نقش خواص در شکل‏گیرى حادثه عاشورا

بسم الله الرحمن الرحیم
مقدّمه
نهضت عاشورا با تمام درس ها و عبرت هاى آن، پیام دار شکوه و عظمت آن بزرگ مرد الهى، یعنى سید جوانان اهل بهشت، حضرت حسین بن على علیه السلام است. اینکه نهضت بى مثال عاشورا هنوز که هنوز است بر تارک جهان مى درخشد و روز به روز بر تجلّى آموزه هاى آن براى تشنگان حقیقت و طالبان سعادت افزوده مى شود، چیزى نیست مگر موهبتى برخاسته از عظمت شأن و بلندى مقام آن امام همام و نشانه هاى وجودى او. و از این روست که این نهضت مقدس با نام حسین علیه السلام زنده است.
نهضت عاشورا در بردارنده مشخصه ها و ابعاد مختلف شئون بشرى است، به گونه اى که سال هاى سال است که فکر بشر را جلب خود کرده و انسان امروز، هر روز از آن واقعه، ابعاد جدیدترى را مى یابد و تشنه تر از همیشه به بررسى ابعاد و آموزه هاى آن مى پردازد، این است که مسلمانان باید در فراگیرى درس ها و عبرت هاى عاشورا، بذل همت کرده و در طریق رسیدن به سعادت، آن ها را چراغ راه خویش قرار دهند.
از آن رو، که شخصیت وجودى حضرت سیدالشهدا و قیام الهى او مشتمل بر جلوه هاى متنوعى از هدایت انسان هاست و همین امر سبب جلب افکار اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان به این حقیقت بوده است، هر کس از زاویه اى به بررسى و تحقیق درباره شخصیت و سیره و سنّت او نشسته و در این میان به نتایج مفیدى هم دست یازیده است. از جمله مسائل مورد بحث در زمینه عبرت گیرى از حماسه عاشورا، بررسى موقعیت عوام و خواص در این حادثه است؛ مسئله اى که رهبر معظم انقلاب بارها به آن اشاره کرده و تذکر داده اند. آنچه در پى مى آید، نگاهى به موقعیت خواص و عوام در عصر امام حسین علیه السلام و موضع گیرى آن ها در قبال حادثه عاشوراست.
معنا و مفهوم خواص
به دلیل آنکه انسان مدنى بالطبع و نیازمند زندگى اجتماعى است، همواره تکامل و تعالى خود را در همبستگى با جامعه مى بیند و عموما فرآیند تأثیرگذارى و تأثیرپذیرى را در جامعه به عنوان یک حقیقت مى پذیرد و از این روست که در مطلق جوامع بشرى، مردم از حیث نفوذ و قدرت و اثرگذارى بر دیگران و نیز تأثیرپذیرى از ایشان به دو قطب تأثیرگذار و تأثیرپذیر تقسیم مى شوند. در این میان، گروهى که تأثیرگذارند و در واقع، اقلّیتى از افراد جامعه را تشکیل مى دهند، به لحاظ خصوصیاتى که دارند ـ یعنى اهل تحقیق و نظر بوده و بر اساس بصیرت و عقل به تحلیل مسائل مى پردازند و به همین دلیل پیش کسوتان جریان هاى اجتماعى هستند ـ «خواص» نامیده مى شوند. از دیدگاه جامعه شناختى، خواص، گروهى اجتماعى هستند که دیگران در ارزشیابى خود، آن ها را ملاک و معیار قرار مى دهند. در اعمال و رفتار خود از آن ها الهام گرفته و رأى و دیدگاه آن ها را، مبناى داورى و عمل خود قرار مى دهند. از این روى، به آن ها گروه هاى مرجع یا داورى یا استنادى گفته مى شود.(1)
رهبر معظم انقلاب در یک تقسیم جامعه شناسانه، از این گروه این گونه یاد مى کنند: «[خواص] کسانى هستند که از روى فکر و فهمیدگى و آگاهى و تصمیم گیرى کار مى کنند؛ یک راهى را مى شناسند و دنبال آن راه حرکت مى کنند... خواص یعنى کسانى که وقتى عملى انجام مى دهند، موضع گیرى مى کنند و راهى را که انتخاب مى کنند از روى فکر و تحلیل است. مى فهمند و تصمیم مى گیرند و عمل مى کنند.»(2)
پس کسانى که در برخورد با حوادث اجتماعى، اهل بصیرت و آگاهى اند و خود تصمیم گیرنده اند نه پیرو تصمیم دیگران، خواص نامیده مى شوند.
نقش خواص در شکل گیرى فرایندهاى تاریخى
حوادث گذشته که چیزى جز محتواى تاریخ نیست، گنجینه عبرت گیرى آیندگان و سرمایه اى گران سنگ براى نوع بشر است. مطالعه و بررسى این حوادث و پیامدهاى آن ها، براى انسان در نوع تفکر و تصمیم گیرى و برخورد با قضایاى پیش آمده امرى ضرورى است.
با یک نگاه جامعه شناختى نسبت به جوامع پیشین، در مى یابیم که هر جامعه اى در طول تاریخ، افرادش را در دو گروه خواص و عوام تجریه کرده است و در واقع، همین دو گروهند که منشأ تحولات تاریخى در دوره هاى مختلف بوده اند؛ به گونه اى که هر پدیده تاریخى، حاصل نوع عملکرد این دو طایفه و تعامل آن هاست. اکنون با توجه به مرجعیت خواص براى عوام و تأثیرپذیرى گروه پیرو از طایفه پیشرو، توجه به عملکرد و نوع تفکر این دو دسته در انعقاد و شکل گیرى فرایندهاى تاریخى، امرى حایز اهمیت خواهد بود؛ زیرا نوع عملکرد آن هاست که مى تواند جامعه و حتى تاریخ را سعادتمند کرده و یا به تباهى و انهدام بکشاند. عنصر اصلى در این امر، خواص هستند؛ زیرا به فرموده رهبر معظم انقلاب، «حرکت خواص، به دنبال خود حرکت عوام را مى آورد... یک وقت یک حرکت بجا، تاریخ را نجات مى دهد؛ گاهى یک حرکت نابجا که ناشى از ترس و ضعف و دنیاطلبى و حرص براى زنده ماندن است، تاریخ را در ورطه گمراهى مى غلتند... اگر خواص، در هنگام خودش، کارى را که لازم است، تشخیص دادند و عمل کردند، تاریخ نجات پیدا مى کند و حسین بن على ها به کربلا کشانده نمى شوند.»(3) «وقتى ه خواص طرفدار حق در یک جامعه یا اکثریت قاطعشان آنچنان مى شوند که دنیاى خودشان برایشان اهمیت پیدا مى کند، از ترس جان، از ترس از دست دادن مال و از دست دادن مقام و پست، از ترس منفور شدن و تنها ماندن، حاضر مى شوند حاکمیت باطل را قبول کنند.»(4) بدیهى است اگر خواص در تشخیص صواب از خطا دقت داشته باشند و همت خود را در راستاى آنچه که به صلاح جامعه و تاریخ است، استوار سازند، عوام نیز پیروى مى نمایند؛ زیرا خواص در همه ابعاد فکرى، رفتارهاى فردى و اجتماعى و سایر شئونات، مقتداى عوام هستند. نتیجه چنین عملکردى، تعالى جامعه و سعادت مردم است، در غیر این صورت، نتیجه اى جز تباهى و انهدام نخواهد داشت.
نقش خواص در شکل گیرى حادثه عاشورا
پیدایش هر حادثه اى در جوامع بشرى در مرتبه اول معلول عملکرد خواص آن جامعه است که طبیعت چنین عملکردى، تأثیرپذیرى عوام را به دنبال دارد؛ خواص، یا خواصِ حقّند و یا خواصّ باطل. خواصّ حق نیز در مقابل مظاهر دنیوى یا پاى بند به حقند و یا روى گردان از حق. بدیهى است هر یک از این اقسام مى تواند در پیدایش و عدم پیدایش فرایندهاى تاریخى، اجتماعى و سیاسى مؤثر باشد و در نتیجه، جامعه را به صلاح و یا فساد بکشاند.
حادثه عاشورا و کشته شدن فرزند رسول خدا صلى الله علیه و آله یکى از حوادثى بود که نقش خواص در قبال آن بسیار برجسته و قابل توجه و تأمل بوده است. اکنون، به بررسى وضعیت خواص نسبت به قیام عاشورا مى پردازیم.
خواص و متنفذان حاضر در عصر امام حسین علیه السلام
در یک تقسیم بندى مى توان خواص دوره امام حسین علیه السلام را به چند دسته تقسیم کرد:
1. بقایاى اصحاب پیامبر صلى الله علیه و آله از مهاجر و انصار؛ مانند: جابر بن عبدالله انصارى، ابن عباس، سهل بن ساعدى و انس بن مالک.
2. بزرگان و خواص شیعه؛ مانند: محمد حنفیه، مختار، سلیمان بن صرد خزاعى، هانى بن عروه، مسیب بن نجبه فزارى و ابراهیم اشتر.
3. اطرافیان خلفا؛ مانند: عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر.
4. متنفذان در قبایل قحطانى در سرزمین عراق که شامل بزرگان و رؤساى قبایل قحطانى مى شوند؛ مانند: شمر، محمد بن اشعث و عمرو بن حریث.
5. کارگزاران بنى امیه از قبیل عمارة بن عقبة بن ولید و ابن زیاد.
اکنون با توجه به عملکرد خواص عصر امام حسین علیه السلام در قبال حادثه عاشورا، مى توان آن ها را به دو گروه تقسیم کرد:
1. کسانى که از همکارى با امام علیه السلام به علل و دلایلى بازماندند و توفیق حضور در رکاب او را نیافتند.
