.1درصدی و فولاد خام رشد 5.1درصدی داشته است. داده‌‌‌های ایمیدرو در مورد میزان تولید شرکت‌های بزرگ معدنی و صنایع معدنی نشان می‌دهد که میزان تولید از ابتدای سال 1402 تا پایان تیرماه، 6201هزار تن، کاتد مس 94هزار تن، آلومینیوم 218هزار تن، آلومینا 82هزار تن و آهن اسفنجی 12058هزار تن بوده است.
ارزش سرمایه‌گذاری در معادن اصلی
سرمایه‌گذاری در بخش معدن که شامل تغییرات ایجادشده در ارزش اموال سرمایهای (ارزش خرید یا تحصیل و هزینه تعمیرات اساسی پس از کسر ارزش فروش یا انتقال اموال سرمایهای) است، در سال ١٤٠٠، معادل 7.8هزار میلیارد تومان بوده که نسبت به سال قبل از آن 43.6درصد رشد داشته است. در بین فعالیت‌‌‌های مختلف، سنگآهن، زغال‌سنگ خشک و شن و ماسه به ترتیب با 2.5، 1.1، 0.8هزار میلیارد تومان، بیشترین ارزش سرمایه‌گذاری را داشتهاند.در مجموع ١٠معدن اصلی کشور، 95.4درصد از ارزش کل سرمایه‌گذاری بخش معدن را در سال ١٤٠٠ به خود اختصاص دادهاند.بررسی ارزش سرمایه‌گذاری معادن در حال بهرهبرداری کشور در سال 1400 نشان می‌دهد که در مجموع 10معدن بزرگ، 75180میلیارد ریال و در مجموع کل معادن کشور، 78765میلیارد ریال سرمایه‌گذاری صورت گرفته است. ارزش سرمایه‌گذاری استخراج سنگآهن 25529، استخراج زغال‌سنگ خشک 11975، استخراج شن و ماسه 8667، استخراج سنگهای تزئینی 7869، استخراج سرب و روی 2007، استخراج سنگ طلا 4964، استخراج سنگ مس 4464، استخراج سنگ آهک 3934، استخراج سنگ لاشه 2405 و استخراج سنگ گچ 1359میلیارد ریال بوده است.
ارزش سرمایه‌گذاری در معادن برحسب استان در سال 1400
استانهای یزد، خراسان‌جنوبی و خراسان‌رضوی، در سال ١٤٠٠ با سهم 17.1، 14.3، 9.6درصدی بیشترین ارزش سرمایه‌گذاری در بخش معدن را داشتهاند.در مجموع ١٠استان دارای بیشترین ارزش سرمایه‌گذاری در بخش معدن، 78.4درصد از ارزش کل سرمایه‌گذاری بخش معدن را در سال ١٤٠٠ به خود اختصاص دادهاند.از مجموع 7.8هزار میلیارد تومان سرمایه‌گذاری در بخش معدن، 70.5درصد مربوط به ماشین‌آلات، ابزار و وسایل کار بادوام، 7.8درصد مربوط به وسایل نقلیه، 4.7درصد مربوط به تولید و اکتشاف و 17.1درصد باقی‌مانده مربوط به تجهیزات اداری، ساختمان، راه اختصاصی، نرم‌افزارهای رایانه‌‌‌ای و سایر موارد سرمایه‌گذاری بوده است.ارزش سرمایه‌گذاری در استان یزد 13433، خراسان‌جنوبی 11239، خراسان رضوی 7599، کرمان 7582، مرکزی 5834، مازندران 3961، اصفهان 3815، آذربایجان شرقی 3047، کردستان 3017 و آذربایجان‌غربی 2192میلیارد ریال است. در مجموع ارزش سرمایه‌گذاری 10استان کشور، 61719 و مجموع کل استانهای کشور 78765میلیارد ریال است.
مجوزهای حوزه معدن
طبق آخرین آمارهای منتشرشده از سوی وزارت صمت در سال ١٤٠٠، تعداد ٩٦٠مجوز بهرهبرداری تحت چهار عنوان «استخراج زغال‌سنگ و لینیت»، «استخراج کانه‌‌‌های فلزی»، «استخراج سایر معادن» و «سایرمحصولات کانی غیرفلزی» صادر شده است که در مجموع سرمایهای به ارزش ٢٤هزار میلیارد تومان و اشتغال ١٥هزار نفری به همراه خواهد داشت.در همین مدت ٥٩٥٢جواز تاسیس در چهار حوزه فوق‌الذکر با سرمایه 193.8هزار میلیارد تومان و اشتغال 147.8هزار نفر صادر شده است.در خصوص پروانه‌‌‌های اکتشاف صادرشده، آخرین آمار مربوط به سال ٩٩ به تعداد ١٠٢٠فقره پروانه است. ٥٣٦فقره گواهی کشف و ٦٨٠فقره پروانه بهرهبرداری نیز در سال ١٣٩٩ صادر شده است.
