مراتب شجاعت در قرآن

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، آیت‌الله مظاهری، استاد اخلاق اسلامی شجاعت را مورد بحث و بررسی قرار داده است، وی بر آن است که شجاعت فضیلتی مهم و اساس حکومت الهی در قرآن است.
آیت‌الله مظاهری در یکی از جلسات اخلاق خویش ضمن بررسی شجاعت در قرآن و روایات اظهار می‌کند: شجاعت، فضیلتی مهم است، به گونه‌ای که قرآن شریف آن را اساس حکومت الهی دانسته و آن را مورد محبّت و عنایت قرار داده است. آیت‌الله مظاهری ابتدا به شجاعت در قرآن پرداخته و آیاتی ذکر کرده و سپس مراتب شجاعت را در قرآن بیان کرده است.
ایشان برای ورود به بحث با دو آیه مراد قرآنی از عدالت را بیان کرده‌اند:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ مَن یَرْتَدَّ مِنکُمْ عَن دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْکَافِرِینَ یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَلاَ یَخَافُونَ لَوْمَةَ لآئِمٍ ذَلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاءُ وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ: اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید، هر کس از شما از دین خود برگردد به زودى خدا گروهى [دیگر] را مى‏‌آورد که آنان را دوست مى‏‌دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند [اینان] با مؤمنان فروتن [و] بر کافران سرفرازند در راه خدا جهاد مى‏کنند و از سرزنش هیچ ملامتگرى نمى‏ترسند این فضل خداست آن را به هر که بخواهد مى‏‌دهد و خدا گشایشگر داناست». (مائده،54)
«إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُم بُنیَانٌ مَّرْصُوصٌ: در حقیقت‏ خدا دوست دارد کسانى را که در راه او صف در صف چنانکه گویى بنایى ریخته شده از سرب‏اند جهاد مى‏‌کنند». (صف،4)
از سوئی دیگر آیت‌الله مظاهری معتقد است که  خداوند شجاعت را از صفات مؤمنان دانسته است، ایشان آیه 29 سوره فتح را در این خصوص ذکر می‌کند: «مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَى الْکُفَّارِ رُحَمَاء بَیْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُکَّعًا سُجَّدًا یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِی الْإِنجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا: محمد [ص] پیامبر خداست و کسانى که با اویند بر کافران سختگیر [و] با همدیگر مهربانند آنان را در رکوع و سجود مى‏‌بینى فضل و خشنودى خدا را خواستارند. علامت [مشخصه] آنان بر اثر سجود در چهره‏‌هایشان است. این صفت ایشان است در تورات و مثل آنها در انجیل چون کشته‏‌اى است که جوانه خود برآورد و آن را مایه دهد تا ستبر شود و بر ساقه‏‌هاى خود بایستد و دهقانان را به شگفت آورد تا از [انبوهى] آنان [خدا] کافران را به خشم دراندازد خدا به کسانى از آنان که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‏‌اند آمرزش و پاداش بزرگى وعده داده‏‌است».
تعریف شجاعت
اما تعریف شجاعت چیست؟ شجاعت به عنوان یک مفهوم تعاریف متفاوتی دارد، از نظر آیت‌الله مظاهری معنای شجاعت، همانا قوت قلب است که معنای آن، طیف گسترده‌ای را شامل می‌شود. هر چه شدّت آن بیشتر شود، ارزش و اهمیت آن بیشتر می‌شود. در واقع هیچ مرتبه‌ای از آن، اعم از ضعیف یا شدید، نامطلوب نیست و مقوله‌ای است که افراط و تفریط در آن راه ندارد.
ارسطو فیلسوف یونانی شجاعت را حد وسط میان جبن و تهور یا گستاخی می‌دانست، وی به قاعده مثلث طلایی معتقد بود که بر اساس آن هر فضیلت حد واسط دو افراط و تفریط است، اما آیت‌الله مظاهری به نقد این باور پرداخته و معقتد است که ینکه گفته می‌شود «تفریط در شجاعت همان جُبن و افراط در آن، همان تهوّر است که در شمار صفات ناپسند است» سخنی نادرست است. زیرا تهوّر از مقوله فعل است، نه صفات، و لذا افراط در شجاعت نمی‌تواند به شمار آید. همچنین جبن، به معنای عدم قوت قلب است، که آن هم تفریط در شجاعت نیست، بلکه نسبت جبن و شجاعت مصداق باب عدم و ملکه است. توضیح آنکه، تهوّر به معنای سقوط است. پس بنّایی که بر زمین سست، ساختمانی را بنا می‌کند، آن ساختمان در معرض سقوط و در هم ریختن است و عمل بنّا، تهوّر نامیده می‌شود.
