به قلم : د‌کتر سید‌ضیاءالد‌ین مظهری ، متخصص تغذیه و رژیم درمانی
dr_z_mazhari@yahoo.com
تحریریه زندگی آنلاین : پتاسیم (کالیم) یک ماده معدنی می‌باشد که جهت ادامه حیات انسان‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد و در کنار سایر مواد معدنی دارای بار مثبت الکتریکی، الکترولیت‌های بدن را تشکیل می‌دهد. نقش الکترولیت‌ها برقراری جریان الکتریکی بین درون سلول‌ها و مایعات بین‌بافتی می‌باشد تا مبادله مواد مغذی و تولیدات درون سلولی به سهولت انجام پذیرد. محل استقرار پتاسیم درون سلول بوده و با بیرون راندن سدیم پتانسیل لازم را برای جریان‌های الکتریکی فراهم می‌سازد. علاوه بر آن وجود پتاسیم کافی انتقال سریع فرمان‌های انتقالی از طریق سلسله رشته‌های عصبی را میسر می‌سازد و تحریک‌پذیری و عکس‌العمل‌های مختلف عضلات را در قبال فرمان‌های صادره از مغز، به صورت انبساط و انقباض به‌جا و به موقع میسر و ممکن می‌سازد. به هم خوردن تعادل میزان پتاسیم موجود در ارگان‌های بدن اختلالاتی را در عملکرد‌های مهم و حیات‌بخش فرد فرا می‌خواند. با نسبت معینی پتاسیم با سدیم: 1- تعادل مایعات درون و بیرون سلول‌های بافت‌های مختلف تنظیم می‌شود. 2- تعادل اسیدی و بازی بدن حفظ می‌گردد. 3- حفظ ریتم ضربان قلب و تنظیم فشار خون از وظایف دیگر پتاسیم می‌باشد. 4- عامل تنظیم سوخت و ساز پروتئین‌ها و کربوهیدرات‌ها بوده و به طور کلی به علت وظایف مختلف و متعددی که دارد، تعادل مقدار پتاسیم موجود در بدن، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد.
از چه طریقی کمبود این ماده معدنی مشخص می‌گردد؟
الف- در آزمایشات اگر مقدار آن در سرم خون زیر 5/3 میلی‌مول در لیتر گزارش گردد، به عنوان کمبود پتاسیم به حساب می‌آید. به این صورت که در کمبودهای خفیف مقدار آن بین 5/2 تا 3/3 و در کمبودهای شدید مقدار آن زیر دو و نیم میلی‌مول در لیتر اعلام می‌گردد.
به موازات تعیین میزان سطح پتاسیم سرم خون باید میزان قند خون و سطح سدیم و همچنین میزان عملکرد کلیه‌ها نیز تعیین گردد.
ب- در صورت مشخص شدن ابتلا به آریتمی یا بی‌نظمی ضربان قلب، نارسایی‌های کلیه، یا اجبار به مصرف بعضی از داروها، باید سطح سرمی پتاسیم خون نیز تعیین و اعلام گردد. لازم به یادآوری است در بی‌نظمی‌های ثبت شده در تست الکتروکاردیوگرافی (EKG) باید مقدار سطح کالیم یا پتاسیم سنجیده شود.
انجمن دانشوران تغذیه کشور آلمان دریافت غذایی مقادیر زیر را برای سنین مختلف پیشنهاد نموده‌اند:
تأمین پتاسیم از منابع گیاهی با توجه به ضریب هضم و جذب بین 80 تا 90 درصد می‌باشد. با ضریب اطمینان جهت پیشگیری از کمبود تأمین نیاز کامل بین 3 تا 4 گرم در روز برای بزرگسالان ارتقا داده شده است.
منابع غذایی حاوی پتاسیم
میزان پتاسیم در صد گرم ماده غذایی نام برده شده که میل می‌گردد، به صورت زیر اعلام می‌شود:
خیار، فلفل دلمه‌ای، تره‌فرنگی، کاهو، ترب، کلم سفید، تربچه، لوبیای سبز، کلم قرمز، ریواس و هویج 140 میلی‌گرم.
گوجه‌فرنگی، نخود فرنگی، کرفس، گل کلم، چغندر قرمز، آندیو، کلم بروکلی، کلم قمری و کلم غنچه 300 تا 400 میلی‌گرم.
اسفناج 635 میلی‌گرم، سیب‌زمینی 410 میلی‌گرم.
حبوبات: عدس، 835 میلی‌گرم، نخود 940 میلی‌گرم، لوبیای سفید 1340 میلی‌گرم و آرد سویای کامل 1870 میلی‌گرم.
آلبالو، گلابی، سیب، لیمو، توت‌فرنگی 110 تا 150 میلی‌گرم.
زغال‌اخته، آناناس، پرتقال، گریپ‌فروت، انبه، انگور 150 تا 200 میلی‌گرم.
گوجه، آلو، گیلاس، انگور فرنگی قرمز 200 تا 250 میلی‌گرم.
زردآلو 280 میلی‌گرم.
موز 395 میلی‌گرم.
میوه‌جات خشک: خرما 650، آلو خشک 825، انجیر 850، برگه زردآلو و هلو حدود 1350 میلی‌گرم.
