عوامل حضور قلب در نماز

 قرآن کریم یکی از ویژگی‌های انسان‌های مؤمن و رستگار را خشوع آنان در نماز دانسته و می‌فرماید: (( به راستی که مؤمنان پیروز و رستگار شدند، آنان که در نماز خشوع می‌کنند.))1
خشوع یعنی تواضع، اظهار ادب و بندگی و توجه قلبی و حضور انسان در پیشگاه خداوند با تمام وجود. نماز گزار واقعی کسی است که به هنگام نماز چنان غرق در تفکر و حضور پروردگار و به راز و نیاز مشغول است که ذره‌ای از دل خود را برای غیر خدا و امور مادی خالی نمی-گذارد.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) مردی را دید که درحال نماز با ریش خود بازی می‌کرد، آن حضرت فرمود: (( اگر قلب او خاشع بود، اعضا و اندام او نیز چنین بودند.))2
میزان اثر بخش بودن نماز و پذیرش آن، به میزان خشوع و حضور قلب انسان بستگی دارد؛ از این رو امام باقر(علیه السّلام) می‌فرماید: (( با تمام وجود نماز بخوان، چرا که در مقابل آن مقدار از نماز پاداش داده خواهی شد که با حضور قلب انجام می‌دهی.))3
عوامل مختلفی برای ایجاد حضور قلب در نماز وجود دارد که برخی از آن ها را یادآور می‌شویم:
1. پی بردن به اهمیت نماز
مهم‌ترین عامل مؤثر در پیدایش حضور قلب در نماز، اهمیت دادن به راز و نیاز با خدا و ارتباط با او از راه نماز خواندن است.آثار و برکات و نتایج حاصله از نماز هر چه برای انسان مهم و ضروری جلوه کند، بر عشق و توجه قلبی او خواهد افزود و او را از توجه به غیر خدا باز خواهد داشت.
2. فهم معانی
بی‌توجهی و نداشتن حضور قلب در نماز معمولاً از آن جا ناشی می‌شود که نمازگزار با الفاظ عربی آشنا نیست و نمی‌داند با چه کسی سخن می‌گوید و چه بر زبان جاری می-کند. الفاظی را از کودکی به او آموخته اند و او بدون توجه به معنای آن ها فقط طوطی‌وار تکرار می‌کند. پر واضح است که این گونه سخن گفتن، نه احساس نیاز به صحبت کردن با خدا را در دل انسان زنده می‌کند و نه ایجاد کننده حضور قلب است.
3. شرایط و محیط منا سب
حضرت علی(علیه السّلام) در نامه خود به مالک اشتر، فرماندار مصر، می‌فرماید: (( ای مالک، در برنامه‌ی خود بهترین وقت‌ها را برای نماز و ارتباط با خدا قرار بده، هر چند همه وقت‌های تو برای خداست.))
بسیار اتفاق افتاده است که انسان، بی حوصله است و انگیزه و شوق انجام هیچ کاری را ندارد، یا موضوع مهمی فکر و ذهن او را به خود مشغول کرده است و یا مشکلی سر راه او قرار گرفته که او را از اندیشیدن به سایر مسائل زندگی باز می‌دارد؛ طبیعی است که در چنین اوضاع و احوالی شرایط مناسب برای حضور قلب در نماز فراهم نیست. هم چنین ممکن است در اطراف انسان، اشیایی وجود داشته باشد که حواس انسان را از توجه به نماز باز دارد؛ مانند: آیینه، عکس و ... که از نظر اسلام نماز خواندن در مقابل آن ها مکروه است،4 در چنین محیطی نیز پیدایش حضور قلب برای نماز گزار بسیار مشکل است.
این که امام صادق(علیه السّلام) می‌فرماید: (( نماز حاقن و حاقب و حازق کامل نیست و حاقن کسی است که ادار به او فشار می‌آورد و حاقب به کسی می‌گویند که مدفوع به او فشار می‌آورد و حازق کسی است که جوراب او را آزار می‌رساند))5 ، در واقع به مسأله حضور قلب در نماز اشاره می‌کند. بنابراین برای پیدا کردن حضور قلب باید نماز را در شرایط و محیط مناسب به جا آورد.
