مقدمه:
مرگ مفارقت روح از بدن است که برای همه موجودات بجز ذات اقدس خداوند متعال اتفاق می افتد اما کیفیت آن در افراد مختلف متفاوت است برای بعضی بسیار آسان و برای بعض دیگر بسیار مشکل است. در این مقاله به بیان حقیقت مرگ و کیفیت آن پرداخته شده است.
انواع مرگها در قرآن
مرگ یک رخداد طبیعی در زندگی انسان است و از جهاتی قابل بحث و تقسیم است که ما با توجه به آیات وارد در این باره، اقسامی از آن را متذکر می شویم:
الف: مرگهای دشوار و آسان انتقال از یک زندگی به زندگی دیگر به طور طبیعی بدون مشکلات نخواهد بود و این نه تنها لحظه مرگ و انتقال از سرای دنیا به سرای آخرت است که همراه با سختی و دشواری انجام می گیرد، بلکه نوزادی هم که دوران کوتاه زندگی در رحم را، پشت سر می گذارد، و می خواهد گام به زندگی جدید نهد، دشواریهایی را احساس می کند.بدین خاطر در روایتی از امام رضا (ع) سه مرحله به عنوان وحشتناکترین مراحل زندگی انسان معرفی شده است.
1 مرحله تولد.
2 مرحله مرگ.
3 مرحله برانگیخته شدن.
آنگاه فرمودند خداوند یحیی (ع) را در این مراحل خوف آور، در پناه امنیت و آرامش خود قرار داده است، چنانکه می فرماید:
«و سلام علیه یوم ولد و یوم یموت و یوم یبعث حیا» (مریم آیه 15) . (1)
اگر چه مرگ از این نظر بدون دشواری و سختی نخواهد بود، ولی از نظر عوارض و دشواریهای غیر طبیعی به دو نوع تقسیم می شود.
1 مرگ دشوار که غالبا مربوط به ظالمان و گناهکاران است.
قرآن در این باره می فرماید: «و جاءت سکرة الموت بالحق، ذلک ما کنت منه تحید» . (ق/19) .
آمد سختیهای مرگ (که تقدیر به) حق است، (به او گفته می شود) این همان چیزی است که از آن گریزان بودی.
و در آیه دیگر می فرماید: «فکیف اذا توفتهم الملائکة یضربون وجوههم و ادبارهم» (محمد/27) چگونه است آنگاه که فرشتگان جانشان را می گیرند در حالی که به صورت و پشت آنان (تازیانه) می زنند. (2)
2 مرگ آسان که غالبا از آن صالحان می باشد.
قرآن در این باره می فرماید: «الذین تتوفاهم الملائکة طیبین یقولون سلام علیکم» (نحل آیه 32) .
پرهیزکاران کسانی اند که فرشتگان جان آنان را در حالی که پاک و پاکیزه اند می گیرند و به آنان می گویند درود بر شما باد.
و در آیه دیگر می فرماید: «یا ایتها النفس المطمئنة ارجعی الی ربک راضیة مرضیة» (فجر/28) .
ای انسان صاحب نفس مطمئن، برگرد به سوی پروردگارت، در حالی که خشنود به پاداش، و برگزیده در نزد خدا می باشی.
عین همین تقسیم، در احادیث اسلامی نیز وارد شده است که نمونه هائی از آن را یادآور می شویم :
مرگهای آسان و دشوار در روایات
1 امام مجتبی (ع) مرگ مؤمن را چنین توصیف می کند: «مرگ بزرگترین مژده و نویدی است که بر مؤمن وارد می شود، زیرا از یک خانه پر مشقت به نعمتهای جاودان منتقل می شود. (3)
2 امام سجاد می فرماید: «مرگ برای مؤمن بسان کندن لباس و باز کردن زنجیر از پا است و مانند پوشیدن فاخرترین لباسها و خوشبوترین آنها است، مرگ برای مؤمن هموارترین مرکب و مأنوس ترین خانه ها است» . (4)
3 امام صادق (ع) می فرماید: «مرگ برای مؤمن بسان بوئیدن بوی خوش است که به خاطر خوشی آن، به خواب سبک می رود و همه دردها، از او رخت بر می بندد» . (5)
درباره مرگهای دشوار روایاتی را یادآور می شویم:
4 امام مجتبی (ع) در این باره می فرماید: «مرگ برای کافران بزرگترین هلاکت است زیرا از بهشت خود (دنیا) به دوزخ و آتش همیشگی وارد می شوند» . (6)
5 امام سجاد (ع) مرگ کافر را چنین توصیف کرده اند: «مرگ برای کافران بسان تعویض لباسهای قیمتی و پوشیدن کثیف ترین و خشن ترین لباسها است و یا انتقال از خانه های مأنوس و سکنی گزیدن در وحشت آورترین منازل و در کنار بزرگترین عذابها می باشد» . (7)
ب: مرگ تن و مرگ قلب غالبا مرگ را به جسم و تن نسبت می دهند، آنگاه که رابطه روح از آن گسسته شود.ولی از نظر قرآن، آن انسانی که از نظر تفکر و تعقل، در درجه بسیار پائین باشد، مرده زنده نما است، از این جهت خدا گروه معاند را مردگانی می داند که نمی شنوند و نه درک می کنند چنانکه می فرماید:
«انک لا تسمع الموتی و لا تسمع الصم الدعاء اذا ولوا مدبرین» (نمل/80) .