2. کسانى که زمینه ساز حادثه عاشورا بوده و آتش جنگ را بر علیه امام علیه السلام دامن زدند. گروه اول را نیز از حیث نوع موضع گیرى مى توان به اقسامى به شرح ذیل تقسیم کرد:
الف) کسانى که به حقانیّت امام علیه السلام قایل بودند، اما قدرت همراهى و یارى او را نداشتند. از این گروه مى توان به جابربن عبدالله انصارى، صحابى بزرگ پیامبر صلى الله علیه و آله ، اشاره نمود. «جابر بن عبدالله بن عمرو بن حرام خزرجى انصارى مکنّى به ابو عبدالله از بزرگان صحابه رسول الله صلى الله علیه و آله و از دوستداران خاندان پاک آن حضرت است... جابر خود گوید: «رسول اکرم صلى الله علیه و آله خود شخصا در بیست و یک غزوه حضور داشت و من در نوزده غزوه شرکت داشتم، وى در بدر و اُحد شرکت ننمود، ولى به مسلمانان آب مى داد که پدرش به علت خردسالى او را از نبرد باز مى داشت. جابر در صفین در رکاب امیرالمؤمنین علیه السلام بوده و او نخستین کسى است که امام حسین علیه السلام را پس از شهادتش زیارت نمود و آخرین کسى از یاران رسول الله صلى الله علیه و آله بود که درگذشت. وى نسبت به خاندان رسالت ارادتى شایان داشت که حدیث لوح فاطمه علیهاالسلام مشتمل بر اسامى حضرات ائمه معصومان را او به امام باقر علیه السلام باز گفت و سلام پیغمبر را به آن حضرت رساند.»(5) وى در هنگام حادثه عاشورا نابینا بود، از این رو، نتوانست با امام علیه السلام در کربلا حضور یابد. عبدالله بن جعفر و محمد حنفیه نیز از همین گروهند که به علت کهنسالى و بیمارى یا علل و مصالح دیگر، از حضور در کربلا بى نصیب ماندند.(6)
ب) کسانى که قایل به حقانیت امام علیه السلام بودند و در عین توانایى، با او همراه نشدند. یکى از این افراد، عبیدالله بن حر جُعفى است. وى از هواداران عثمان بود که پس از کشته شدن او، نزد معاویه رفت و در جنگ صفین در مقابل حضرت على علیه السلام به جنگ ایستاد.(7) او شاعر نیز بوده است و در بین مردم کوفه شخصى شناخته شده به حساب مى آمد، هرچند سابقه مثبتى نداشته است.(8) عبیدالله بن حر جعفى در حالى که مى توانست امام را یارى دهد، چنین کارى نکرد؛ زیرا وقتى امام علیه السلام به منزل «قصر مقاتل» رسیدند، خیمه اى دیدند. سؤال فرمودند که خیمه کیست؟ گفتند: متعلق به عبیدالله بن حر جعفى است. امام علیه السلام کسى را فرستاد تا او را به همکارى دعوت کند، اما او جواب منفى داد و گفت: «من از کوفه بیرون نشدم مگر به خاطر اینکه با حسین علیه السلام نباشم، چون در کوفه یاورى ندارد و من اصلاً دوست ندارم او را ببینم و او هم مرا ببیند.»
پاسخِ او را به امام علیه السلام گفتند و آن حضرت خودش نزد وى رفت و پس از سلام، او را براى خروج بر علیه یزید دعوت کرد، ولى عبیدالله همان جواب را تکرار نمود. چون امام از هدایت و رستگارى او مأیوس شد، فرمود: «نصیحتى به تو مى کنم و آن اینکه تا مى توانى خود را به مکان دورى برسان تا صداى استغاثه ما را نشنوى؛ زیرا به خدا سوگند اگر صداى استغاثه ما به گوش کسى برسد و به یارى ما شتاب نکند، خدا او را در آتش جهنم قرار خواهد داد.(9)
سرانجام، عبیدالله امام علیه السلام را یارى نکرد، در حالى که توانایى چنین امرى را داشت.
از خلال کلمات عبیدالله با امام و نیز با توجه به اشعارى که پس از شهادت امام از او نقل شده است، مى توان دریافت که او منکر حقانیت حرکت امام نبوده، بلکه معتقد به آن بوده است؛ مثلاً وقتى که امام او را به توبه دعوت کرد و راه توبه را پیوستن به فرزند دختر رسول خدا معرفى نمود، عبیدالله گفت: به خدا سوگند من مى دانم که هر کس از فرمان تو پیروى کند به سعادت ابدى و خوشبختى ابدى نایل شده است، ولى من احتمال نمى دهم که یارى من به حال تو سودى داشته باشد.
او، همچنین در اشعارى که در حسرت نپیوستن به امام سروده است، مى گوید:
فیالک یا حسرة ما دمت حیّا تَرَدَّدُ بین صدرى و التراقى
حسینٌ حین یطلب نصر مثلى على اهل العداوة و الشقاق
حسین حیث یطلب بذل نصرى على اهل الضلالة و النفاق
لو انّى اواسیه بنفسى لنلت کرامة یوم التلاقى
آه از حسرت و تأسف سنگینى که تا زنده هستم، در میان سینه و گلویم در حرکت است. آن گاه که حسین بر اهل نفاق و ستم پیشگان از مثل من یارى مى طلبید؛ آن گاه که مى خواست براى نابودى اهل ضلال و نفاق به یاریش بشتابم. آرى، اگر آن روز از راه جان، یارى و مواساتش مى نمودم، در روز قیامت به شرافتى بس بزرگ نایل مى شدم.(10)
اعتقاد به اینکه امام علیه السلام بر علیه اهل ضلال و نفاق قیام کرده و سعادت و خوشبختى در فرمانبردارى از اوست، کاشف از اعتقاد او به حقانیت امام است؛ هر چند که این امر، به تنهایى، علت رستگارى نیست، بلکه حرکت بر اساس این اعتقاد و عمل بر طبق آن، لازم است و چون عبیدالله اعتقاد را به مرحله عمل نرسانید، رستگار نشد.
البته اعتقاد به حقانیت نیز، از حیث شدت و ضعف، داراى مراتب است. مثلاً افرادى مانند سلیمان بن صردخزاعى و مسیب نجبه فزارى (از سران شیعیان کوفه) که معتقد به حقانیت امام علیه السلام بودند و حتى از او دعوت رسمى به عمل آورده بودند، با این حال، از یارى آن حضرت سر باز زدند. شاید بتوان گفت: اعتقاد آنان به حقانیت امام در مرتبه شدیدتر (به نسبت عبیدالله) بوده است، ولى آنچه اهمیت دارد، عمل است که هم آنان و هم عبیدالله در آن مساوى بودند.
ج. کسانى که نسبت به حقانیت امام علیه السلام توقف کرده و یا از منکران بودند و بدین روى از یارى او خوددارى کردند.
عبدالله بن عمر را مى توان یکى از این افراد دانست. «وى سال سوم بعثت، در مکه متولد شد و گویند قبل از پدرش ایمان آورده که بنابراین، باید پیش از بلوغ، مسلمان شده باشد. او پیش از پدر خود به مدینه هجرت کرد و در سال 73 یا 74 ه. ق. در سن 84 سالگى در مکه از دنیا رفت.»(11)
در همان روزهاى اول ورود امام حسین علیه السلام به مکه، عبدالله بن عمر که براى عمره مستحب آنجا بود، خدمت امام علیه السلام آمد و چنین گفت: اى اباعبدالله، چون مردم با این مرد بیعت کرده اند و درهم و دینار در دست او قرار دارد، قهرا مردم به او اقبال نشان مى دهند و با دشمنى خاندان اموى با شما، مى ترسم در صورت مخالفت با او کشته شوى و گروهى از مسلمانان قربانى گردند و از رسول خدا صلى الله علیه و آله شنیدم که مى فرمود: «حسین کشته خواهد شد و اگر مردم دست از یارى او بردارند، به ذلّت مبتلا مى گردند.» اکنون پیشنهاد من به شما آن است که همان طور که همه مردم با یزید بیعت کرده اند، تو نیز بیعت کنى و از ریخته شدن خون مسلمانان بترسى.(12)
امام علیه السلام پس از دادن پاسخ او فرمود: اى ابوعبدالرحمان از خدا بترس و از یارى ما دست برمدار.
اما این سخنان نورانى در او تأثیر نکرد و آخرالامر از جمله کسانى شد که با یزید بیعت کرد.(13) او بیعت خود را با یزید این گونه توجیه مى کرد: «اگر این کار درستى بوده چه بهتر و گرنه صبر مى کنم تا اوضاع بهتر شود.»
پس از اینکه مردم مدینه علیه یزید خروج کردند و بیعتش را شکستند، وى فرزندان خود را گرد آورد و گفت: ما طبق بیعت خدا با او (یزید) بیعت کردیم و از پیغمبر شنیدم که فرمود: روز قیامت پرچمى افراشته گردد و گروهى به زیر آن گرد آیند و سپس اعلام شود که اینان جفاکارانند و بزرگترین جفا و خدعه پس از شرک به خدا نقض بیعت است. مبادا یکى از شما بیعت خود را بشکند که میان من و او رابطه قطع خواهد شد.(14)
البته عبدالله بن عمر از زمان حضرت على علیه السلام نیز یکى از خواصى بود که در عین اعتقاد به حقانیت على علیه السلام و باطل دانستن دشمنانش، سکوت کرد و امام را یارى نکرد.(15) او در واقع، از قاعدین(16) بود، اما در قضیه عاشورا، با توجه به عملکردش و روى آورى به یزید و پاى بندى به او و تنها گذاشتن امام، و با علم به حدیث پیغمبر صلى الله علیه و آله که هر کسى از یارى و نصرت حسین علیه السلام دست بردارد ذلیل و خوار است، او را از قاعدین و توقف کنندگان در حقانیت امام دانستن بسى جاى تأمل دارد؛ زیرا او آشکارا به یزید اعلام وفادارى نمود و براى او تبلیغ کرد و به بیعت خود استوار ماند.
