قابلیتهاى دوگانه انسان

چهره اى که امام سجاد - علیه السلام - از انسان مى نمایاند، گاه چهره اى الهى و ملکوتى است که در شمار اولیاى الهى قرار دارد و گاه چهره اى شیطانى است که در جبهه دشمنان خدا جاى دارد.
امام سجاد - علیه السلام - در نمودن چهره متعالى و قابلیت متکامل انسان مى فرماید:
الحمدالله ... حمدا نسعد بها فى السعداء من اولیائه . ⁽⁵⁵⁹⁾
خداوند خداى را، حمدى که به وسیله آن در زمره نیکبختان و دوستان خدا قرار گیریم .
اللهم صل على محمد و آله ، و اجعلنا... من خاصتک الحاصین لدیک . ⁽⁵⁶⁰⁾
خداوند! بر محمد خاندانش درود فرست و ما را از خاصترین خاصان در گاهت قرار ده !
انسان در این فرازها موجودى است قابل تعالى تا حد قرار گرفتن در مجموعه خاصان خدا. ولى همین انسان مى تواند با انتخاب نادرست خود، در شمار دشمنان خدا قرار گیرد.
و اشغله اى شیطان عنا ببعض اعدائک . ⁽⁵⁶¹⁾
((خداوند! شیطان را از ما بازدار و به سوى دشمنانت روانه کن و وى را با دشمنانت مشغول و سرگرم ساز!
و البس قلبى الوحشة من شرار خلقک . ⁽⁵⁶²⁾
خداوند! قلبم را با بندگان شرورت بیگانه ساز و مرا از ایشان گریزان گردان ((تا مبادا به آنان نزدیک شده ، در شمار آنان قرار گیرم !.
انسان ، بى حمایت خدا، متمایل به باطل
امام سجاد (ع ) نخست یاد آور مى شود که آدمى در صحنه زندگى همیشه با دوراهیهایى مواجه مى شود که یک راه در بردارنده خشنودى خداوند و دیگرى موجب ناخشنودى اوست .
امام به ما تعلیم داده است که در چنین مواردى از خدا بخواهى که شما را در انتخاب راه صحیح یارى دهد، زیرا اگر در چنین میدانهایى ، خداوند شما را تنها گذارد، نفس اماره و خواهشهاى نفسانى شما ره به سوى باطل خواهند کشید.
امام سجاد - علیه السلام - به ما آموخته است که به پروردگار خویش عرض ‍ کنیم :
و لا تخل فى ذلک بین نفوسنا و اختیارها، فانها، فانها مختارة للباطل الا ما وفقت ، امارة بالسودء الا ما رحمت . ⁽⁵⁶³⁾
خداوند! ما را با خواهشهاى درونى مان تنها مگذار و رها مکن ! زیرا نفس ما راه باطل را بر مى گزیند، مگر آن نفسى که به وسیله تو در راه مبارزه با گرایشهاى منفى نفس موفق شده باشد! نفس ما با سرعت به سوى بدیها پیش مى تازد، مگر آن نفسى که در پرتو رحمت و عنایت تو به صلاح گراییده باشد.
سرشت انسان ، متمایل به صلاح
از آنچه در سطرهاى پیشین یاد شده ، ممکن است که این گمان پدید آید که فطرت و سرشت انسان متمایل به بدى و پستى است ! ولى از فرازهاى دیگر صحیفه سجادیه استفاده مى شود که نهاد آدمى ، سرشته شده بر صلاح و متمایل به ارزشهاست و تمایل به باطل امرى است که عارضى که در نتیجه وساوس شیطانى و عوامل بیرونى بر نفس تحمیل مى شود و منحرف مى گردد.
امام سجاد - علیه السلام - در این باره چنین مى فرماید:
لو لا انه ((اى شیطان )) صورلهم الباطل فى مثال الحق ما ضل عن طریقک ضال . ⁽⁵⁶⁴⁾
اگر شیطان ((عوامل بیرونى انحراف و عناصر مرموز تزویرگر)) نبود و باطل را در قالب حق جلوه نمى داد، هیچ انسانى از راه خدا و راه خدا و راه شریعت و راه حق گمراه نمى شد
معرفت ، عالیترین موهبت الهى به انسان
در میان نعمتهایى که خداوند به فرزندان آدم ، عطا کرده است ، امام سجاد (ع ) از نعمت معرفت و حقشناسى به عنوان مهمترین نعمت یاد کرده است ؛ معرفتى که خداوند در وجود انسان به صورت سرشت قرار داده تا در برابر منعم و صاحب نعمت خویش شاکر و سپاسگزار باشد و معرفتى که به وسیله فرستادن انبیاء و تعالیم وحى از بیرون به انسان عطا کرده تا صاحب نعمت خود - خداى جهان - را بشناسد و حق بندگى را در برابر وى انجام دهد.
امام سجاد (ع ) در این زمینه مى فرماید:
و الحمدالله الذى لوحبس عن عباده معرفة حمده على ما ابلاهم من مننه المتتابعة ... لفتصرفوا فى مننه یحمدوه ، و توسعوا فى رزقه لفم یشکروه . ⁽⁵⁶⁵⁾
سپاس خداى را که اگر ((شناخت )) را از انسان دریغ مى داشت ((و فطرت حقشناسى را در نهاد آدمیان قرار نمى داد و پیامبران را براى تذکر و هدایت و تعلیم آنان نمى فرستادند آنها على رغم بهره ورى از گسترده نعمتها و روزیهاى خداوند، به شکر سپاس او روى نمى آوردند!