تو ای پیامبر، مردگان و کران را نمی توانی بشنوانی، آنگاه که بر تو پشت کنند (و از پذیرش حق سرباز زنند) .
در این آیه مشرکان لجوج مردگانی تلقی شده اند که گویا نیمی فهمند، کرانی معرفی شده اند که گویا نمی شنوند. (8)
و باز می فرماید:
«ا و من کان میتا فاحییناه و جعلنا له نورا یمشی به فی الناس کمن مثله فی الظلمات لیس بخارج منها...» (انعام/122) .
آیا آن کس که مرده (دل) بود و او را زنده کردیم و برای او نوری را آفریدیم که در پرتو آن با بینائی در میان مردم راه می رود، بسان کسی است که در تاریکی ها فرو رفته و از آن بیرون نمی آید! !
از نظر علی (ع) گروه تنبل و بی عار که از جهاد سرباز می زنند و ذلت و تسلط دشمن را به خاطر زندگی چند روزه دنیا، پذیرا می گردند، مردگانند، در حالی که گروه مجاهد که برای حفظ آرمانهای الهی شربت شهادت می نوشند، زندگانند.چنانکه می فرماید:
«فالموت فی حیاتکم مقهورین و الحیات فی موتکم قاهرین» . (9)
و نیز کسانی که نهی از منکر را به کلی ترک نموده، نه از طریق زبان و نه از طریق قلب و نه با اعمال قدرت، با منکران مبارزه نمی کنند از نظر علی (ع) مردگان زنده نما می باشند .چنانکه می فرماید:
«و منهم تارک لانکار المنکر بلسانه و قلبه و یده فذلک میت الاحیاء» . (10)
و در وصف زاهدان و پارسایان می فرماید:
«دلبستگان به دنیا مرگ اجساد خود را بزرگ می شمارند در حالی که پارسایان مرگ دلهای این گروه را بزرگتر می دانند» . (11)
ج موت فرد و اجتماع دانشمندان برای حیات اجتماعی، همچون فرد، اوج و حضیض، و صعود و نزول معتقدند، و به عبارت دیگر: جامعه مانند فرد است و یک فرد تا به سن کمال نرسد، حال پویائی و تهاجم دارد و پس از مدتی که به اوج رشد و قدرت رسید، وقفه ای در پیشروی او نمایان می گردد، آنگاه ضعف و سستی بر اعصاب و قوای او حکومت کرده و در این سن و سال به جای مهاجم، و مدافع است تا آنچه را که دارد، از دست ندهد و سرانجام محکوم به مرگ می شود.
جامعه نیز بسان فرد، مدتی حالت تهاجمی دارد، و پس از مدتی حالت تدافعی به خود می گیرد، و سرانجام منقرض می گردد.و تاریخ جوامع بر اساس مراحل: تکون، تهاجم، تدافع و انقراض شکل می گیرد و در هر دوره ای نوعی فرهنگ و تمدن، بر جامعه حکومت می کند و بالاخره رشد می کند و سرانجام پس از رشد، دوران فترت، و سپس مرگ فرهنگ حاکم بر جامعه فرا می رسد، و فرهنگی نو تکون می یابد.
قرآن به حیات و مرگ جامعه در آیه یاد شده در زیر اشاره می کند:
«و لکل امة اجل فاذا جاء أجلهم لا یستأخرون ساعة و لا یستقدمون» (اعراف/4 3) .
برای عمر هر امتی پایانی است.هرگاه پایان عمرشان برسد لحظه ای نه تأخیر می کنند و نه زودتر فانی می شوند. (12)
مسلما درخشندگی و افول تمدن ها از سنت های قطعی خدا است که بر اقوام و ملل جهان حاکم بوده و خواهد بود ولی هرگز معنی سنت الهی این نیست که جامعه بدون هیچ عاملی از درون پوسیده و فرو ریزد، بلکه برای پیری و فرتوتی جامعه ها عللی است که یکی را از نظر قرآن یاد آور می شویم:
ستم: عامل مرگ جامعه ها ظلم و تعدی در میان ملل از نقطه کوچکی شروع می شود و به مرور زمان به پایه ای می رسد که انفجار به دنبال می آورد و بسان دیگ بخار که بر اثر فشار درونی و بسته شدن دریچه های اطمینان با یک انفجار آنی ساختمانی را فرو می ریزد، ظلم و بیدادگری نیز مایه ویرانی جامعه می گردد.
قرآن به این حقیقت در آیه ای به گونه ای اشاره می فرماید:
«و ما کان ربک لیهلک القری بظلم و اهلها مصلحون» (هود/117) .
هرگز پروردگار تو ظالمانه ملتی را نابود نمی کند، آنگاه که آنان در راه اصلاح و پاکی گام بر دارند.