یکى دیگر از کسانى که در حقانیت امام تردید داشته و یا منکر آن بوده است، و به همین دلیل در رکاب امام علیه السلام در جنگ با دشمنان حاضر نشد، عبدالله بن زبیر است. «وى بیست ماه پس از هجرت، در مدینه متولد شد. محدثان و مورّخان عامه، او را به کثرت عبادت وصف مى کنند. وى از سرسخت ترین دشمنان خاندان پیامبر اسلام بوده و هم او بود که پدرش را از على علیه السلام برگردانید و او را به جنگ با آن حضرت، برانگیخت... سعید بن جبیر روایت کرده که روزى عبدالله، به عبدالله بن عباس روکرد و گفت: چهل سال است که دشمنى شما اهل بیت را در دل خویش جا داده ام و آن را پنهان مى دارم.»(17) او نیز که از مخالفت کنندگان با بیعت یزید بود، به دنبال آن از مدینه به مکه پناهنده شد. وى از جمله کسانى بود که مى خواست امام حسین علیه السلام در مکه نماند؛ زیرا با حضور امام و تجمع مردم بر گرد آن حضرت، زمینه اى براى توفیق او نبود.(18) وى هر چند که گاهى به ظاهر، پیشنهاد انصراف از سفر عراق را به امام مى داد، اما چون هواى خلافت را در سر مى پروراند و در فکر سقوط حکومت یزید بود، خود را رقیب جدّى امام علیه السلام مى دانست و نه تنها با هدف او موافق نبود، بلکه به شکست او نیز بى میل نبود. از این رو، از شهادت امام علیه السلام کمال استفاده را به نفع خود بر علیه یزید برد. «عبدالله زبیر پس از مرگ یزید ادعاى خلافت کرد و گروهى با او بیعت کردند تا اینکه در سال 73 هجرى در دوره خلافت عبدالملک به دست نیروهاى حجاج بن یوسف که براى سرکوبى او به مکه هجوم آوردند، کشته شد.»(19)
زمینه سازان و به وجود آورندگان حادثه عاشورا
حادثه عاشورا در بر دارنده دو گونه از خواص بود: خواص حق و مثبت که در لشکرگاه امام علیه السلام طریق سعادت را مى پیمودند و خواص باطل و منفى که در مقابل امام علیه السلام صف کشیده بودند. هر یک، گروه زیادى از عوام را پشت سر داشتند. از آن روى که بحث ما پیرامون آسیب شناسى خواص جبهه باطل و ارزیابى آن هاست، بحث را با اختصاص دادن به این گروه پى مى گیریم.
متأسفانه، شمار خواص منفى و منحرفى که در زمینه سازى و پیدایش حادثه عاشورا و راه اندازى عوام بر علیه امام تأثیر بسزایى داشته اند، کم نبودند. حضور قبایل مختلف کوفه و کوفیان در لشکرکشى علیه امام حسین علیه السلام ، گواه این مطلب است. عوامل انحراف این گونه خواص ـ چنان که خواهد آمد ـ امورى از قبیل راحت طلبى، دنیاپرستى، دور شدن از معنویت، تعصبات قبیله اى و جعل حدیث بوده است. شناخت مصادیق خواص، بخصوص خواص جبهه باطل، براى بررسى آسیب ها و دلایلى که باعث لغزش و انحراف آن ها شده است و نیز عبرت گیرى از عاقبت سیاه آنان، امرى پسندیده و بلکه لازم است. شناخت مصادیق این نوع خواص در هر دوره اى از تاریخ اسلام، با توجه به گویا بودن تاریخ اسلامى، امرى نه چندان سخت، بلکه کوششى مفید است؛ زیرا تاریخ سند گویاى حوادث گذشته و آینه اعمال و عملکردهاى گذشتگان است. اینک به بعضى از خواص منفى و تأثیرگذار در ایجاد زمینه ها و پیدایش حادثه عاشورا اشاره مى شود:
1. شریح قاضى
شریح بن حارث، قاضى معروف کوفه و وابسته به امویان بود. او در اصل یمنى بود و در زمان عمر به قضاوت کوفه منصوب شد و مدت شصت سال این شغل را داشت. جز در ایام عبدالله بن زبیر که سه سال این کار را ترک کرد، در ایام حج دست از این کار کشید و تا زمان مرگش در سال 97 یا 98 هجرى ـ که عمرش بیش از صد سال بود ـ خانه نشین شد.(20)
چهره شریح قاضى به عنوان عالم وابسته به دربارِ ستم و در خدمت زر و زور و تزویر شناخته مى شود و [معلوم است که دشمنان] همیشه براى کوبیدن حق، از چهره هاى مذهبى و موجه که مردم حرفشان را مى پذیرند، استفاده مى کنند [و[ شریح هم در منصب قضاوت بود و چنین سوء استفاده اى از موقعیت او به نفع حکومت جور انجام گرفت.»(21)
رهبر معظّم انقلاب درباره این شخص و نقش مؤثر او در ایجاد زمینه براى کشتن فرزند رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمودند: «شریح قاضى که جزو بنى امیه نبود، کسى بود که مى فهمید حق با کیست؛ مى فهمید اوضاع از چه قرار است. وقتى هانى بن عروه را به زندان انداختند و سر و رویش را مجروح کردند، سربازان و افراد قبیله اش اطراف قصر عبیدالله بن زیاد را گرفتند. ابن زیاد ترسید، به شریح قاضى گفت: برو به اینها بگو هانى زنده است. شریح دید که هانى مجروح است. هانى بن عروه گفت: اى مسلمان ها این چه وضعى است (خطاب به شریح) پس قوم من چه شدند؟ مردند؟ چرا سراغ من نیامدند؟ چرا نمى آیند مرا از اینجا نجات دهند؟ شریح قاضى گفت: «مى خواستم بروم و این حرف هاى هانى را به مردم بگویم، اما افسوس که جاسوس عبیدالله آنجا ایستاده بود، جرأت نکردم.» جرأت نکردم یعنى چه؟ یعنى ترجیح دنیا بر دین. شاید اگر شریح همین یک کار را انجام مى داد تاریخ عوض مى شد.»(22)
اگر او واقعیت را به مردم مى گفت، شاید هانى کشته نمى شد و مسلم تنها نمى ماند و حادثه کربلا به وجود نمى آمد.
2. عمربن سعد
عمربن سعد یکى از شخصیت هاى باطل و مؤثر در تحقق حادثه کربلا بود. او پسر سعد بن وقاص از سرداران صدر اسلام بود.(23) پیش از حادثه عاشورا ابن زیاد حکمرانى رى را به او داده بود. وقتى که ابن زیاد از رسیدن امام علیه السلام به عراق مطلع شد، عمر سعد را طلبید و به او امر کرد که اول به کربلا برود و با حسین بجنگد و پس از آن، به رى برود، در غیر این صورت خبرى از ایالت رى نیست. عمر سعد بین جنگ با امام و دست برداشتن از ملک رى مردد شد و سرانجام دنیاپرستى و ظواهر دنیوى و حکمرانى رى را بر کشتن فرزند پیامبر صلى الله علیه و آله ترجیح داد و به کربلا رفت. در کربلا، در موقعیت هاى مختلف امام سعى کرد او را از جنگیدن منصرف کند، ولى وى نپذیرفت و در روز عاشورا اولین تیر را خودش به سوى لشکرگاه امام حسین علیه السلام روانه کرد.(24)
چنان که در کتب تاریخ نیز آمده است، عمر بن سعد از اول نسبت به کشتن امام علیه السلام کراهت داشت و این بدین دلیل بود که خوب مى دانست حسین علیه السلام کیست؛ احادیث پیامبر را در فضیلت او شنیده بود و نیز این سخن حضرت على علیه السلام را که «واى بر تو اى عمر بن سعد چگونه خواهى بود در روزى که بین بهشت و جهنم مخیّر شوى و تو جهنم را اختیار کنى»(25) اما با این حال، حبّ جاه و مقام او را به جهنم کشاند و به عنوان فرماندهى لشکر ابن زیاد، اهل بیت پیامبر صلى الله علیه و آله را به خاک و خون کشید.
