به گزارش
خبرگزاری بین المللی قرآن(ایکنا)، نشست «تاریخ در قرآن» با عنوان طرح‌واره‌ای برای تاریخ‌کاوی سپهر قرآن به همت پژوهشگاه مطالعات قرآنی و با همکاری انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی روز چهارشنبه 7 مهرماه با سخنرانی محسن الویری، عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
محسن الویری، عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) در ابتدای این نشست درباره پیوند‌های تاریخ قرآن اشاره کرد و دراین خصوص بیان کرد: تاریخ و قرآن به‌گونه مختلفی باهم پیوند خورده‌اند که هر دو آن‌ها همواره به یکدیگر نیازمند هستند، اما در اینجا سوالی مطرح است که قرآن چگونه نیازمند به تاریخ است؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت که منظور نیازمند بودن خود قرآن نیست، بلکه از نظر فهم قرآنی به تاریخ نیازمندیم.
تواتر؛ مهمترین روش اثبات اصالت قرآن وی افزود: اولین موضوعی که قرآن را نیازمند تاریخ می‌سازد، اثبات اصالت قرآن است، به این معنا که از چه منبعی از این موضوع اطلاع بدست بیاوریم این قرآن که اکنون در اختیار ماقرار دارد همان قرآنی است که خداوند بر پیامبر نازل کرده است و هیچ گونه تحریفی در آن به وجود نیامده است. مهمترین روش اثبات، روشی به نام تواتر است، اما در این روش هم برخی از صاحب نظران، تفاوت‌هایی بین تواتر و ضرورت تاریخی قائل شده‌اند.
الویری بیان کرد: ضرورت تاریخی به این معناست که مسلمانان از دیر باز تا کنون به قرآن اهتمام ورزیده‌اند و آن را به دقت رصد کرده‌اند، به همین دلیل تا‌کنون هیچ نوشته‌ای از آن‌ها به ثبت نرسیده است که قرآن در قسمت‌هایی تحریف شده است و آن‌ها نیز بر اصیل بودن قرآن تأکید داشته‌اند.
سنجش تاریخ‌مندی قرآنوی گفت: مبحث بعدی مسئله سنجش تاریخ‌مندی قرآن است، به این معنا که قرآن به تدریج و در یک بازه زمانی پس از رحلت پیامبر(ص) شکل گرفته است. تاریخ گذاری قرآن یکی از مهمترین و سرنوشت ساز‌ترین مباحث مربوط در قرآن، سیر نزول آیات و کشف تقدم و تأخر آن‌ها و پیدا کردن تاریخ نزول آن‌هاست که شاید سیر نزول سوره‌ها در قرآن تقریبا دیدگاه روشنی وجود داشته باشد، اما درباره آیات صدق نمی‌کند و روش تاریخ گذاری در قرآن، یعنی کشف زمان نزول بر اساس قرائن تاریخی یکی از روش‌های مختلفی است که برای این کار پیشنهاد شده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه باقر العلوم(ع) اظهار کرد: تاریخ قرآن دارای مباحثی است که هرکدام بیانگر اهمیت تاریخ در قرآن است که یکی از این مباحث رابطه بینامتنی قرآن با کتب آسمانی پیشین که بر مشترکات قرآن و تفسیر و توجیه آنان در نظر دارد، دومین مبحث، فهم درون مایه‌های قرآنی است که بخش قابل توجهی از آن به رویدادهای مربوطه است و با توجه به روش بیان رویدادهای تاریخی در قرآن که اغلب نظم کرونولوژیک(مبتنی بر توالی زمانی) ندارد و خود را ملزم به بیان همه جزییات نمی‌داند، فهم بسیاری از آیات وابسته به اطلاعات بیرونی تاریخی است و آگاهی‌های تاریخی مرتبط با سیر نزول آیات و شأن نزول آیات و ناسخ و منسوخ و ملاحظات تفسیر آیات تاریخی قرآن هم باید نظر گرفته شود.
