کلام زیدیه از نظر روش عقل گراست، یعنی عقل را معتبر می داند و با استفاده از دلایل عقلی به بحث و بررسی مسایل اعتقادی می پردازد و به شبهات پاسخ می دهد، چنانکه از نظر اصول و مبادی کلامی نیز با کلام عدلیه (امامیه و معتزله) هماهنگ است و مهمترین اصل در کلام عدلیه را- که همان حسن و قبح عقلی است- قبول دارد.
1- عقاید کلامی
قبل از این با عقیده زیدیه در مسئله امامت آشنا شدیم. در اینجا با استناد به رساله «العقد الثمین » تالیف امیر حسین بن بدر الدین (662- 582 ه) نمونه هایی از آرای کلامی آنان را درباره مسایل اعتقادی دیگر یادآور می شویم:
الف: صفات خبریه: درباره صفات خبریه از روش تاویل استفاده کرده اند. چنانکه «ید» را به نعمت و قدرت، «وجه » را به ذات، «استوا» را به قدرت تفسیر کرده اند.
ب: رؤیت خداوند: رؤیت بصری خداوند را محال و مستلزم حدوث و جسمانیت دانسته اند. ج: عدل و حکمت: درباره عدل و حکمت الهی گفته اند: خداوند فعل قبیح انجام نمی دهد، و آنچه را به مقتضای حکمت واجب است، ترک نمی کند. همه افعال او نیکو است، زیرا سبب انجام فعل قبیح، یا جهل است یا نیاز، و خداوند عالم و بی نیاز است.
د: خلق افعال و اختیار: تعابیر وی در این باره با نظریه معتزله (تفویض) هماهنگ است نه با نظریه امامیه (امر بین الامرین) ، چنانکه گفته است: «خداوند خالق افعال بندگان نیست، چگونه خداوند آنان را به کاری که خود می آفریند، امر کرده، و از کاری که قضای الهی به تحقق آن تعلق گرفته است نهی می کند؟علاوه بر این، افعال انسانها تابع قصد و اراده آنهاست، و قرآن کریم نیز کارهای انسان را به وی نسبت داده است » .
ه: تکلیف ما لا یطاق قبیح است، و خداوند فعل قبیح انجام نمی دهد.
و: افعال ناروا متعلق اراده خداوند نیست، زیرا اراده فعل قبیح، ناروا است.
ز: مرتکبان کبائر را فاسق می نامیم، نه کافر و نه مؤمن، و اگر بدون توبه از دنیا بروند مخلد در عذاب خواهند بود. از این روی شفاعت نیز مخصوص مؤمنان است، و نتیجه آن افزایش نعمت است، نه آمرزش گناه.
این عقیده با نظریه معتزله درباره مرتکبان کبائر و شفاعت هماهنگ است. و حاصل گفتار این که کلام زیدیه آمیزه ای از عقاید امامیه و معتزله است، و بدین جهت نمی توان آن را مذهب کلامی مستقل بشمار آورد، با این حال متقدمین از علمای زیدیه، بیشتر از متاخرین از احادیث ائمه اهل بیت علیهم السلام بهره گرفته اند، چنانکه احمد بن عیسی بن زید مؤلف کتاب «الامالی » از امام باقر و صادق علیهما السلام و سایر ائمه اهل بیت علیهم السلام بسیار روایت کرده است، ولی دانشمندان چون ابن المرتضی (840- 764 ه) در کتاب «البحر الزخار» و امیر محمد بن اسماعیل صنعانی (1182- 1059 ه) در کتاب «سبل السلام » ، و شوکانی (1250- 1173 ه) در کتاب «نیل الاوطار» ، جز مطالب اندکی از ائمه اهل بیت علیهم السلام نقل نکرده اند. منابع روایی آنان صحاح و مسانید اهل سنت است، و در اجتهاد نیز پس از کتاب و سنت به قیاس و استحسان عمل کرده اند، چنانکه گویی در تاریخ اسلام احادیثی درباره فقه از ائمه اهل بیت علیهم السلام نقل نشده است. (1)
پی نوشت:
1- بحوث فی الملل و النحل، ج 7، ص 468.