3. حُصین بن نُمیر
حُصین بن نُمیر یکى دیگر از خواص لشکر ابن زیاد بود. وى از سران امویان و از قبیله کنده بود که همواره با امام دشمنى داشت. در جنگ صفین در سپاه معاویه بود. در ایام یزید نیز بر عده اى از سپاه فرماندهى داشت. او در دوران قیام مسلم بن عقیل در کوفه، رئیس پلیس ابن زیاد بود. هم او بود که قیس بن مسهر، فرستاده امام حسین علیه السلام را دستگیر کرد و نزد ابن زیاد فرستاد و قیس به شهادت رسید. وى هنگامى که عبدالله بن زبیر در مکه بر ضد یزید سر به مخالفت برداشته بود، بر کوه ابوقبیس منجنیق نهاد و کعبه را هدف قرار داد.(26) در دوران یزید، به دستور او در حمله و محاصره مدینه شرکت داشت. او از مخالفان سرسخت شیعه بود و در سرکوبى نهضت توابین حضور داشت و سه سال بعد (در سال 67 هجرى) به دست ابراهیم اشتر کشته شد. وى در حادثه عاشورا از فرماندهان گروه تیرانداز بود که به سپاه حسین علیه السلام حمله کردند.(27)
4. شَبَث بن رِبعى
شَبَث بن رِبعى یکى از خواص کوفه و از طایفه بنى تمیم است. «از متعینین [شناخته شده و صاحب نفوذ [کوفه و ابتدا در مسلک یاران امیرالمؤمنین علیه السلام بود و حضرت او را با عدى بن حاتم یا با صعصعة بن صوحان به نزد معاویه فرستاد که وى را به اطاعت خود بخوانند و او با معاویه به شایستگى سخن گفت و در جنگ صفین در رکاب حضرت بود، ولى هنگام عزیمت حضرت به نهروان او و اشعث بن قیس و عمرو بن حریث، سر از اطاعت او تافته، دیگران را نیز از اطاعت او باز مى داشتند.»(28)
او از جمله کسانى بود که براى امام حسین علیه السلام دعوت نامه فرستاد، اما روز عاشورا به عنوان یکى از نیروهاى پیاده لشکر عمر سعد در مقابل امام ایستاد. شبث بن ربعى از چهره هاى متلوّن تاریخ بود. در قتل حسین بن على علیه السلام شرکت داشت... و پس از عاشورا، به شکرانه و خوشحالى از کشته شدن حسین علیه السلام ، مسجدى در کوفه تجدید بنا کرد. او پس از چندى، همراه مختار به خونخواهى حسین بن على علیه السلام پرداخت و رئیس پلیس مختار شد. او در کشتن مختار نیز حضور داشت.(29)
خدا نترسى و به دنبال آن دنیاپرستى چنین افرادى بود که سیر تاریخ را منحرف کرد، عوام را از اطراف مسلم پراکنده ساخت و آن ها را در مقابل فرزند رسول خدا قرار داد. رهبر معظّم انقلاب در گوشه اى از سخنان خود با اشاره به این مطلب، فرمودند: «اگر امثال شبث بن ربعى در یک لحظه حساس از خدا مى ترسیدند، به جاى اینکه از ابن زیاد بترسند، تاریخ عوض مى شد [اما] آن ها آمدند مردم را متفرق کردند. عوام متفرق شدند.»(30)
5. حدیث سازان
وجود متنفذان و خواصى که کارشان جعل حدیث بود، یکى دیگر از عوامل پیدایش حادثه عاشورا به شمار مى آید. آنان که به نفع دستگاه حکومتى اموى جعل حدیث مى کردند، نه تنها قیام امام حسین علیه السلام را غیر مشروع جلوه مى دادند و آن را خروج بر خلیفه مسلمانان قلمداد مى کردند، بلکه عوام را نیز به دنبال خود کشیده، آن ها را تحریک به جنگ بر علیه امام مى کردند. فضاى بیمار سیاسى کوفه نیز چنین نغمه هاى شومى را پذیرا مى شد و به همین علت بود که از عوام تا خواص، از رعیت تا اشراف و سران قبایل از جنگ با فرزند رسول خدا مضایقه نکردند. اینک به یکى از این احادیث ساختگى، که راوى آن بشیر بن عمرو انصارى است، بنگرید: حمد بن عبدالرحمان مى گوید: نزد بشیر بن عمرو انصارى رفتم در حالى که یزید خلیفه شده بود؛ او چنین اظهار داشت: «مخالفان یزید مى گویند که یزید بهترین فرد براى مدیریت جامعه نیست، بعد مى افزاید: و من هم این را قبول دارم، اما اگر رهبرى یزید پذیرفته شود بهتر از آن است که اختلاف پدیدار شود؛ زیرا از پیامبر صلى الله علیه و آله شنیدم که فرمود: "لا یأتیک فى الجماعة اِلاّخَیْر" یعنى: از ناحیه جماعت، چیزى غیر از خیر نصیب شما نمى شود. بر طبق این حدیثى که بشیر بن عمرو انصارى ساخته، در صورتى که جامعه یزید را قبول کرد، مخالفان او نباید حرفى بزنند؛ زیرا پیامبر اصالت را به جامعه داده است. یزید هر چند شخصى بدکاره و نالایق بوده، ولى تا زمانى که نماز مى خواند و جماعت و جمعه اقامه مى کند، دیگر نباید علیه او قیام کرد... و هر کس بر خلاف این جریان حرکت کند، باید او را کشت.»(31)
خلاصه آنکه، زمینه سازان و پدیدآورندگان حادثه عاشورا به طور عمده، اشراف کوفه بودند که جماعتى مانند اسماءبن خارجه، محمدبن اشعث، کثیربن شهاب، شمربن ذى الجوشن و خلاصه بزرگان و رؤساى قبایل قحطانى که قبایل خود را با خود به جنگ بردند. از همین گروهند. البته، هرچند اشراف و بزرگان این قبایل از طرفداران سنتى بنى امیه نبودند، اما حب جاه ومال وریاست همه آن هادرصف بنى امیه قرار داده بود.
طرفداران بنى امیه، یعنى همان عثمانیان افراطى نیز، از زمینه سازان اصلى حادثه عاشورا به شمار مى آیند. یکى از آن ها عمارة بن عقبه بن ولید بود که به یزید نامه نوشت و عزل نعمان را از ولایت کوفه درخواست کرد. از پیامدهاى این درخواست، آمدن عبیدالله بن زیاد به کوفه و به دنبال آن، تهدید مردم به قتل در صورت همکارى با مسلم بن عقیل و در نتیجه، تنها ماندن مسلم و شهادت او و دیگر خواص شیعه از جمله هانى بن عروه بود که همه این ها زمینه پیدایش حادثه کربلا را فراهم آورد.
نقش عوام در حادثه عاشورا اجمالاً از دو منظر قابل ملاحظه است: نخست از حیث نظرى و فکرى؛ زیرا عوام حاضر در لشکر کفر از حیث اعتقادى پیرو خواص و بزرگان و سران خود بودند. دوم از حیث عملى؛ یعنى همه آن ها به پیروى از سران خود و به دستور آنان، زینت دهنده لشکر عمر سعد بر علیه امام علیه السلام بودند.
عوامل انحراف خواص حاضر در صحنه کربلا
خواص، در هر جامعه اى به لحاظ تبعیت و عدم تبعیت از حق، به خواص حق و خواص باطل تقسیم مى شوند. خواص حق نیز دو دسته اند: دسته اى که به هنگام انتخاب بین دین و دنیا (در شرایط حساس جامعه)، جانب دین را گرفته و از دنیا و متاع آن چشم مى پوشند و گروهى که جانب دنیا را ترجیح داده و دین را به دنیا مى فروشند؛ یعنى در عین اینکه حق را شناخته و در مواقعى از آن طرفدارى هم کرده اند، اما در مواقع لازم و حساس، انتخاب برتر را از میان این دو مقوله، دنیا و متاع آن قرار داده اند. اما آنچه مهم است توجه به عوامل این انحراف است؛ یعنى چه علل و عواملى باعث مى شود که این دسته از خواص از حق عدول کرده و به گونه اى تغییر موضع دهند که نسبت به دین یا بى تفاوت بوده و یا در مقابل آن قرار گیرند. در تاریخ اسلام کم نیستند افرادى که وقتى افشاى حق و یارى آن لازم بود، کتمانش کردند و حتى در مقابل آن قد علم نمودند؛ نام افرادى مانند طلحه، زبیر و... که این گونه عمل کردند، هیچ گاه از تاریخ اسلام محو نخواهد شد. بسیارى از خواص کوفه که مسلم و پس از او، حضرت سیدالشهدا علیه السلام را تنها گذاشته و حتى با آن ها به جنگ برخاستند، کسانى بودند که حقیقت را مى دانستند و حق و باطل بر آن ها مشتبه نبود. از این روى، آنچه مهم است بررسى عوامل انحراف خواص از موضع حق به باطل است که در این نوشتار به برخى از علل انحراف خواص در صحنه کربلا اشاره مى شود
1. دور شدن از معنویت
یکى از علل انحراف خواص در حادثه عاشورا، بریدگى از معنویت بود که منشأ آن را باید پس از رحلت پیامبر صلى الله علیه و آله دانست؛ چرا که هدف اصلى رسالت انبیا نزدیک کردن بندگان به خدا و ایجاد معنویت در بین آنان بوده است. پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله نیز انقلاب جهانى خود را بر اساس معنویت بنا نهاد و رسالت خویش را با دعوت به معنویات و فراخواندن بندگان به سوى خداى بى همتا آغاز کرد و با تکیه بر همین عنصر اساسى به درهم کوبیدن آثار شرک و گمراهى پرداخت و مردم را از بى راهه بت پرستى به صراط مستقیم خداپرستى هدایت فرمود. بر همین اساس، آغاز رسالت او با نزول سوره هاى آخرین قرآن، که عمدتا پیرامون مبدأ و معاد بوده اند، شکل گرفت. در سایه همین برنامه انسان سازى بود که تربیت یافتگان پیغمبر صلى الله علیه و آله ، جلوه هاى بارز معنویت و ارتباط با خدا بودند، بدان گونه که خود را فرمانبردار حقیقى اوامر الهى مى دانستند و در انجام دستورات دینى به مسابقه مى پرداختند. در اسدالغابه چنین آمده است: برخى از جوانان براى اینکه قدّشان بلندتر نشان داده شود و اجازه حضور در میدان جنگ پیدا کنند، روى پنجه پاى خود مى ایستادند و هرگاه نوجوانى اجازه میدان رفتن مى یافت، نوجوان دیگرى براى آنکه او هم خود را به میدان برساند مى گفت: من هم چون او قادرم بجنگم و براى اثبات این مدعى حاضر به کشتى گرفتن و مسابقه با او هستم.(32)
تفسیر مجمع البیان ذیل آیه «وَ یُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ» (حشر: 9) یکى از شأن نزول هاى گفته شده درباره این آیه را این چنین بیان مى کند: مرد فقیرى خدمت پیامبر صلى الله علیه و آله رسیده عرض کرد: گرسنه ام مرا سیر کن، حضرت دستور فرمودند تا از منزل طعامى براى آن مرد بیاورند، اما در منزل طعامى موجود نبود. آن حضرت فرمود: «چه کسى امشب این مرد را مهمان خود مى کند؟» مردى از انصار اعلام آمادگى کرد و او را به منزل خود برد، اما جز اندکى طعام و آن هم براى کودکان خود، چیزى نداشت، سفارش کرد غذا را براى مهمان بیاورند و به همسرش گفت: کودکان را به هر نحو که ممکن است خواب کن. سپس زن و مرد در تاریکى بر سر سفره نشستند و بدون آنکه چیزى از غذا را در دهان خود بگذارند، دهان خود را تکان مى دادند. مهمان هم گمان مى کرد آن ها هم همراه او غذا مى خورند. بدین سان، به مقدار کافى غذا خورد و سیر شد و آن ها هم شب را گرسنه خوابیدند. صبح خدمت پیامبر صلى الله علیه و آله آمدند، آن حضرت نگاهى به آن ها کرد و تبسمى نمود و بدون اینکه به آن ها چیزى بگوید، آیه مذکور را تلاوت فرمود و آن ها را در مورد ایثار و از خودگذشتگى اى که کرده اند، ستایش کرد.»(33) این است نمونه اى از معنویتى که آن حضرت در امت خود نهادینه کرده بود.