و در آیه دیگر می فرماید:
«و اذا اردنا ان نهلک قریة امرنا مترفیها، ففسقوا فیها فحق علیها القول فدمرناها تدمیرا و کم اهلکنا من القرون من بعد نوح و کفی بربک بذنوب عباده خبیرا بصیرا» (اسرا/16 17) .
آنگاه که بخواهیم اهل آبادی را نابود کنیم به متنعمان آنان فرمان (اطاعت) می دهیم، پس آنان از اطاعت خدا بیرون می آیند و سزاوار عذاب می گردند در این موقع آن آبادی را ویران می کنیم چقدر جمعیتهائی را پس از نوح نابود ساختیم و کافی است که خدا از گناه بندگان خود آگاه است.
در این آیات، عامل مرگ و فناء جامعه ها، آن هم بر اثر قهر الهی، مسأله گناه و نافرمانی (که جمله های: «ففسقوا فیها» ، و «بذنوب عباده» از آن حاکی است) قلمداد گردیده است.البته قسمتی از گناهان یک نوع رابطه مادی با فرو ریختن نظام جامعه دارد مثلا گسترش ظلم موج تنفر را نسبت به هیئت حاکمه ایجاد میکند و تخم عداوت را در جامعه می پاشد، و قتل و کشتار را به دنبال آورده، و تمدن را از بین می برد.
ولی تأثیر قسمتی دیگر از گناهان در فرو ریختن جامعه، برای ما روشن نیست و شاید رابطه مادی دارد که ما از آن آگاه نیستیم، یا در سایه یک رابطه غیبی، مشمول قهر و عذاب الهی می شوند البته بحث در این مورد گسترده تر از آن است که در این مناسبت بیان گردد.
د مرگ های افتخار آمیز در میان مرگها، مرگهای افتخار آمیزی داریم که به حق باید انسان به آن افتخار کند، و آن مرگ در راه خدا، و در طریق اقامه قسط و عدل، و یا در طریق فراگیری علم و دانش، و سرانجام کسب معارف الهی می باشد.به این نوع از مرگ در آیات یاد شده در زیر تصریح شده است:
«و لا تقولوا لمن یقتل فی سبیل الله اموات بل احیاء ولکن لا تشعرون» (بقره/154) . کسانی را که در راه خدا کشته می شوند مرده نخوانید آنان زندگانند ولی شماها درک نمی کنید. (13)
نه تنها مرگ این گروه، مرگ افتخار آمیز است بلکه، گروهی که در راه تحصیل آئین حق و کسب معارف الهی، خانه و دیار خود را ترک کنند و در نیمه راه مرگ آنان را فرا گیرد، مرگ افتخار آمیزی دارند که در دیگر مرگ ها نیست چنانکه می فرماید:
«و من یخرج من بیته مهاجرا الی الله و رسوله ثم یدرکه الموت فقد وقع اجره علی الله» . (نساء/100) .
آنان که از خانه خود به عنوان هجرت به سوی خدا و رسول او بیرون آیند آنگاه مرگ آنها را درک کند، اجر آنان با خدا است. (14)
پی نوشتها:
1) بحار الانوار، ج 6، ص 158، ان اوحش ما یکون هذا الخلق فی ثلاثة مواطن: یوم یولد و یخرج من بطن امه فیری الدنیا، و یوم یموت فیعاین الاخرة و اهلها، و یوم یبعث فیری احکاما لم یرها فی دار الدنیا...
2) به همین مضمون است آیه های 97/نساء، 28/انفال، 93/انعام و 75/قیامت.
3) اعظم سرور یرد علی المؤمنین اذا نقلوا عن دار النکد الی نعیم الابد (بحار الانوار، ج 6، ص 154) .
4) کنزع ثیاب وسخة قملة و فک قیود و اغلال ثقیلة، و الاستبدال بافخر الثیاب و اطیبها روائح و اوطی ء المراکب و آنس المنازل (بحار الانوار، ج 6، ص 155) .
5) للمؤمن کاطیب ریح یشمه فینعش لطیبه، و ینقطع التعب و الالم کله عنه (بحار الانوار، ج 6، ص 154) .
6) اعظم ثبور یرد علی الکافرین اذا نقلوا عن جنتهم الی نار لا تبید و لا تنفد (بحار الانوار، ج 6، ص 154) .
7) للکافر کخلع ثیاب فاخرة و النقل عن منازل انیسة و الاستبدال باوسخ الثیاب و اخشنها و اوحش المنازل و اعظم العذاب (بحار الانوار، ج 6، ص 155) .
8) به همین مضمون است آیه های 51 52 سوره روم.
9) نهج البلاغه، خطبه .51
10) نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره 374 در این باره به خطبه 87 نیز رجوع شود.
11) نهج البلاغه، خطبه 230 یرون اهل الدنیا یعظمون موت اجسادهم و هم اشد اعظاما لموت قلوب احیائهم.
12) مضمون این آیه در سوره یونس آیه 49 نیز آمده است.
13) به همین مضمون است آیه 169 از سوره آل عمران.
14) به همین مضمون بلکه با توسعه بیشتر، آیه 58 از سوره حج می باشد.
