نگاهی به زمینه های حادثه کربلا

واقعه عاشورا و ابعاد مختلف آن، تحقیقات علمی فراوانی را به خود اختصاص داده است، اما به نظر می رسد به یکی از وجوه این پدیده تاریخی که در حوزه «تاریخ اسلام » - به طور اخص - و در «تاریخ انسانی» - به طور اعم - اهمیت به سزایی دارد، کمتر توجه شده است و آن بررسی تاریخی «چرایی » رخداد کربلاست.چرا پس از گذشت پنجاه سال از رحلت پیامبر اکرم(ص) حاکمان جامعه اسلامی به آسانی به قتل عام و اسارت خاندان او اقدام می کنند و چنین مصیبت عظیمی را برآل محمد(ص) روا می دارند؟ چرایی این واقعه را در کجا باید جستجو کرد؟ در نوشتار حاضر در حد توان به این پرسش پاسخ داده شده است.(1)

* بنی امیه و اسلام وارونه

سیاست مالی خلفای اموی (به ویژه معاویه و پسرش یزید) تفاوتهای بنیادی با سیاست مالی خلفای نخستین داشت. سیستم حکومتی معاویه کاملاً سلطنتی و با تقلید از دربار حکومتی، روم و ایران بود. اختصاص دادن املاک خالص برای خاندان حکومتی، تمرکز بخشیدن به سازمان خراج و تخصیص درآمد حاصل از آن فقط برای خلیفه، مالیات بستن به مقرری کارمندان و مصادره نصف اموال ماموران عالی رتبه دولت پس از مرگ یا استعفای آنان که در منابع اسلامی با عنوان «استخراج» از آن یاد می شود، از مواردی بود که برای اولین بار در تاریخ اسلام از جانب معاویه با هدف بازسازی نظام مالی دولت اسلامی به اجرا درآمد، اما پر واضح است که در این بازسازی بیشترین سود عاید دستگاه خاندانی خلیفه شد نه دولت اسلامی.
بعد از معاویه، یزید میراث خوار چنین نظام سلطنتی شد که اساس آن مبتنی بر مال اندوزی بود. برخی از مهمترین حرکتهای انحرافی که از طرف معاویه و همفکرانش در تاریخ اسلام صورت گرفته و در وقوع سانحه عاشورا بسیار مؤثر بوده به این قرار است:

الف - جعل حدیث

معاویه افرادی را صرفاً برای جعل حدیث استخدام کرده بود که از معروفترین آنها می توان به سمرة بن جندب، ابوهریره، عمروبن عاص، مغیرة بن شعبه و عروة بن زبیر اشاره کرد. احادیث زیادی توسط این عده در فضایل معاویه و تیره اموی قریش و مذمت بنی هاشم به ویژه علی(ع) ساخته شد و حتی مکتب تاریخ نگاری شام که به درستی باید مؤسس آن را معاویه دانست، اساساً با این هدف تأسیس شد. در میراث مکتوب تاریخ نگاران شامی تهمتهای ناروایی بر خاندان عصمت و طهارت وارد شد تا آن جا که قیام امام حسین(ع) برای احیای سنت نبوی(ص)، به عنوان شورشی معرفی گردید که نظم عمومی جامعه اسلامی را بر هم زده و موجب اغتشاش شده است. و در مقابل به جای محکوم کردن یزید به دلیل آن همه اعمال ضد دینی اش رفتار او را با این توجیه که عمل به «اجتهاد» کرده است، تصدیق و تأیید کردند.
معاویه برای مخدوش کردن چهره علی(ع) چهارصدهزار درهم به سمرة بن جندب داد تا بگوید آیه «و من الناس من قوله فی الحیاة الدنیا ... و هوالدالخصام» درباره علی(ع) نازل شده است. به واسطه همین تبلیغات مسموم بود که پذیرش شهادت علی(ع) در محراب عبادت برای شامیان بسیار مشکل می نمود.