اما پرسش مهمى که در اینجا مطرح مى شود آن است که چه شد که پس از پیامبر صلى الله علیه و آله این معنویت به افول گرایید و دوباره جامعه مسلمانان بسترى براى احیاى امور غیر ارزشى گردید و سال هاى سال، جامعه اسلامى را در سیطره خود قرار داد؟ حقیقت آن است که علت اصلى این عقب گرد نامیمون را در افول معنویت در ضمیر مردم باید جست وجو کرد، بخصوص خواص که جلودار عوامند. وقتى خواص با روى آورى به دنیا، اسیر دست بسته مظاهر آن شوند و اسلام را در ظاهر یک سرى احکام خلاصه کنند، روح معنویت که در توجه به خدا پیدا مى شود، خود به خود از بین مى رود و آنجاست که ماجراى سقیفه به راحتى و بدون هیچ دغدغه اى شکل مى بندد و سفره خواران این ولیده نامبارک تا سال ها از نشستن بر سر این سفره و تناول از آن خسته نمى شوند تا آنجا که اهل بیت پیامبر صلى الله علیه و آله به مسلخ شهادت بروند.
نقطه اوج زوال معنویت، در زمان یزید بود؛ چرا که وى آشکارا به مبارزه با دین خدا برخاست، حاکمیت وسیع اسلام را تصرف کرد. از سویى، مردم هم که به فرمایش حضرت على علیه السلام در خطبه 210 «مع الملوک و الدنیا» هستند، گوهر گرانمایه معنویت را به بهانه هاى سخیف فروختند و آن گونه شد که خواص آن زمان در عین اینکه حسین علیه السلام را مى شناختند و حدیث پیامبر صلى الله علیه و آله را در حق او و برادرش شنیده بودند که: «الحسن و الحسین سید الشباب اهل الجنه»، به مقاتله با او پرداختند.(34)
البته نباید فراموش کرد که افول معنویت، خود معلول یک سرى علل و عواملى بود که پس از رحلت پیامبر صلى الله علیه و آله در خواص و بزرگان جامعه اسلامى و به تبع آن، در پیروان آن ها به وجود آمد. امورى مانند دنیاگرایى و روى آورى به مظاهر دنیا، غفلت از یاد خدا و سخنان پیامبر صلى الله علیه و آله و مهم تر از همه، تحریف مسئله خلافت از جایگاه اصلى خود، منشأ رخت بربستن معنویت و در نتیجه، پیدایش حوادث تلخى گردید که به عنوان لکه هاى سیاهى در تاریخ روشن اسلام، ابدى شدند که ذکر چند مورد از آن ها به صورت گذرا، خالى از فایده نیست.
الف) غفلت از یاد خدا و سیره و سنّت پیامبر صلى الله علیه و آله : یاد خدا سبب نورانیت دل و صفاى باطن است؛ آنجا که مى فرماید: «أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد: 28)؛ آگاه باشید تنها با یاد خداست که دل ها آرامش مى یابد. و ذکر خدا باعث دورى از معصیت و گناه مى شود؛ چنان که مفاد آیه شریفه «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ» (عنکبوت: 45)؛ همانا نماز، از بدى ها و زشتى ها دور مى کند، بر آن دلالت دارد. بیانات پیامبر صلى الله علیه و آله نیز به منظور هدایت بشر و حفظ نورانیت و صفاى باطن و بالاخره راه یابى به قرب حضرت احدیت است. پس تا زمانى که انسان در یاد و ذکر خداست و روح و جان خود را به توصیه ها و ارشادات نبویه، مزیّن کرده است، از گمراهى در امان است و از سویى، اعراض از یاد خدا و عدم توجه به احکام و فرامین الهى، که توسط حضرت پیامبر صلى الله علیه و آله به بشر ارائه گردید، چیزى جز گمراهى نیست: «مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکا وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى»(طه: 124)؛ هر کس ا ذکر و یاد من اعراض کند به دو مصیبت گرفتار مى آید: یک مصیبت دنیوى که زندگى بر او تنگ و سخت مى گردد و یک مصیبت اخروى که روز قیامت کور و نابینا برانگیخته مى شود.
تاریخ اسلام بیانگر این مطلب است که پس از پیامبر صلى الله علیه و آله مردم به عقب برگشتند، دل ها از یاد خدا غافل شد و احادیث نبوى دستخوش کتمان و تحریف قرار گرفت. طبیعى بود که در چنین وضعیتى، جامعه از نور هدایت منقطع گردد و اثرى از معنویت باقى نماند تا آنجا که جامعه از تحمل وجود وصىّ رسول خدا، باب مدینه علم، در رنج و عذاب باشد. حضرت على علیه السلام در این باره مى فرماید: «زمانى که خداوند رسول خود را قبض روح فرمود، گروهى به قهقرا برگشتند (به اوامر و نواهى حضرت رسول پشت کرده، دوباره به راه ضلالت و گمراهى قدم نهادند) و راه هاى گمراهى آنان را هلاک ساخت و بر آراء و اندیشه هاى نادرست خود اعتماد نمودند (احکام را از پیش خود نادرست بیان کرده و مردم را به پیروى از آن وادار مى نمودند) و از غیر رحم و خویش (رسول اکرم صلى الله علیه و آله ) متابعت نمودند و از سبب هدایت و رستگارى ـ یعنى اهل بیت حضرت رسول صلى الله علیه و آله که مأمور به دوستى آن بودند ـ دورى کردند.»(35)
آیا این کلمات نورانى، چیزى غیر از اعراض خواص و به تبع آن ها، امت را از یاد خدا و پشت کردن به سیره و سنّت پیامبر تداعى مى کند؟!
آیا از بیان شریف امام حسین علیه السلام در وصیت نامه خویش به هنگام خروج از مدینه («انما خرجت لطلب الاصلاح فى امة جدّى، ارید ان آمر بالمعروف و انهى عن المنکر و اسیر بسیرة جدّى و ابى على بن ابیطالب»؛(36) همانا من از مدینه خارج شدم براى اصلاح مفاسد امت جدّم و براى امر به معروف و نهى از منکر و مى خواهم سیره جدم و پدرم را زنده کنم) چیزى غیر از عقب گرد خواص و عوام از ارزش هاى دینى برداشت مى شود؟ آیا خروج به منظور احیاى سیره پیامبر صلى الله علیه و آله و على علیه السلام کاشف از انقطاع خواص جامعه از ذکر خدا و سیره نبویه نیست؟ آیا تعابیر امر به معروف و نهى از منکر، که از اهداف حرکت امام علیه السلام است، حاکى از ترک معروف و رواج منکر در میان مسلمانان بخصوص خواص آن ها نیست؟! اگر چنین نیست، پس خروج امام علیه السلام براى امر به معروف و نهى از منکر و احیاى سیره پیامبر صلى الله علیه و آله چه توجیهى را برمى تابد؟
آنچه به وضوح از این کلمات نورانى امام استفاده مى شود آن است که خواص جامعه در زمان آن امام گرفتار چنین آسیب هایى بودند و گرفتارى در دام چنین آسیب هایى بود که یا آن هارا از یارى امام بازداشت ویا در صف مقابل امام قرارشان داد.
ب) پرستش دنیا و ظواهر آن: اولین و مهم ترین عامل انحراف خواص در صحنه کربلا و بلکه در تاریخ بشریت، دنیاپرستى و بنده ظواهر دنیا شدن است و چنین امرى موجب اعراض از حق است. انسان بالفطره به معبود و معشوق خود ارادت دارد و این ارادت در آن حد از کمال و بلندى است که معبود و معشوق را بر هر چیز دیگر ترجیح مى دهد؛ زیرا کمال خویش را در او مى بیند. بدیهى است اگر معبود و معشوق آدمى، خداى تعالى باشد، جز به او و رضاى او نمى اندیشد و اگر دنیا باشد، جایى براى عشق خدا و پرستش او باقى نمى ماند و نقطه انحراف همین جاست.
البته آنچه مذموم است دنیاپرستى است نه خود دنیا و بر این امر روایات متعددى دلالت دارد.(37) و نیز در لسان روایات حب دنیا اصل و اساس هر نافرمانى و سرآغاز هر گناهى دانسته شده است.(38) از این رو، دنیاپرستى اصلى ترین لغزش خواص در هر عصرى است که باید مورد توجه اکید مسلمانان قرار گیرد تا در دام آن گرفتار نیایند.
در حادثه عاشورا نیز مهم ترین عامل انحراف خواص، دنیاپرستى و دل سپردن به ظواهر و جاه و مقام دنیا بود. نگاهى گذرا به موضع گیرى طلحه و زبیر به عنوان دو صحابى رسول خدا، به حقیقت تلخ دنیاگرایى خواص دلالت دارد. این دو تن، از یاران پیامبر و از خواص مثبت بودند، اما پس از پیامبر صلى الله علیه و آله در معرکه انتخاب دین یا دنیا و حق یا باطل، حق را رها کردند و از خواص جبهه باطل شدند. مسعودى در مروج الذهب درباره دنیاگرایى این دو تن، چنین مى نویسد: «در دوران عثمان، گروهى از صحابه به ساختن خانه ها و جمع ثروت پرداختند. زبیر بن عوام یکى از آن ها بود. او خانه اى در بصره ساخت که تاکنون (سال 332 ه . ق) معروف است. خانه هایى نیز در مصر و کوفه و اسکندریه بنا نهاد. دارایى او بعد از وفاتش پنجاه هزار دینار، هزار اسب و هزار بنده و کنیز بود. طلحه نیز خانه اى در کوفه در محل کناسه ساخت که به دارالطلحتین معروف است. درآمد روزانه او از غلاّت عراق، هزار دینار بوده است. بعضى هم بیشتر گفته اند. او در ناحیه شراة بیش از این درآمد داشت. خانه اى در مدینه ساخت که آن را با آجر و گچ و شیشه بنا کرده بود.»(39)
بدیهى است این گونه غرق مظاهر دنیا شدن، از طلحه و زبیر، انسان هایى مى سازد که پس از سابقه طولانى در دفاع از حق و پیامبر صلى الله علیه و آله ، در مقابل حق قرار گرفته و با پشت کردن به وصایاى پیامبر صلى الله علیه و آله بر علیه على علیه السلام لشکر به راه مى اندازند.
