تفسیر «قرآن به قرآن» و «روایی» از یک سنخ‌اند/ اصالت تفسیر روایی

حجت‌الاسلام والمسلمین هادی زین‌العابدینی، پژوهشگر قرآنی و استاد سطح عالی حوزه علمیه در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)،‌ در پاسخ به این پرسش که اصول تفسیر روایی چیست، گفت:‌ بحث تفسیر مقوله‌ای گسترده در علوم اسلامی و حائز اهمیت است، زیرا قرآن تنها معجزه جاویدان است که از کل انبیا پیشین مانده است، بقیه کتب آسمانی اعم از انجیل و تورات، چه سیره پیامبران باشند و یا جمع‌آوری شده باشند در معرض تحریف بوده‌اند.
زین‌العابدینی ادامه داد: قرآن کریم معجزه‌ای ماندگار در تمام اعصار است و گستردگی‌اش بیش از جمیع علوم در همه تاریخ است. لذا هرکسی نمی‌تواند چنین معجزه‌ای را هر جوری که  می‌خواهد تفسیر یا دستکاری کند.
اصل تفسیر، تفسیر روایی است
وی ادامه داد: مراد پیامبر(ص) از اینکه فرموده‌اند: إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا- کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ: میان شما دو چیز سنگین و گران‏بها مى‌‏گذارم، اگر بدان چنگ زنید هرگز پس از من گمراه نشوید: قرآن و عترت من أهل بیتم، و این دو از هم جدا نشوند تا در کنار حوض بر من درآیند. این است کتاب‌الله و اهل بیت مکمل هم هستند.
زین‌العابدینی با بیان اینکه تفسیر می‌تواند انواع مختلفی داشته باشد، گفت: تفسیر اثری،‌ قرآن به قرآن و تفسیر عقل‌گرایانه از جمله تفاسیر سنتی هستند و امروزه تفاسیری مانند عرفانی،‌ اجتهادی،‌ فقهی اضافه شده است اما اصل تفسیر تفسیری است که روایات مجوز داده‌‎اند و آن تفسیر اثری و روایی است.
وی ادامه داد: اثر به معنای باقیمانده و سنت از یک گروه است، اما در اصطلاع تفسیری، تفسیر اثری تفسیر روایی و حدیثی است. قدمت تفاسیر اثری به قدمت قرآن است. خود رسول الله(ص) بر اساس آیات قران مفسر آن نیز بودند «بِالْبَیِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ: [زیرا آنان را] با دلایل آشکار و نوشته‏‌ها [فرستادیم] و این قرآن را به سوى تو فرود آوردیم تا براى مردم آنچه را به سوى ایشان نازل شده است توضیح دهى و امید که آنان بیندیشند». (نحل، 44) دراین آیه خداوند به پیامبر گفته است معانی را به مردم بیان وآشکار کند.
وی تصریح کرد:‌ از آنجا که پیامبر(ص) به تصریح قرآن « وَمَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَى: و از سر هوس سخن نمى‏‌گوید» (نجم، 4) و با وحی در ارتباط بود، تفسیرشان هم وحی گونه بود. بعد از پیامبر، اهل بیت(ع) مطرح می‌شوند. در اهل سنت صحابه ذیل تفسیر اثری مطرح می‌شوند که ما آن را کنار می‌گذاریم.
زین‌العابدینی افزود:‌ تفسیر روایی در شیعیان هم از هم اقوال پیامبر(ص) در خصوص شان نزول و آیات وجود و هم احادیثی که از ائمه‌اطهار(ع) مانده است، استفاده می‌کند. تفاسیری مانند تفسیر فرات قمی، ‌ تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)، کنز الدقایق، تفسیر البرهان، ‌تفسیر فیض یا تفسیری که آیت‌الله معرفت تا اواخر سوره بقره نوشته شده است از جمله تفاسیر برجسته روایی‌ هستند.
وی ادامه داد: مفسران در تفسیر روایی معتقد بودند که ما نمی‌توانیم با فکر و اجتهاد و عقل خالص به سراغ قرآن رفته و هر چه می‌خواهیم از قرآن برداشت کنیم و این معجزه را نمی‌توان تنها با استفاده از عقل ساده تفسیر کنیم، چون در روایات داریم کسی که قرآن را با رای خود تفسیر کند، باید خود را برای جهنم آماده کند. لذا تحفظ و احتیاط وجود داشته است که قرآن را با خود قرآن و یا با احادیث اهل بیت(ع) عصمت و طهارت تفسیر کنند. قائلین به تفسیر روایی به خود اجازه نمی‌دادند که با عقل و اجتهاد‌های شخصی عرفانی و فلسفی قرآنی  قرآن را تفسیر کنند.
تفسیر روایی و مصادیق آیات
زین‌العابدینی در پاسخ به این پرسش که آیا تفسیر روایی می‌تواند پاسخگوی مشکلات ما باشد و در این صورت آیا این‌کار نیازمند استدلال نیست، گفت:‌ تفسیر قرآن کریم به قرآن و به روایات از یک سنخ‌اند و هر دو را می‌توان اثری دانست. وقتی ما توانستیم معنا و مفهوم قرآن و ظهور عرفی‌اش را که مبتنی بر ظهوری است که با یک استدلال یا از خود قرآن و یا اهل بیت(ع) اثبات می‌شود، می‌توانیم مصادیق را شناسائی کنیم. مصادیق زیرمجموعه یک مفهوم هستند و اگر بگوییم انسان حیوان ناطق است، مفهومی کلی است اما مصادیقش در خارج هستند.