ب - احیای عروبت

معاویه مبنای حکومت خود را بر عصبیت قومی و قبیله ای استوار کرده بود و همچون اسلاف خود در عصر جاهلی بر نسب و عشیره خود می بالید. احیای ملی گرایی و عروبت به طور عام تر، شعار بنی امیه در حاکمیت خود برای جامعه ای بود که بخش قابل توجهی از آن را موالی و مسلمانان غیر عرب تشکیل می دادند.
معاویه برای اجرای سیاست عرب گرایی خود در بخشنامه ای به زیاد بن ابیه- حاکم بصره و سپس کوفه - دستور می دهد که عطایا و سهمیه موالی و عجم را از بیت المال کم کند، در جنگها عجم را سپر اعراب سازد، آنان را به هموار ساختن راهها و کندن درختان و... وا دارد، هیچ یک از عجمها را مناصب دولتی نداده و اجازه ندهد که آنان با دختران عرب ازدواج کنند و از عرب ارث ببرند. و تا آن جا که می تواند از عجم دوری گزیند و آنان را تحقیر کند. قیام مختار ثقفی در خونخواهی امام حسین(ع) نوعی واکنش اعتراض آمیز به سیاست عرب گرایی امویان هم بود. چنان که نقل شده است:
... عمیربن حباب یکی از بزرگان شام و رئیس قبیله قیس به مختار گفت: از هنگامی که وارد اردوگاه تو شده ام اندوهم شدت یافته است و این به آن جهت است که تا هنگامی که پیش تو رسیدم هیچ سخن عربی نشنیدم و همراه تو، همین گروه ایرانیان هستند و حال آن که بزرگان و سران مردم شام که حدود چهل هزار مردند به جنگ تو آمده اند.

ج - احیای جریانهای اعتقادی انحرافی

در دوره ای که آزادی اندیشه و عقیده شدیداً سرکوب می شد، تفکر انحرافی «مرجئه» مورد استقبال و حمایت شدید امویان قرار داشت. صاحبان این عقیده باور داشتند که ایمان به خداوند کافی است و گناه باعث ورود انسان در جهنم نمی شود. شهرستانی در «الملل و النحل» همین نکته را وجه شاخص مرجئه تلقی می کند و معتقد است در حوزه مسایلی که به امامت مربوط می شود با خوارج توافق ندارند. با رواج این تفکر، معاویه موفق به مشروعیت بخشیدن به تمام اعمال و گفتار دستگاه حکومتی خود می شد. در این اندیشه «نقد قدرت» جای خود را به «تجلیل حاکمان» داد و معاویه و کارگزاران او صحنه را به گونه ای طراحی کردند که مردم باور داشتند هر کاری که آنان به عنوان خلیفه مسلمانان انجام می دهند، کاری درست و شایسته است و هر کس با آنان به مخالفت برخیزد، فارغ از اینکه چه کسی است و چه می گوید، برخطاست و ریختن خون او منعی ندارد و این تلقی بدون تدارک زمینه چنین اعتقادی، میسر نبود. احمد امین وجه نامگذاری مرجئه را چنین بیان کرده است:
مرجئه گرفته شده از «ارجاء» است، به مفهوم به تأخیر انداختن، زیرا آنان امر گروههایی را که با هم اختلاف داشتند و خون یکدیگر را می ریختند به روز قیامت واگذار می کردند و در مورد هیچ طرف، خودشان داوری نمی نمودند. عده ای نیز مرجئه را مشتق از «رجاء» می دانند، زیرا آنان می گفتند با داشتن ایمان، گناه آسیبی و ضرری نمی رساند، چنان که با بودن کفر نیز اطاعت سودی نخواهد داشت.
نشاندن خلیفه مسلمانان به جایگاهی که هاله ای از تقدس آن را احاطه کرده باشد و ثنا گفتن وی، میراث شوم تفکر مرجئه و نتیجه روشن و قطعی آن، تأیید بلاقید بنی امیه بود. آن چیزی که باعث شد جامعه اسلامی رخداد دلخراش و اسفبار عاشورای (61 ق) را به آسانی و بی هیچ دغدغه ای بپذیرد، رسوخ همین باور بود. حسین حتی اگر نوه پیامبر هم باشد، چون به اذن خلیفه اسلامی کشته شده است، مرگ او بر حق بوده و مورد تأیید است؛ برای نمونه توجیه «ابن العربی» درباره شهادت «حجربن عدی» چنین است:
در مورد قتل حجر دو سخن وجود دارد: عده ای معتقدند که او به ناحق کشته شده و عده ای باور دارند که به حق کشته شده است. ما می گوییم اصل این است که هر که را امام برحق بکشد، به حق کشته شده است و هر که معتقد است حجر به ستم کشته شده، باید دلیل بیاورد.