نمونه این دنیاپرستى، آن چنان که گذشت، عمربن سعد بود که عشق به دنیا و مقامات دنیوى او را به دین فروشى و مبارزه با فرزند پیامبر صلى الله علیه و آله کشاند. رهبر معظم انقلاب هم در این خصوص فرمودند: «وقتى که خواص طرفدار حق در یک جامعه ـ یا اکثریت قاطعشان ـ آن چنان مى شوند که دنیاى خودشان برایشان اهمیت پیدا مى کند، از ترس جان، از ترس از دست دادن مال و [از دست] دادن مقام و پست، از ترس منفور شدن و تنها ماندن، حاضر مى شوند حاکمیت باطل را قبول کنند و در مقابل باطل نمى ایستند و از حق طرفدارى نمى کنند و جانشان را به خطر نمى اندازند. وقتى این طور شد ـ اولش با شهادت حسین بن على علیه السلام با آن وضع، آغاز مى شود و آخرش هم...»(40)
2. عدم بصیرت
چنان که گذشت، یکى از ویژگى هاى خواص مثبت، بصیرت است. بصیرت یعنى روشن بینى، و به معناى قوه قلبى است که به نور قدس روشن باشد و با آن قوه، شخص حقایق و بواطن اشیاء را ببیند، همان طور که نفس به وسیله چشم صور و ظاهر اشیا را مى بیند.(41) از این روى، عدم بصیرت، همان عدم ملکه روشن بینى است. عدم بصیرت بدترین و خطرناک ترین کورى است؛ چرا که کورى چشم دل است. حضرت على علیه السلام فرمودند:
«ذهاب البصر خیر من عمى البصیرة»؛(42) نداشتن چشم از کوردلى و نداشتن بصیرت بهتر است.
و در روایتى از حضرت على علیه السلام وارد شده است که: «فقدُ البصر اهون من فقد البصیرة»؛(43) نابینایى آسان تر از کوردلى است.
یکى از عوامل انحراف خواص در صحنه کربلا، عدم بصیرت بود؛ یعنى آنچه باعث شد تا سیدالشهدا علیه السلام به شهادت برسد و اهل بیت او با آن وضع به اسارت بروند، و سایر ظلم ها و جنایاتى که به وقوع پیوست، ناشى از بى بصیرتى خواصى بود که در زمان امام حسین علیه السلام و در صحنه کربلا حاضر بودند و نتوانستند حق را از باطل تمیز دهند. بدیهى است مراد از بصیرت، روشن بینى و آگاهى قلبى اى است که انسان را به خدا نزدیک کند نه مطلق آگاهى و دوراندیشى و داشتن رأى صائب؛ چرا که بین بصیرت و راى صائب داشتن، نسبت عموم و خصوص مطلق برقرار است و مى توان گفت: هر بصیرى (به معناى یاد شده) از حسن رأى و نظر صائب قطعا برخوردار است، اما این گونه نیست که هر کسى ـ مثلاً ـ داراى حسن رأى بود، بصیر هم باشد؛ زیرا ممکن است از قدرت تصمیم گیرى و حسن رأى برخوردار باشد، اما نه تنها او را به خدا نزدیک نکند، بلکه در مقابل خدا قرار گیرد و آن زمانى است که در عین اینکه متصف به این صفت است، اما از آن، در جبهه مقابل حق استفاده مى کند، چنان که عمرو بن عاص از زیرکى و حسن رأى برخوردار بود، ولى در کنار معاویه به مقاتله با حضرت على علیه السلام پرداخت و این نبود مگر از عدم بصیرت او.
از جمله کسانى که مى توان او را جزء خواص منفى حاضر در صحنه کربلا به حساب آورد، قرة بن قیس حنظلى است. وى على رغم شهرتش به حسن رأى، چون از فیض بصیرت محروم بود، نتوانست خود را از عمر سعد کنار کشیده و به حق بپیوندد؛ آنجا که از طرف عمر سعد مأمور شده بود از امام علیه السلام بپرسد که براى چه به اینجا آمده است. حبیب بن مظاهر گفت: او مردى موسوم به حسن رأى است و من گمان نمى کردم که او داخل لشکر عمر سعد شود. در هر صورت، پس از ابلاغ پیام عمر سعد و اخذ جواب از امام علیه السلام ، حبیب بن مظاهر به او رو کرد و گفت: واى بر تو اى قرة! از این امامِ بحق روى مى گردانى و به سوى ظالمان مى روى؟ بیا و یارى کن این امام را که به برکت پدران او هدایت یافته اى. آن شقاوتمند گفت: پیام ابن سعد را ببرم و بعد از آن با خود فکر مى کنم تا ببینم چه صلاح است.(44) و آخرالامر هم برنگشت و البته از این افراد در میان کوفیان کم نبودند.
3. تعصبات قبیله اى
تعصب از حیث لغت، جانب دارى کردن است؛(45) یعنى حمایت از کسى که متعصب نسبت به او علاقه و ارادتى دارد. از این رو، هر تعصبى مردود نیست؛ چرا که تعصب اگر عقلایى و بر حق باشد، امرى معقول و پسندیده است، اما اگر وجهه عقلایى نداشته باشد و به واسطه آن باطل بر حق ترجیح داده شود، امرى ناپسند و مورد مذمّت عقل و شرع است. تعصبات قبیله اى جاهلى نیز از این قسم است. امام زین العابدین علیه السلام در زمینه این نوع تعصبات مى فرماید: «عصبیتى که صاحبش به واسطه آن گنه کار مى شود آن است که کسى بدان قوم خود را از نیکان قوم دیگر بهتر بداند، ولى دوست داشتن قوم خود عصبیت نیست، بلکه اگر کسى قوم خود را بر ستم کمک کند، آن از جمله عصبیت است.»(46)
«پس از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله ، با احیاى ارزش هاى جاهلى، دوباره تعصب هاى نژادى و قبیله اى جان گرفت و ارزش هاى الهى قربانى ارزش هاى جاهلى شد. در سقیفه مسائل نژادى و ناسیونالیستى حرف اول را زد. در شوراى شش نفرى عمر، مسئله نژاد تعیین کننده بود. در حکومت عثمان بستگان پدرى او حرف اول را مى زدند و راز لغزش برخى از کارگزاران امام على علیه السلام نیز همین بود.»(47) در قضیه عاشورا نیز تعصبات جاهلانه قبیله اى در میان خواص و سران لشکر کوفه بسیار مشهود است. در کوفه کم نبودند سران و بزرگان قبایلى که طرفدار معاویه و یزید بودند و به واسطه همین تعصب جاهلانه قومى، بسیارى از این قبایل به آن ها اقتدا کردند. گواه روشن بر اینکه تعصب گرایى جاهلانه، عاملى مهم در انحراف خواص و پیروى از آن ها در صحنه کربلا بوده است، آن است که روز نهم محرم وقتى شمر ملعون دید که عمر سعد مهیاى قتال است،
قصد کرد که حضرت عباس علیه السلام و برادرانش را از راه قومى گرى تحریک کرده و به لشکر عمر سعد ملحق کند، از این رو، با صداى بلند گفت: «کجایند فرزندان خواهر من عبدالله و جعفر و عثمان و عباس»؛ چرا که مادر این چهار برادر ام البنین، از قبیله بنى کلاب بود که شمر ملعون نیز از این قبیله بود.(48) شمر مى خواست بگوید: شما از قبیله ما هستید، بدین روى باید به ما ملحق شوید و از همین جهت هم در امانید، که با پاسخ کوبنده حضرت عباس روبه رو شد؛ که بریده باد دست هاى تو و لعنت باد بر امانى که تو براى ما آوردى...(49)
بازتاب قیام امام حسین علیه السلام در عملکرد خواص پس از شهادت
نهضت عاشورا که در راه احیاى دین و ویران کردن اساس ظلم در نوع خود بى نظیر است، منشأ تأثیرات عمده اى در نحوه عملکرد خواص، بلکه قاطبه مسلمانان در حوزه هاى مختلف مادى و معنوى، فردى و اجتماعى، حکومتى و سیاسى بوده است. عمده نهضت هایى که پس از حادثه عاشورا به وقوع پیوستند، متأثر از قیام امام حسین علیه السلام بوده اند؛ چرا که پیش از هر کس، خواص و سران این نهضت ها، متأثر از حادثه عاشورا بودند. در این مجال برآنیم تا تأثیر این قیام الهى را بر فکر و عمل خواص که موجب پیدایش قیام هاى گوناگونى بوده است، بررسى کرده و به نمونه هایى از عملکرد خواص پس از حادثه عاشورا اشاره نماییم.