سیر تاریخی تفسیر قرآنوی ادامه داد: مبحث بعدی سیر تاریخی تفسیر قرآن، به این معنا که دانش تاریخ را با این رویکرد که بخواهیم یک دانش بومی طراحی کنیم، در مبانی معرفتی، جهت‌گیری‌ها به شدت نیازمند متون دینی است که قرآن بخش اصلی آن را تشکیل می‌دهد، اما بحث مهم‌تر اهمیت آگاهی از داده‌های تاریخی قرآن برای هر نوع پژوهش مرتبط با پیوند‌های تاریخ و قرآن و پژوهش در تمامی زمینه‌های تعامل تاریخ و قرآن و یا سودمندی‌های هر یک از این دو برای دیگری است.
جایگاه تاریخ در قرآن؛ یک مسئلهالویری بیان کرد: مسئله بعدی در رابطه با جایگاه تاریخ در قرآن و تبدیل شدن آن به‌عنوان یک مسئله است، که در این مورد توجه به سه نکته ضروری است؛ مورد اول این است که تاریخ یکی از مسئله‌های مورد اهتمام قرآن است، که در اینجا مقصود از مسئله همان معنای سیاست گذرانه است، به این معنا که در دانش سیاست گذاری عمومی، مشکلی که عمومیت داشته باشد و یک پاسخ از سوی مسئولان بطلبد را مسئله می‌گویند.
وی افزود: مسئله گاه به گونه‌ای است که مردم نسبت به آن آگاهی ندارند و دین هم هیچ اصراری برای آگاه سازی مردم ندارد و فقط گاهی برای برخی از مسائل راه حل‌هایی ارائه می‌دهد، اما نوع دیگر مسئله به گونه‌ای است که عامه مردم از آن آگاهی ندارد، اما دین می‌کوشد تا آن را برای مردم یادآور شود و راهکار‌‌های خود را که به اصطلاح به آن سیاست گفته می‌شود ارائه کند.
محسن الویری بیان کرد: قرآن به مثابه و هدایت رشد مردم از طریق سیاست ایجاد توجه به تاریخ درصدد برطرف کردن این مشکل است، که برای اثبات تاریخی بودن قرآن نشانه‌های متعددی وجود دارد؛ یکی از نشانه‌های تاریخی بودن قرآن نام 20 سوره از قرآن است که دلالت تاریخی دارد و دومین نشانه حجم وسیع آیات مربوط به تاریخ قرآن است و برخی براین باورند که حدود سه پنجم قرآن را مباحث تاریخی شکل می‌دهد.
جایگاه تاریخ در قرآن؛ نظام معنایی و تاریخ نگری و تاریخ نگاری عضو هیئت علمی دانشگاه باقر العلوم(ع) بیان کرد: مبحث بعدی جایگاه تاریخ در قرآن از نظر نظام معنایی و تاریخ نگری و تاریخ نگاری قرآن است به این معنا که باید بین گزاره‌های مربوط به رویدادهای تاریخی در قرآن و نظام معنایی تاریخ به مثابه یک شاخه معرفتی در قرآن فرق نهاد.
الویری بیان کرد: منظور از نظام معنایی با توجه به این‌که واژه تاریخ در قرآن بکار نرفته است، اگر کسی بخواهد به دنبال مفهوم اصطلاحی آن در قرآن برود، کدام واژه بیانگر این موضوع است؟ و عقیده من این است که 28 واژه یا تعبیر که برخی از آن‌ها خود دارای چند واژه و تعبیر فرعی است تاریخ نگری و تاریخ نگاری را برای ما بیان می‌کند و قرآن در قسمت‌های مختلف برای بیان تاریخ نگری از کلمه‌هایی همچون آیه، اثر، اِذ، اول، سطر، یوم، ایام، یومئذ، بین یدیه، تلاوت، حدیث، ذکر، رقم و ... است.
جایگاه تاریخ در قرآن؛ ویژگی‌های تاریخ ورزی وی اضافه کرد: مبحث بعدی جایگاه تاریخ در قرآن از نظر ویژگی‌های عمومی تاریخ ورزی در قرآن که دارای ویژگی‌هایی همچون پیوند دادن به رویدادهای تاریخی با اسماء و صفات خداوند، اهتمام ویژه به قانون‌مندی تاریخ و پرهیز از یک سویه نگری، ورود به لایه‌های درونی نقش آفرینان تاریخ که در حالت عادی راه آن بر روی مورخان بسته است، گسترش مرزهای علیت تاریخی، عوامل ماورائی، آمیختن نقد و تحلیل، درس‌آموز معرفی کردن رویدادهای تاریخی، الگوپذیر معرفی کردن برخی چهره‌های تاریخی و سرانجام ظرفیتی سازگار با اعجاز قرآن است.