گردو 550، فندق 640، بادام درختی 850، مغز تخمه آفتابگردان 725، تخم کتان 590 میلی‌گرم.
نان سفید 100 تا 175، نان با دانه کامل 200 تا 300، برنج 150، دانه کامل گندم 380، دانه جو کامل 500، سبوس گندم 1390 میلی‌گرم.
انواع گوشت‌ها بین 280 تا 350 میلی‌گرم، انواع فرآورده‌های گوشت‌ها (سوسیس و کالباس) 150 تا 250 میلی‌گرم، انواع ماهی‌ها 300 تا 400 میلی‌گرم، شیر و ماست حدود 150 میلی‌گرم، شیر عسلی 300 تا 450 میلی‌گرم، پنیر 75 تا 175 میلی‌گرم، تخم‌مرغ 145 میلی‌گرم، یک عدد تخم‌مرغ نود گرمی 90 میلی‌گرم.
در اغلب موارد با رعایت تعادل، تنوع و تناسب تغذیه نیاز افراد سالم به پتاسیم تأمین می‌گردد و از این رو کمبود پتاسیم به ندرت رخ می‌دهد، مگر اینکه به علل ابتلا به اسهال و استفراغ، دفع پتاسیم افزون‌تر شده یا به علت بد‌خوری‌ها و تک‌خوری‌ها نیاز روزمره به پتاسیم تأمین نگردد. گرچه از سنین 55 سال به بالا 5/2 درصد خانم‌ها و آقایان در معرض کمبود این ماده معدنی بسیار مهم قرار می‌گیرند (البته نسبت ابتلای خانم‌ها به فقر پتاسیم دو برابر مردان می‌باشد). گروه دیگری که در معرض خطر کمبود پتاسیم قرار دارند، بیمارانی می‌باشند که از داروهای ادرار‌آور یا دیورتیک‌های مختلف به طور دائم استفاده می‌کنند، به ویژه از ترکیبات تیازیدها. استفاده از قرص‌های ملین و مسهل‌ها و ابتلا به اسهال و استفراغ مزمن و طولانی‌مدت نیز عامل دیگر کاهنده سطح پتاسیم برشمرده می‌شود. از موارد قابل ذکر دیگر، اختلالات هورمونی و پرکاری غدد فوق‌کلیوی و سوء‌تغذیه طولانی‌مدت ناشی از سوء‌هضم و جذب می‌باشد. افراد مسن یا افراد مبتلا به بی‌اشتهایی عصبی طولانی‌مدت هم وزن از دست داده و با تحلیل عضلات، ذخایر پتاسیم بدن‌شان نیز کاهش می‌یابد یا تهی می‌گردد.
بیشتربخوانید:
پیامدهای نقصان پتاسیم
تحت تأثیر کمبود پتاسیم تحریک‌پذیری عضلات و اعصاب حسی و حرکتی کاهش یافته و به صورت ضعف و خستگی سریع در عضلات نمودار می‌گردد. یبوست، دل‌درد و دل‌پیچه در دستگاه گوارش مبتلایان، از علائم دیگر کمبود پتاسیم می‌باشد و اگر تشخیص داده نشود، عملکرد قلب نیز مختل گردیده و بی‌نظمی‌هایی در ضربان قلب به ظهور می‌رسد.
چگونه می‌توان کمبود پتاسیم را برطرف نمود؟
در صورتی که میزان پتاسیم فرد کمتر از محدوده تعیین شده گزارش شده باشد و لزوم مکمل‌یاری محرز گردد، کم‌ریسک‌ترین روش تأمین نیاز و رفع کمبود پتاسیم، گنجانیدن منابع غذایی غنی از پتاسیم در جیره غذایی روزانه مبتلایان می‌باشد. گرچه در سطور گذشته، میزان پتاسیم دریافتی از طریق تبادل صد گرم از منابع غذایی مختلف درج گردیده، ولی به طور سر انگشتی به چند ماده غذایی غنی از پتاسیم مجدداً اشاره می‌کنم:
آووکادو، اسفناج، هویج، سیب‌زمینی، قارچ، انواع حبوبات به ویژه لوبیا و از گروه میوه‌جات انواع توت‌ها، زردآلو و موز. از آبزیان قزل‌آلا و لاکس دریایی، از خانواده آجیل‌ها بادام‌زمینی و بادام. از تنقلات، شکلات تلخ با 70 درصد به بالا کاکائو.
در صورت کمبود شدید پتاسیم و لزوم تأمین و رفع کمبود سریع‌تر
به موازات تغذیه مناسب، متعادل و متنوع از مکمل‌های خوراکی در اشکال پتاسیم هیدروژن کربنات یا مکمل‌های دیگر پتاسیم حاصل از اسیدهای آلی مثل کلرور پتاسیم نیز باید استفاده شود. چنانچه بنا به تشخیص پزشک معالج از مایعات تزریقی حاوی پتاسیم با غلظت 20 تا 40 میلی‌مول در لیتر به مقدار 2/0 تا 5/0 میلی‌مول پتاسیم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در ساعت و در موارد استثنایی می‌توان تا زیر 200 میلی‌مول پتاسیم در طول 24 ساعت نیز استفاده نمود.