1. اولین مبارزه: اولین مبارزه آشکار پس از شهادت حسین بن على علیه السلام با والى کوفه و حکومت یزید را مى توان مبارزه علنى یکى از خواص و بزرگان شیعه به نام عبدالله بن عفیف ازدى دانست؛ چرا که پس از شهادت امام حسین، ابن زیاد ملعون بر منبر کوفه نشست و به نکوهش خاندان پیامبر و سیدالشهدا علیه السلام پرداخت. عبدالله بن عفیف با شدت و جسارت تمام پاسخ او را داد و در حالى که ابن زیاد مست پیروزى ظاهرى خود بود و بر اریکه ظلم و عداوت با پیامبر نشسته بود، او را در ملأ عام مفتضح کرد. به همین دلیل، ابن زیاد دستور داد او را دستگیر کنند. او در حالى که نابینا بود با راهنمایى دخترش مبارزه دلیرانه اى را آغاز کرد تا اینکه او را دستگیر کردند و به شهادت رساندند. شجاعت و بى باکى او در دفاع از حق و خاندان پیامبر صلى الله علیه و آله و فریادگرى او بر علیه ظلم و بى دینى، نسیمى بود که از شجاعت و بى باکى حضرت سید الشهدا علیه السلام در دفاع از حق و مبارزه تمام عیار با دستگاه ظلم امویان به او رسیده بود.(50) نقش عبدالله بن عفیف به عنوان یکى از خواص شیعه و زهّاد روزگار کوفه، آن چنان بود که عوام حاضر در مسجد از او متأثر شده و اولین بذرهاى مخالفت با دستگاه اموى در دل آن ها کاشته شد.
2. قیام مردم مدینه: یکى از پیام هاى عاشورا قیام حرّه یا قیام مردم مدینه است؛ چرا که علت پیدایش آن در مرتبه اول ظلم ستیزى امام حسین علیه السلام بود. این قیام مشتمل بر پیامى گران سنگ بود و آن اینکه براى از بین بردن دستگاه ظلم و کفر حتى از جان خود و فرزندان خود باید گذشت و رنج و غم اسارت اهل بیت علیهم السلام را متحمل گردید. و در مرتبه دوم، افشاگرى هاى اهل بیت علیهم السلام و اقامه عزا در مدینه و انقلاب روحى بود که حضرت زینب علیهاالسلام در کوفه و شام پدید آورد. مسعودى در واقعه حرّه این گونه مى نگارد که پس از شهادت امام حسین علیه السلام ظلم و جور یزید فزونى یافت و آشکارتر گردید. آن هایى که از اوضاع مطلع بودند [خواص [مردم را از وضعیت نامیمون یزید و حکام او آگاه کردند. مردم همه با روحیه طاغوت ستیزى که از نهضت عاشورا دریافت کرده بودند، اقدام کرده و عثمان بن محمد بن ابى سفیان والى آن زمان مدینه را و مروان بن حکم و سایر امویان را از مدینه بیرون کردند. در حالى که امام سجاد علیه السلام درمدینه بودند، مردم با عبدالله بن حنظله بیعت کردند. خبر به یزید رسید و او سپاهى بزرگ را به فرماندهى مسلم بن عُقبه به مدینه فرستاد.(51) وقتى به سنگستان مدینه ـ که معروف به حرة واقم است ـ رسیدند، اهل مدینه براى دفع آنان از شهر خارج شدند و بین آن دو جنگ سختى در گرفت. جماعت بسیارى از مدینه کشته شدند تا اینکه تاب مقاومت براى آن ها نماند، از این رو، به مدینه گریختند و به روضه مطهره حضرت پیغمبر صلى الله علیه و آله پناه بردند. لشکر شام نیز وارد مدینه شدند و با اسب هاى خود داخل روضه منوره شدند و اسب هاى خود را در مسجد جولان دادند و چنان از مردم کشتند که روضه و مسجد پر از خون شد.(52)
از خواصّى که در آگاه کردن مردم و راه اندازى این قیام، تأثیر بسزایى در بین توده مردم داشتند، منذربن زبیر بن عوام، عبدالله بن ابى عمرو مخزومى و عبدالله بن حنظله غسیل الملائکه هستند؛ چرا که وقتى از طرف حاکم مدینه، عثمان بن محمد بن ابى سفیان، به نمایندگى از طرف مردم مدینه به دمشق فرستاده شدند تا از نزدیک خلیفه جوان (یزید) را ببینند و از مرحمت هاى او بهره مند شوند تا در بازگشت به مدینه مردم را به اطاعت از حکومت وى تشویق کنند، به هنگام برگشتن از شام و دیدن بى دینى و فساد و فحشا و سگ بازى و شراب خوارى یزید، با ذکر موارد فسق یزید، مردم را بر علیه او شوراندند. «عبدالله بن حنظله گفت: من از نزد شخصى برگشته ام که اگر هیچ کس با من یارى و همکارى نکند با همین چند پسرم به جنگ او خواهم رفت... به دنبال این جریان مردم مدینه با عبدالله پسر حنظله بیعت کردند و حاکم مدینه و بنى امیه را از شهر بیرون کردند.»(53)
نکته قابل توجه آنکه قیام مردم مدینه منوره هرچند متأثر از انقلاب امام حسین علیه السلام علیه بى عدالتى و ستمگرى رژیم فاسد اموى شکل گرفت و عناصر آن از انصار و شاخه هاى مختلف قریش تشکیل مى شد و اگر چه عناصر اصلى آن شیعى بودند، اما قیامى شیعى نبود؛ چرا که رهبرى شیعه على بن الحسین علیه السلام نسبت به آن بى تفاوت بود و در یَنْبُعْ ساکن بود.(54)
3. قیام توابین متأثر از قیام امام حسین علیه السلام : یکى از ناب ترین نهضت هاى شیعى قرن اول قیام توابین بود. توابین کسانى بودند که على رغم دعوت از امام حسین علیه السلام ، در کارزار عاشورا به یارى آن حضرت نپرداختند. از این رو، به شدت خود را ملامت مى نمودند. امام که به دعوت آن ها به عراق آمده بود، در کنار شهر آنان به شهادت رسید و آن ها از جا تکان نخوردند.(55) این گروه احساس کردند که ننگ این گناه از دامن آن ها شسته نخواهد شد، مگر آنکه انتقام خون امام حسین را از قاتلان او بگیرند و یا در این راه کشته شوند. به دنبال این فکر بود که شیعیان نزد پنج تن از رؤساى خود یعنى سلیمان بن صرد خزاعى، مسیب بن نجبه فزارى، عبدالله بن سعد بن نُفیل اَزدى، عبدالله بن وال تمیمى و رفاعة بن شدّاد بجلى، رفتند و در منزل سلیمان اجتماع تشکیل دادند... به دنبال این اجتماع، سلیمان بن صرد جریان را به سعدبن حذیفة بن یمان و شیعیان دیگر نوشت و از آنان یارى خواست. آنان نیز دعوت سلیمان را پذیرفتند. جنبش توابین در سال شصت و یک هجرى آغاز شد... تا آنکه شب جمعه پنجم ربیع الثانى 65، نخستین شعله قیام زبانه زد. در آن شب توابین به سوى تربت پاک امام حسین علیه السلام روانه شدند [و گریه و زارى و توبه کردند سپس [قبور شهدا را ترک گفته و به سمت شام حرکت کردند و در سرزمینى به نام عین الوَرده با سپاه شام که فرماندهى آن ها را عبیدالله بن زیاد به عهده داشت، روبه رو شدند و پس از سه روز نبرد سخت، سرانجام شکست خوردند و سران انقلاب به جز رفاعة به شهادت رسیدند.(56)
اندیشه سیاسى نهضت توابین
«دیدگاه آنان درباره رهبرى سیاسى امت اسلامى» واگذارى حکومت به خاندان رسول اللّه بود که عزت و مقام آنان سبب شده خداوند شیعیان را از نعمت و شرافت برخوردار سازد؛ زیرا هنگامى که توابین با شامیان روبه رو شدند، آنان را بر پیروى از خاندان پیامبر فراخواندند، چون که آنان براى حکومت بر بنى امیه شایسته تر بودند.»(57)
تأثیر قیام امام علیه السلام بر تفکّر سیاسى خواص توابین
1. احساس گناه
انقلاب حسین علیه السلام ، بخصوص نقطه پایان این انقلاب در سرزمین کربلا، اثر دیگرى نیز داشت و آن عبارت از ایجاد احساس گناه و بیدارى وجدان در کلیه افرادى بود که مى توانستند به یارى حسین بشتابند و نشتافتند... این احساس گناه دو جنبه داشت: از یک طرف، گناهکار را به جبران گناه و جرم خود وادار مى کرد و از طرف دیگر، کینه و عداوت مسببان ارتکاب چنین گناه را به دل مى گرفتند و این همان پدیده اى است که پس از انقلاب حسین علیه السلام در میان ملت مسلمان آشکارا به چشم مى خورد.(58)
این احساس ندامت از گناه و شوق به جبران خطا، در لابه لاى سخنان، نامه ها و خطبه هاى توابین موج مى زند. همین روحیه بود که آن ها را در شب عملیات علیه یزید به کربلا و تربت پاک حضرت سیدالشهدا علیه السلام و سایر شهیدان کشاند و آنجا با استغفار و ریختن اشک ندامت و عهد بستن بر خونخواهى امام علیه السلام و شهیدان کربلا، روحیه مبارزه طلبى خویش را تقویت کردند و این نبود جز تأثیر شهادت امام علیه السلام بر خواص و عوام توابین.