د - انتخاب عنوان خلیفة ا... به جای خلیفة الرسول

ابوبکر بعد از کسب منصب خلافت، خاطرنشان کرد که یکی از مردم بوده و تابع است نه مبدع. او عنوان «خلیفة الرسول» را برای خود انتخاب کرد و همیشه یادآور می شد که اطاعت مردم از او تا زمانی رواست که به راه راست باشد و همیشه باید او را نصیحت کنند. اما عمر، جانشین ابوبکر، مثل او همیشه تابع نبود. عمر، لقب «خلیفة خلیفة الرسول» را که از طرف مسلمانان برای او به کار می رفت، به دلیل طولانی بودن آن و اینکه برای خلفای بعدی ایجاد مشکل می کند، نپسندید و عنوان «امیرالمؤمنین» را برای خود برگزید.
با روی کار آمدن معاویه، به عمد، لقب «خلیفة ا...» جای «خلیفة الرسول» را گرفت، چرا که مشکل عمده امویان این بود که همیشه اعمال و رفتارشان با سیره و سنت نبوی قیاس می شد و از این جهت به ناچار - حتی حداقل در ظاهر - باید برخی امور را رعایت می کردند، اما با انتخاب عنوان خلیفة ا...، خود را از سایه سنگین این قیاس خارج کردند و چنین تبلیغ نمودند که مقام خلافت بالاتر از مقام نبوت است و خلیفه به خدا نزدیکتر و فقط در مقابل او پاسخگوست. امویان تا آن جا پیش رفتند که بر فراز منبرها این سخن را مطرح می کردند که آیا مقام و موقعیت خلیفه برتر است یا پیامبر؟ و استنتاج کردند که خلیفه اعتبار و ارزش بیشتری دارد. انتخاب عنوان خلیفة اللهی مناسبترین شیوه برای دور زدن پیامبر بود. تا با تخفیف مقام پیامبر، مقابله خشونت آمیز با بازماندگان و اهل بیت او تسهیل شود.به واسطه همین انحرافهای بنیادینی که امویان در تاریخ اسلام به وجود آوردند، امام خمینی (قدس سره) آن را مثل اعلای «حکومت جور» معرفی کرده و قیام امام حسین(ع) را تنها راه مقابله با نهادینه شدن این بدعتهای ناروا در جامعه اسلامی دانسته اند. چنان که می فرمایند:
... قیامش، انگیزه اش نهی از منکر بود که هر منکری باید از بین برود. من جمله قضیه حکومت جور، حکومت جور باید از بین برود. (صحیفه نور، جلد 20، ص 89)