وی در این خصوص آیه 109 سوره توبه را ذکر می‌کند، «أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْیَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللّهِ وَرِضْوَانٍ خَیْرٌ أَم مَّنْ أَسَّسَ بُنْیَانَهُ عَلَىَ شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ وَاللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ: آیا کسى که بنیاد [کار] خود را بر پایه تقوا و خشنودى خدا نهاده بهتر است‏ یا کسى که بناى خود را بر لب پرتگاهى مشرف به سقوط پى‌‏ریزى کرده و با آن در آتش دوزخ فرو مى‏‌افتد و خدا گروه بیدادگران را هدایت نمى‏‌کند» و ادامه می‌دهد، پس کسی که قوّت قلبش را به طور نابجا و در مورد غیرعقلایی به کار برد، به او متهوّر گفته می‌شود، همچون کسی که خود را در معرض هلاکت قرار می‌دهد یا بدون سلاح به طرف شیر می‌رود، یا بدون سلاح و انگیزه ی عقلایی و شرعی با دشمن درگیر می‌شود. وی نتیجه گرفته است که تهوّر از افعال ناپسند است، نه صفات ناپسند. به علاوه، تهوّر از نظر عقل و شرع محکوم و مطرود است. همچنین جبن، به معنای ضعف قلب است. پس به کسی که از شجاعت و قوّت قلب بی‌بهره است، جُبان و بُزدل گفته می‌شود.
مراتب شجاعت در قرآن
به نظر آیت‌الله شجاعت از نظر شدّت و ضعف، دارای مراتبی است و هر مرتبه‌ای نیز به نوبه ی خود، دارای درجات شدّت و ضعف می‌باشد. اولین مرتبه ی شجاعت، چیرگی بر دشمن در میدان جنگ و جز آن، مانند بحث، مسابقه و … است. خدای تعالی به این مرتبه، چنین اشاره فرموده است«...إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ...: ... خدا او را بر شما برترى داده و او را در دانش و [نیروى] بدنى بر شما برترى بخشیده است...». (بقره، 247)
دومین مرتبه شجاعت از نظر آیت‌الله مظاهری چیره شدن بر نفس اماره و هوای نفس است. چنان که رسول خدا«صلی الله علیه و آله و سلم»فرمود: «اشجع الناس من غلب هواه: شجاعترین مردم، کسی است که بر هوای نفسش چیره گردد.» [نهج‌الفصاحه، ح299]
ایشان به حدیث دیگری «مرحبا بقوم قضوا الجهاد و الاصغر و بقی علیهم الجهاد الاکبر، قیل: یا رسول الله و ما الجهاد الاکبر؟ قال: جهادالنفس: آفرین بر گروهی که جهاد اصغر را پشت سر گذاشتند و جهاداکبر را در پیش دارند. گفته شد: ای رسول خدا، جهاد اکبر چیست؟ حضرت فرمود: پیکار با نفس.» [بحارالانوار، ج7، ص64، ح1] در همین زمینه استشهاد کرده‌اند که بر اساس آن چیرگی در این میدان جز با فضل و رحمت الهی ممکن نیست. این فراز با آیه از قرآن همراه است که خداوند در آن می‌‎فرماید: «... إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّیَ ...: نفس قطعا به بدى امر مى‏کند مگر کسى را که خدا رحم کند». (یوسف، 53)
ایشان سومین مرتبه شجاعت را غلبه بر مشکلات در فراز و نشیب زندگانی دنیا و زرق و برق و سختی‌ها و ناملایمات آن می‌داند که بر اساس سنّت الهی روی می‌دهد. چنان که قرآن‌کریم می‌فرماید: « أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُوا أَن یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ* وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ: آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم رها مى‏شوند و مورد آزمایش قرار نمى‏گیرند* و به یقین کسانى را که پیش از اینان بودند آزمودیم تا خدا آنان را که راست گفته‏اند معلوم دارد و دروغگویان را [نیز] معلوم دارد». (عنکبوت، 2-3)
مرتبه چهارم شجاعت از نظر آیت‌الله مظاهری مقامی بلند و والاست که بالاتر از آن مقامی نیست و آن چیرگی بر صفات ناپسند، خصوصاً ریشه‌کن کردن آنها از وجود انسان و سپس غرس نهال فضایل در جان و دل است، و این مهم،‌ جز با فضل و رحمت خداوند ممکن نگردد. چنان که فرماید: «... وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَکَا مِنکُم مِّنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَن یَشَاءُ...: ... و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود هرگز هیچ کس از شما پاک نمى‏شد ولى [این] خداست که هر کس را بخواهد پاک مى‏گرداند...». ( نور، 21) ایشان نتیجه می‌گیرد که چه نیکو گفته‌اند که این چیرگی همچون چاه کندن با ناخن است. در عین حال که این کار ضروری است -چنانکه پیشتر بیان شد- عقلاً و شرعاً از واجبترین واجبات است.