2. نفى راحت طلبى و پشت پا زدن به مظاهر دنیوى
یکى دیگر از درس ها و تأثیرهاى نهضت عاشورا بر فکر خواص در نهضت توابین و بلکه همه نهضت هاى شیعى و غیر شیعى، اهمیت حفظ دین است. قهرا در سایه چنین تفکرى است که آنچه با حفظ دین و آموزه هاى آن مغایر است باید کنار زده شود. یکى از آسیب هاى خواص جبهه حق که باعث شد على علیه السلام خانه نشین شده و حسین علیه السلام یارى نشود و سرش بر نیزه قرار گیرد، راحت طلبى و اسیر مظاهر دنیوى شدن خواص بوده است. هر چند خون حضرت سیدالشهدا علیه السلام غریبانه بر زمین ریخته شد، اما این حقیقت را براى همگان، از خواص گرفته تا عوام، باوراند که براى حفظ دین و احیاى آن باید به مظاهر دنیوى پشت پا زد و از راحت طلبى گریزان بود، وگرنه باید در هاله اى از پریشانى و پشیمانى به دلیل عدم نصرت دین خدا و امام معصوم علیه السلام اشک ندامت ریخت. در سایه همین رویکرد از تأثیر قیام امام علیه السلام بود که توابین اساس جنبش خود را بر بازگشت از گناه، خونخواهى خاندان رسول الله صلى الله علیه و آله ، پشت پا زدن به تمامى مظاهر دنیوى و شهادت خواهى براى رضایت خداوند قرار دادند.(59)
قیام مختار پیامد دیگرى از قیام امام علیه السلام
یکى دیگر از قیام هایى که متأثر از قیام عاشورا بود، قیام مختار بن ابى عبیده ثقفى است که به منظور انتقام خون امام حسین علیه السلام از قاتلان آن حضرت در سال شصت و شش هجرى واقع شد.(60)
مى توان نطفه این قیام را از سال شصت و چهار هجرى، پنج ماه پس از مرگ یزید دانست؛ چرا که مختار چون آمادگى مردم عراق را براى قیام و انقلاب برضد بنى امیه و بى میلى آن ها را نسبت به حکومت عبدالله بن زبیر شنید، رهسپار کوفه گردید و فعالیت خود را آغاز کرد.(61) مختار دعوت خود را وابسته به محمد بن حنفیه فرزند امیرمؤمنان معرفى کرد و همین مطلب باعث اطمینان مردم به حرکت وى شد. او شعار خود را جمله «یا لثارات الحسین» (پیش به سوى انتقام گیرى خون حسین) قرار داد و این موضوع عراقیان را به تأمین اهداف خویش امیدوار مى کرد... مختار قاتلان امام حسین علیه السلام را سخت مورد تعقیب قرار داد و به هلاکت رسانید.(62)
تأثیر قیام امام علیه السلام بر مختار و سایر خواص
آنچه از شعار «یا لثارات الحسین» استفاده مى شود، آن است که هدف اصلى مختار از قیام بر علیه حکومت غاصب و ظالم امویان، انتقام گیرى خون حسین علیه السلام از قاتلان او بوده است، اما نکته اى که اینجا به ذهن مى آید آنکه چرا مختار و دیگر خواص همفکر او به دادخواهى از قاتلان امام پرداختند و چه امرى منشأ پیدایش چنین تفکرى در آن ها شد؟ با دقت در حوادث عاشورا و تنها گذاشتن امام پس از دعوت کردن او و نیز کشتن او به گونه اى که «صار قتیلاً غریبا مظلوما عطشانا» و از طرفى، اسارت اهل بیت و افشاگرى هاى امام سجاد علیه السلام و حضرت زینب علیهاالسلام در کوفه و شام بر علیه سیاست دستگاه اموى و برپایى مجالس عزادارى در شام، بشارت دهنده امرى عظیم یعنى مظلومیت امام علیه السلام و اهل بیت اوست. بدیهى است تأثیر مظلومیت امام بر همگان از سویى و تأثیر دفاع او از دین خدا و سنّت پیغمبر صلى الله علیه و آله که در کلمات شریفه اى همچون «ان کان دین محمد لا یستقیم الاّ بقتلى فیا سیوف خذینى» تجلّى مى یافت، از سوى دیگر، دو عامل مهم تأثیرگذار بر خواص، پس از حادثه عاشورا از جمله مختار و دیگر سران لشکر او بود و این بود که مختار با جمع کردن این دو عامل تأثیرگذار در شعار «یا لثارات الحسین» به خونخواهى آن امام شهید قیام کرد.

پى نوشت ها
1ـ منصور وثوقى و على نیک خلق، مبانى جامعه شناسى، انتشارات خردمند، 1370، چ سوم، ص 209.
2ـ از بیانات مقام معظّم رهبرى در تاریخ 20/3/75، در جمع فرماندهان لشگر 27 محمدرسول اللّه صلى الله علیه و آله .
3و4ـ از بیانات رهبر معظم انقلاب در تاریخ 20/3/75.
3ـ سید مصطفى حسینى دشتى، معارف و معاریف، ج 4، 1379، چ سوم، ص 36.
4ـ شیخ عباس قمى، سفینة البحار، ج 1، ص 322، چاپ حجرى.
5ـ طبرى، تاریخ الامم والملوک، ج 7، ص 168 به نقل از: حسین بن على از مدینه تا کربلا، حاشیه ص 120.
6ـ ر.ک: ابن حزم، جمهره، ص 385 به نقل از: حسین بن على علیه السلام از مدینه تا شام، همان، حاشیه ص 120.
7ـ تاریخ طبرى، منشورات کتابخانه ارومیه، ج 4، ص 307ـ 308.
8ـ محمدصادق نجمى، سخنان حسین بن على از مدینه تا کربلا، دفتر انتشارات اسلامى، 1378، چ هشتم، ص 122ـ 123.
9ـ سید مصطفى حسینى دشتى، پیشین، ج 7، ص 251ـ 252.
10ـ مقتل خوارزمى، تحقیق شیخ محمد سماوى، ج 1، انوارالهدى، 1418 ق، ص 279.
11ـ ابن حجر عسقلانى، فتح البارى، ج 13، بیروت، للطباعة والنشر دررالمعرفه، ص 60.
12ـ همان / بخارى، صحیح بخارى، ج 8، کتاب الفتن، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1410 ق، ص 99.
34و35ـ خواص و لحظه هاى تاریخ ساز، ج 1، مؤسسه فرهنگى قدر ولایت، ص 80ـ81.
13ـ سید مصطفى حسینى دشتى، پیشین، ج 7، ص 238.
14ـ باقر شریف قرشى، حیاة الامام الحسین، ج 6، ص 27، به نقل از: جواد محدثى، فرهنگ عاشورا، قم، معروف، 1380، چ پنجم، ص 325.
15ـ طبرى، تاریخ الامم و الملوک، منشورات مکتبه ارومیه، ج 5، ص 33 / مسعودى، مروج الذهب، ج 3، بیروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1411 ق، ص 130ـ 131.
16ـ همان، ص226 به نقل از:مسعودى،مروج الذهب، ج3، ص57.
17ـ همان، ص 226.
18ـ از بیانات رهبر معظّم انقلاب در تاریخ 20/3/75.
19ـ جواد محدثى، پیشین، ص 353.
43و44ـ منتهى الآمال، چ خورشید، 1374، ص 397ـ 398.
45 و46ـ جواد محدثى، پیشین، ص 162 به نقل از: مسعودى، مروج الذهب، ج 3، ص 71 / ص 163.
20ـ سید مصطفى حسینى دشتى، پیشین، ج 6، ص 440.
21ـ جواد محدثى، پیشین، ص 261.
22ـ از بیانات رهبر معظّم انقلاب در تاریخ 20/3/75.
23ـ غلامعلى نعیم آبادى، آسیب شناسى خواص، 1379، ص 31.
24ـ ابن اثیر، اسدالغابة، ج 4، ص 48، به نقل از: سید احمد خاتمى، رسالت خواص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1372، چ پنجم، ص 108.
25ـ فضل بن حسن طبرسى، مجمع البیان، ج 9، تهران، ناصر خسرو، ص 391.
26ـ براى مطالعه بیشتر ر.ک: محمدبن یعقوب کلینى، اصول کافى، ج 3، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام ، ص 199، حدیث 16، باب نکوهش دنیا.
27ـ نهج البلاغه، پیشین، خطبه 150، ص 461.
28ـ مقتل خوارزمى، پیشین، ج 1، ص 279.
56و57ـ محمدبن یعقوب کلینى، پیشین، ص 197.
29ـ مسعودى، مروج الذهب، ج 3، تحقیق عبدالامیر مهنّا، بیروت، مؤسسة اعلمى للمطبوعات، 1411 ق، ص 81.
30ـ از بیانات رهبر معظّم انقلاب در تاریخ 20/3/75.
31ـ محمد معین، فرهنگ فارسى معین، ج 1، ص 546.
32ـ عبدالواحد آمدى، غررالحکم و دررالکلم، ج 1، بیروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1407 ق، ص 364.
33ـ همان، ج 2، ص 57.
34ـ منتهى الآمال، چاپ خورشید، 1374، ص 397ـ 398.
35ـ محمد معین، پیشین، ج 1، ص 1101.
36ـ محمدبن یعقوب کلینى، پیشین، ح 7، ص 421.
37ـ سید احمد خاتمى، پیشین، ص 268.
67و68ـ منتهى الآمال، پیشین.
38ـ جواد محدثى، پیشین، ص 301ـ 302.
39ـ مسعودى، پیشین، ج 3، ص 81.
40ـ منتهى الآمال، ص 612ـ 613.
41ـ محمدمهدى شمس الدین، ارزیابى انقلاب امام حسین علیه السلام ، ترجمه مهدى پیشوایى، مؤسسه فرهنگى هنرى سینمایى الست فردا، 1381، ص 249.
42ـ اصغر منتظرالقائم، نقش قبایل یمنى در حمایت از اهل بیت علیهم السلام ، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1380، ص 307 (با اندکى تلخیص و تصرف).
43ـ مهدى پیشوایى، سیره پیشوایان، مؤسسه تحقیقاتى امام صادق علیه السلام ، 1374، چ دوم، ص 221، (با اندکى تصرف).
44ـ همان، ص 221ـ 226.
45ـ ابن اعثم، الفتوح، ص 245 به نقل از: اصغر منتظرالقائم، پیشین، ص 312.
46ـ محمدمهدى شمس الدین، پیشین، ص 212ـ 213.
47ـ اصغر منتظرالقائم، پیشین، ص 311.
48ـ طبرى، تاریخ طبرى، ج 4، ص 487.
49ـ ابوالعباس المبرد، الکامل فى اللغة و الادب، ج 12، 112ـ 116 به نقل از: مهدى پیشوایى، پیشین، ص 226ـ 228.
50ـ محمدمهدى شمس الدین، پیشین، ص 252ـ 254 / مهدى پیشوایى، پیشین، ص 252ـ 254.