ه- تبدیل خلافت به سلطنت

ابوالاعلی مودودی در کتاب ارزشمند «خلافت و ملوکیت در اسلام» ویژگیهای نظام ملوکی معاویه را در مقایسه با خلافت پیش از وی چنین برمی شمرد:
1 - دگرگونی در روش تعیین خلیفه: خلفای قبل از معاویه، خود برای کسب خلافت قیام نمی کردند، اما معاویه به هر صورت در پی آن بود تا خود را خلیفه کند و وقتی بر کرسی خلافت تکیه زد کسی را یارای مخالفت با او نبود و باید بیعت می کرد. خود معاویه نیز به این موضوع اعتراف می کند که از نارضایتی مردم از خلافت خود آگاه است، اما به زور شمشیر آن را به دست آورده است. این مسأله بعدها به موروثی شدن خلافت توسط معاویه انجامید.
2- دگرگونی در روش زندگی خلفا: استفاده از روش زندگی پادشاهی روم و ایران از عهد معاویه آغاز شد.
3- تغییر در شیوه اداره بیت المال: در این دوره خزانه بیت المال به صورت ثروت شخصی شاه و دودمان شاهی درآمد، کسی نیز نمی توانست درباره حساب و کتاب بیت المال از حکومت باز خواست کند.
4- پایان آزادی ابراز عقیده: در این دوره دیگر کسی را یارای امر به معروف و نهی از منکر نبود. شروع این روش جدید از عهد معاویه و با کشتن «حجر بن عدی» آغاز شد.
5- پایان آزادی قضات.
6- خاتمه حکومت شورایی و به وجود آمدن حکومت ملوکی جدید.
7- ظهور تعصبات نژادی و قومی و نابودی برتری قانون. (رسول جعفریان، تاریخ خلفا/ص407)
در قالب رهیافتی ریشه شناسانه شاید بتوان به پرسش چگونگی تبدیل خلافت به ملوکیت، پاسخی در خورشان یافت. با نظری به شیوه انتخاب «خلفای نخستین» در می یابیم که هیچ کدام از آنها در اندیشه موروثی کردن خلافت در خاندان خود نبودند، در اندیشه سیاسی اهل سنت، توجیه گر اقدام معاویه در انتخاب پسر خود به ولایت عهدی، «نظریه استخلاف» می باشد.
در این نظریه، انتخاب جانشین بعدی در حیطه وظایف خلیفه وقت شمرده می شود. (ابن فراء، احکام السلطانیه، تحقیق محمدحامد الفقهی، ص25.) اما از آن جا که خلفای نخستین نسبتاً پرهیزکار و متقی بودند، هیچ وقت از این فرصت برای انتخاب فرزندان یا شخصی از خاندان خود استفاده نکردند، اما معاویه با تعمیم اصل استخلاف به فرزندان، راه تبدیل خلافت به سلطنت (حکومت موروثی) را باز کرد. بعدها نظریه استخلاف شرح و بسط یافت و سعی شد که استخلاف منطبق با حوادث پیش آمده روز، فرزندان را نیز در برگیرد.
ماوردی نظریه های گوناگون را در سه دسته جمع بندی کرده است: نظریه اول حاکی از آن است که بیعت با فرزند یا پدر مجاز نیست، مگر اینکه اهل اختیار در باب او مشورت کنند و وی را شایسته و صالح بدانند. نظریه دوم به بیعت خلیفه با فرزند یا پدر به دیده رضا می نگرد و دلیلی که برای این امر اقامه شده آن است که خلیفه از آن جهت که حاکم است، حکم وی نافذ است. نظریه سوم بیعت خلیفه با پدر را مجاز شمرده است، اما با فرزند را براساس یک نظریه انسان شناختی، جایز نمی داند. بسط نظریه استخلاف، به راحتی توانست اقدام معاویه را در موروثی کردن خلافت، مقبول جلوه دهد.
ابن خلدون در این باره می گوید:
درست است که یزید فاضل نبود و مفضول بود، اما آن چه که می بایست در ترجیح مفضول به فاضل کار ساز شود علاقه معاویه به اتحاد تمایلات مردم و وحدت کلمه بود... حقیقت امامت برای این است که امام در مصالح دین و دنیای مردم در نگرد، چه او ولی و امین آنان است.
(عبدالرحمان بن خلدون، همان، ص404)
حکومت پادشاهی معاویه بدون آن که یادی از سنت و سیره نبوی داشته باشد، مقوم حاکمیت سلطنتی دنیاطلبانه ای بود که «عقیده» و پای بندی به آن را کاملاً نادیده گرفته بود؛ معاویه در یکی از خطابه های خود می گوید:
...اما بعد، من به خدا قسم، خلافت را به وسیله محبتی که از شما سراغ داشته باشم، یا به رضایت شما، به دست نیاورده ام، بلکه با همین شمشیرم با شما مبارزه و مجادله کرده ام.کوشیدم نفس خود را بر سیره پسر ابی قحافه ]ابوبکر[و عمر رضایت دهم، اما به شدت متنفر و گریزان شد. خواستم به شیوه و مرام عثمان رود، از آن نیز امتناع نمود. پس مسلک و طریق دیگری پیمودم که نفع من و شما در آن است، نیکو بخوریم و زیبا بیاشامیم (مواکلة حسنة و مشاربة جمیله). اگر مرا بهترین خود بیابید، حکومتم را سودمندترین برای خودتان خواهید یافت.
وا... بر احدی که شمشیر ندارد، شمشیر نخواهم کشید و سخن هیچ یک از شما را که برای تسکین خود سخن گفته اید پاسخ نداده و اعتنا نخواهم کرد و اگر مرا کسی نیافتید که به همه حقوق شما قیام نماید، بعض آن را از من بپذیرید و اگر از من خیری به شما رسید آن را قبول کنید، زیرا سیل هرگاه افزون شود ویران کند و آن گاه که اندک باشد بی نیاز و غنی سازد. هرگز مباد که در اندیشه فتنه باشید، زیرا که فتنه معیشت را تباه می کند و نعمت را کدر می نماید.
(ابن عبدربه، العقدالفرید/ج4، ص147)
با این انحرافات بنیادینی که از سال یازده تا (61 ق) در جامعه اسلامی شکل گرفته بود، آیا وقوع رخدادی مثل واقعه عاشورا قابل پیش بینی نبود؟

نویسنده:دکتر حسن حضرتی