ارزش صادرات بخش معدن
در خصوص ارزش صادرات محصولات و صنایع معدنی، آمار به‌روز و مستندی در دسترس نیست. تنها سازمان توسعه تجارت طی سال‌های ٩٨، ٩٩ و ١٤٠٠ آمار صادرات معدن و صنایع معدنی را در ٢٤طبقه، ارائه داده است.براساس این آمارها بیشترین ارزش صادراتی مربوط به شمش فولاد به ارزش 4.7میلیارد دلار در سال ١٤٠٠ بوده است. پس از آن محصولات طویل فولادی و کاتد مس قرار دارند که به ترتیب ارزش آنها 1.8 و 1.5میلیارد دلار بوده است.در بین این محصولات، شیرآلات بهداشتی با رشد منفی 35.8درصدی در سال ١٤٠٠ نسبت به سال ١٣٩٩ بیشترین رشد منفی را در ارزش صادراتی داشته است. در مقابل، صادرات لوله و پروفیل فولادی با رشد ٢٠٠درصدی از 36.8میلیون دلار در سال ١٣٩٩ به ١١١ میلیون دلار در سال ١٤٠٠ افزایش یافته است.صادرات طلا و جواهر نیز از ٨٢هزار دلار در سال ١٣٩٩ به 5.6میلیون دلار در سال ١٤٠٠ افزایش یافته است.بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد در بخش «محصولات معدنی» که عموما شامل سنگهای معدنی و کنسانتره آنهاست، سنگآهن، سیمان و گوگرد به ترتیب سهم 45.8، 19 و 15.1درصدی از این دسته و بیشترین ارزش صادراتی را در سال ١٤٠١ داشتهاند. در بخش «فلزات معمولی و مصنوعات آنها» نیز چدن، آهن و فولاد صادراتی ارزش حدود ٦میلیارد دلار داشتهاند.براساس این طبقه‌‌‌بندی، ارزش کل صادرات محصولات معدنی در سال ١٤٠١ حدود 12.5میلیارد دلار برآورد شده که طبق آمار منتشرشده از سازمان ایمیدرو 12.4میلیارد دلار اعلام شده است که این اختلاف ناشی از تفاوت در طبقه‌‌‌بندی محصولات است.
جایگاه منابع معدنی در ایران
طبق آخرین گزارش‌های جهانی، ایران با داشتن 27.3تریلیون دلار منابع معدنی اعم از نفت، گاز، زغال‌سنگ، سنگآهن، کروم و مس در جایگاه پنجم جهان پس از کشورهای روسیه، ایالات‌متحده آمریکا، عربستان و کانادا قرار گرفته است.
1. روسیه بزرگ‌ترین دارنده منابع معدنی و طبیعی جهان است و ارزش تقریبی این منابع که شامل نفت، گاز، نیکل، کروم، منگنز، سنگآهن و زغال‌سنگ است، ٧٥تریلیون دلار برآورد شده است.
٢. ایالات‌متحده آمریکا با حدود ٤٥تریلیون دلار منابع شامل نفت‌‌‌خام، بوکسیت، گاز طبیعی، روی، اورانیوم، نقره و... دومین کشور جهان در این فهرست است.
٣. عربستان‌سعودی در رتبه سوم قرار گرفته و حدود 34.5تریلیون دلار منابع دارد. عمده منابع عربستان‌سعودی در این فهرست، نفت، گاز، فسفات، طلا و آلومینیوم عنوان شده است.
٤. رتبه چهارم فهرست متعلق به کاناداست که بیش از ٣٣تریلیون دلار منابع طبیعی و معدنی در اختیار دارد. این منابع عمدتا از نوع نفت، زغال‌سنگ، اورانیوم، سنگآهن و اورانیوم هستند و توان بالایی به کانادا برای کسب درآمد و توسعه زنجیره تامین صنعتی خود دادهاند.
٥. ایران با داشتن 27.3تریلیون دلار منابع معدنی اعم از نفت، گاز، زغال‌سنگ، سنگآهن، کروم و مس در جایگاه پنجم جهان قرار دارد.
٦. رتبه ششم متعلق به کشور چین است که معادل ٢٣تریلیون دلار منابع طبیعی و معدنی دارد. الماس، روی، سرب، طلا، منگنز و فسفات از مهم‌ترین منابع این کشور هستند.