4. تعیین مکان مخصوص
امام صادق(علیه السّلام) به یکی از یاران خود به نام حریز می‌فرماید: (( اتخذ مسجداً فی بیتک؛ در خانه‌ی خود محلی را برای مسجد انتخاب کن.))6
انتخاب مسجد یا محل مناسب برای مناجات و راز و نیاز با خدا در منزل، در ایجاد حضور قلب بسیار تأثیر دارد. معمولاً وقتی انسان در چنین مکان‌هایی قرار می-گیرد فکر و ذهن او خود به خود از چیزهای دیگر جدا شده و یاد خدا و نماز جایگزین آن می‌گردد و آمادگی انسان برای نماز گزاردن با حضور قلب بیشتر می‌شود.
5. اختصاص وقت مخصوص
یکی از عوامل موفقیت انسان، برنامه ریزی است. هر کاری باید در وقتی مشخص انجام شود تا از هدر رفتن نیروهای و سردرگمی جلوگیری شود. نماز که یکی از وظایف سنگین ما در شبانه روز است، از این موضوع جدا نیست و باید برای آن وقتی مخصوص تعیین گردد.
6.یاد نماز وداع
هیچ انسانی نمی‌داند چند سال زنده خواهد بود، و هر روز این احتمال را می‌دهد که شاید فردا زنده نباشم؛ نمازگزاری که با توجه به این نکته نماز می‌خواند و چنین تصوری در ذهن او وجود دارد که شاید این آخرین نمازی باشد که توفیق انجام آن را دارد، بیشترین حضور قلب را نسبت به سایرین خواهد داشت.
امام صادق( علیه السّلام) به نماز گزاران توصیه می‌کنند: (( هنگامی که می‌خواهی نماز واجب خود را بخوانی، در وقت بخوان و مانند کسی باش که نماز وداع می‌خواند و می‌ترسد که بعد از این توفیق نماز خواندن نصیب او نشود.))7
7. انجام مستحبات
انجام مقدمات و مستحبات نماز، چه آن اموری که قبل از آغاز نماز باید انجام شود؛ مانند: اذان، اقامه، پوشیدن لباس های زیبا، استعمال عطر و بوی خوش و چه آن اموری که همراه نماز یا بعد از آن مستحب است انجام گیرد، این ها نیز در حضور قلب در نماز بسیار تأثیر دارند.
8- یاری جستن ا ز خدا
انسان های والا مقام و نزدیکان به درگاه پروردگار، ضمن دعا و مناجات‌های خود همواره این خواسته را مطرح می‌کرده‌اند که خدایا ما را لحظه‌ای به خودمان وامگذار و از شیرینی مناجات و ملاقات با خودت محروم مساز و این درسی است برای ما پیروان و شیعیان آن بزرگواران که دست نیاز به سویش دراز کرده و از او بخواهیم به ما توفیقی عنایت کند که با تمام وجود و با حضور قلب به درگاهش شرفیاب شدیم.
9. تمرین
انسانی که در طول یک نماز ممکن است بیش از یک لحظه تمرکز حواس یا حضور قلب نداشته باشد، می‌تواند با تمرین و تداوم بخشیدن به این خواسته‌ی خود، چنان قدرتی پیدا کند که با تمام وجود به نماز بایستد و در لحظه‌ای از لحظات نمازهای خود چیزی غیر از خدا را در ذهن و قلب خود راه ندهد.
پی نوشتها:
1. مؤمنون(23)آیه1و2.
2. جامع الاحادیث، ج2، ص 253، حدیث 67.
3. بحارالانوار، همان، ص 201.
4. برای آگاهی بیشتر به رساله‌ی عملیه‌ی مراجع تقلید خود(قسمت مکروهات نماز) مراجع کنید.
5. سفینـة البحار، همان، ص 46.
6. وسائل الشیعه، ج3، ص 555.
7. بحارالانوار، ج84، ص 232.