وی افزود: وقتی استدلالی با قرآن صورت بگیرد دیگر در این‌جا وحی تاثیر ندارد و در مصداق‌یابی و به روز رسانی مفاهیم استدلال صورت می‌گیرد،‌ لذا روزی می گفتند مراد از ذلول خواندن زمین در قرآن « هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا: اوست کسى که زمین را براى شما رام گردانید »(ملک، 15) یعنی گهواره و در گذشته این طور تفسیر می‌شد ولی امروز فهمیده‌ایم که زمین حرکت می‌کند و ما را معتدل نگاه می‌دارد.
زین‎‌العابدینی ادامه داد: قرآن از شناسایی انسان‌ها توسط انگشتان صحبت کرده است که امروزه اهمیت انگشت‌نگاری یا چنان که قرآن گفته است چشم‌نگاری در تعیین هویت مشخص شده است. در مصداق‌یابی آیات قرآن نمی‌توان گفت مصداق این آیه این است و جز این نیست و در این زمینه نگاه حصری داشته باشیم و باید بگوییم یکی از مصادیق آیه، می‌تواند این مصداق باشد.  
وی تصریح کرد: امام صادق(ع) نیز در توحید مفضل برای اثبات وجود خداوند به حرکت زمین و آیه آن در قرآن اشاره کرده است. پس معلوم می‌شود تفسیر اثری جایگاه برجسته‌ای دارد و مفاهیم زیادی از طریق تفسیر قرآن به قرآن و روایی به ما می‌دهد که بتوانیم مصادیق زیادی را با آن تطبیق کنیم.
این استاد حوزه علمیه در پاسخ به این پرسش که چه نقدی بر تفسیر روایی وجود دارد، گفت:‌ مشکل تفسیر روایی این است که روایی است و روایات چون مصون از ضعف و اسرائیلیات نیستند مفسر روایی باید مراقب باشد از چه روایاتی استفاده می‌کند، صحت، سقم و جهت صدور احادیث باید مورد توجه باشد و نمی‌توان با هر روایتی تفسیر کرد، چون هم در روایات اهل بیت و یا اهل سنت احادیث ضعیف و غیرصحیح دیده می‌شود و اساسا علم رجال به منظور شناخت احادیث صادر شده است.
آسیب تفسیر روایی
زین‌العابدینی در پاسخ به این پرسش که آیا قائلان تفسیر روایی در اکتفا به روایت صحیح است، گفت:‌ قطعا این ادعا صحیح است چون آن ها نه تنها ادعا کرده‌اند که فقط با روایات تفسیر کرده‌اند بلکه در عمل نیز چنین کاری را انجام داده‌اند و مثلا ما در تفسیر البرهان می‌بینیم مفسر تنها از روایات استفاده کرده است، اما ادعای دوم که همه این‌ها قطعا صادره از اهل بیت است را ما قبول نداریم.
زین‌العابدین با بیان اینکه ایشان از روایات استفاده کرده‌اند که این مساله حسی است و ما می‌توانیم این مساله را ببینیم، گفت: اما اینکه گفته شود این روایات قطعا از اهل بیت(ع) و یا رسول‌الله(ص) است محل بحث است که بعضی ممکن است از ایشان نباشد، ممکن است دست‌کاری شده باشد، مضبوط نباشد و یا اشکالات فنی حدیثی داشته باشد.
وی تصریح کرد:‌ در گذشته بیشتر اخباریون تفسیر روایی می‌کردند و اخیرا اصولیون نیز این تفسیر را انجام می‌دهند. اخباریون بیشتر احادیث را صحیح می‌دانستند و می‌گفتند هر حدیثی که به ما می‌رسد قابل عمل است، اما آقایان اصولی که دقیق‌ترند این بحث را قبول ندارند و معتقدند چون خیلی از روایات با هم معارض‌اند نمی‌توانند از یک فرد صادر شده باشند، لذا استفاده از روایات دقت بیشتری می‌طلبد و باید تحقیق بکنیم که کدام روایت صحیح‌تر است و علامه در تفسیر خودشان در آخر تفسیر نقل روایات می‌کنند و بر خی روایات را رد می‌کنند که با روح آیه منافات دارد و یا ضعیف است و روایتی را برگزیده‌اند که با روح آیه سازگار است.
زین‌العابدینی در پایان و در خصوص اینکه یکی از مسائل تفسیر روایی این است که برای همه آیات روایت متناسب وجود ندارد، گفت: در این جا مفسرین روایی اجتهادی عمل می‌کنند و مثلا یک شان نزولی را از اکرمه یا ابن عباس نقل می‌کنند یا اینکه در تفسیر آن آیه از تفسیر ادبی استفاده می‌کنند و معتقدند این آیات به خاطر محکم بودن و وضوح معانی نیازی به روایت نداشته است.