مهم‌ترین معادن ایران
صنایع و معادن در ایران از ظرفیت بالایی برخوردار است و در اقتصاد کشور نقش مهمی بازی می‌کند. ایران بهعنوان یکی از ١٥کشور معدنی برتر دنیا و با داشتن بالغ‌‌‌بر ٧درصد از منابع معدنی دنیا، یکی از کشورهای مستعد در این عرصه است؛ به نحوی که حدود ٧درصد از معادن دنیا به ارزش ١٠٠میلیارد دلار را به خود اختصاص داده است و در رتبه نخست تولید گاز طبیعی و در رتبه سوم تولید نفت جهان قرار دارد. اکثر این منابع طبیعی و معادن، در کلاس جهانی قرار دارند. از این معادن می‌‌‌توان به معدن مس سرچشمه، معدن سنگآهن سنگان، معدن روی مراغه، معدن گل‌گهر سیرجان و معدن روی انگوران اشاره کرد.ایران از نظر ذخایر معدنی و زیرزمینی بسیار غنی با دارا بودن ٣٧میلیارد تن ذخایر کشف‌شده، ٥٧میلیارد تن ذخایر بالقوه و حدود ٦٨نوع ماده معدنی غیرنفتی در بین ١٥قدرت معدنی جهان قرار گرفته است.مهم‌ترین معادن ایران عبارتند از: گاز طبیعی، مس و سرب، اورانیوم، تیتانیوم، نفت، طلا، قلع، کرومیت‌‌‌آهن، سنگهای قیمتی، گچ، روی، زغال‌سنگ، نقره، نمک و منگنز.
توزیع استانی معادن کشور
طبق آمارها تا پایان سال ١٤٠٠، تعداد ٦٠٢٥معدن در حال بهرهبرداری در ایران وجود داشته است. شایان ذکر است که ٥٧درصد از معادن کل کشور در ١٠استان خراسان‌رضوی، فارس، سمنان، مرکزی، اصفهان، کرمان، آذربایجان‌شرقی، یزد، خراسان‌جنوبی و آذربایجان‌غربی واقع شده و در مجموع ٩درصد از ارزش‌افزوده کل معادن کشور را به خود اختصاص دادهاند.این در حالی است که بیشترین ارزش تولیدات معدنی در کشور، به ترتیب مربوط به سه استان کرمان، یزد و آذربایجان‌شرقی به ارزش 81.1، ٢٦ و 13.5هزار میلیارد تومان است.سه استان خراسا‌رضوی، فارس و سمنان که بیشترین تعداد معادن کشور را دارند، به ترتیب تولیداتی به ارزش 7.8، 1.5 و 0.8هزار میلیارد تومان در سال ١٣٩٩ داشتهاند.استان خراسان‌رضوی در بین ١٠استان دارای بیشترین تعداد معدن در کشور با سهم 9.9درصدی از تعداد معادن، سهم 0.81درصدی از ارزش افزوده معادن کشور را به ارزش 17.8هزار میلیارد تومان به خود اختصاص داده است.در بین 10استان دارای بیشترین تعداد معادن، استان کرمان با ١٠٩هزار میلیارد تومان، بیشترین ارزش‌افزوده بخش معدن را با سهم ٥ درصدی به خود اختصاص داده است.متاسفانه استان سمنان به‌رغم سهم 6.1درصدی از کل معادن کشور، سهم بسیار اندکی از ارزش‌افزوده معادن دارد و سهم 0.07درصدی به ارزش 1.5هزار میلیارد تومان را به خود اختصاص داده است.بخش معدن و صنایع معدنی از مهم‌ترین بخش‌‌‌های اقتصادی کشورهاست که رشد آن می‌‌‌تواند به عنوان یکی از محرکه‌‌‌های اقتصادی نقش انکارناپذیری در توسعه اقتصادی کشورها داشته باشد. نقش مستقیم معدن در توسعه اقتصادی شامل ایجاد ارزش‌افزوده، ایجاد اشتغال، جبران خدمات نیروی کار و سرمایه، تقویت فعالیت‌‌‌های کارآفرین و افزایش درآمدهای مالیاتی است. اما سهم معدن در اقتصاد بسیار بیشتر از اثرات مستقیم آن است. به‌رغم اینکه بخش معدن می‌‌‌تواند به عنوان موتور محرکه توسعه صنعتی کشور، پیشران بخش صنعت باشد، در شرایط حاضر به طور نسبی نسبت به دیگر بخش‌‌‌ها نتواسته است از جایگاه مناسبی برخوردار باشد. توجه به این موضوع حائز اهمیت است که تشکیل و ورود صنایع معدنی مهم و مادر همچون فولاد، مس، آلومینیوم، سیمان، سرب و روی و... همه در سایه وجود معادن در ایران است.