قانون‌مندی؛ اولین مبحث تاریخی قرآنالویری بیان کرد: گونه‌های مباحث تاریخی قرآن به دو دسته تقسیم می‌شود؛ اولین نوع که در قالب قانون‌مندی بیان شده خود به دو دسته تقسیم می‌شود؛ اولین نوع مصرح بودن است به این معنا که که در قرآن یک گزاره در قرآن به صراحت به‌عنوان قانون بیان شده است و دومین نوع آن مستنبط بودن است، به این معنا که یک گزاره در قرآن به صراحت به عنوان قانون بیان نمی‌شود، اما از قرائن می‌توان استنباط کرد که قرآن درصدد بیان یک قانون تاریخی است که آن آیات در قرآن همواره با نشانه‌هایی برای بیان این موضوع است.
عضو هیئت علمی دانشگاه باقر العلوم(ع) ادامه داد: یکی از این نشانه‌ها این است که آن آیه همراه با کلیدواژه‌هایی بیان می‌شود که این کلید واژه‌ها کلماتی همچون سنت، ضرب، اراده، عهد، کتاب، کلمه است که به معنای قانون یا جعل قانون است. مورد دوم استفاده از ادات تعلیلی همچون؛ کذلک، ذلک بأن است و مورد سوم استفاده از سیاق آیات است که نمونه‌هایی از این موضوع در سوره سبأ بیان شده است.
الویری اظهار کرد: قانون‌مندی تاریخ به چهار دسته تقسیم می‌شود؛ اولین نوع آن از نظر مربوط بودن به کلیت تاریخ یا جوامع درون تاریخ است که اولین مورد آن مربوط به کلیت جامعه است به این معنا که تکرار ناپذیر است و دارای یک مصداق است و دومین مورد آن مربوط به درون جامعه است.
وی گفت: دومین نوع از نظر قلمرو است که مربوط به انسان به حیث فردی، اجتماعی و گروهی خاص از انسان‌هاست. سومین نوع تقسیم بندی از نظر نقش انسان در آن از نظر مطلق و قطعی و مشروط بودن آن است و چهارمین و آخرین نوع تقسیم بندی از نظر تعلق به جبهه حق و باطل است که مصداق جبهه حق در آیه 96 سوره مریم و مصداق جبهه باطل در آیه 18 سوره ابراهیم بیان شده است.
مباحث تاریخی قرآن-رویدادها؛ دومین مبحث تاریخی قرآنعضو هیئت علمی دانشگاه باقر العلوم(ع) اظهار کرد: دومین گونه بعد از قانون‌مندی مباحث تاریخی قرآن- رویدادها است که به سه دسته اقوام و گروه‌ها، سرزمین‌ها و شخصیت‌های ستوده و نکوهیده است. که در مورد اقوام در قرآن از کلماتی همچون سبأ، قریش، قوم نوح، قوم عاد، قوم ثمود، قوم ابراهیم، اصحاب مدین، قوم هود، قوم لوط، قوم صالح و قوم موسی استفاده شده است.
وی افزود: در مورد سرزمین‌ها نیز در قرآن بیان شده که اغلب اطلاعات تاریخی مهمی در آن بیان شده است و در سوره‌هایی همچون یوسف و زخرف به این موضوع اشاره شده است و در مورد شخصیت‌های نقش آفرین در قرآن باید گفت: که این این شخصیت‌ها دو نوع است؛ نوع اول ستوده شده، که منظور پیامبران و برخی افراد همانند لقمان است و نوع دوم نکوهیده شده که در قرآن درباره ویژگی‌ها و اخلاق و رفتار آن‌ها صحبت به میان آمد همانند فرعون و چه آن‌هایی که چهره باطل داشتند همانند جالوت و قارون در قرآن بیان شده است.
وی در پایان دو مورد را متذکر شد و بیان کرد: آنچه که بیان شد بیانگر آن است که اجرای طرح‌های مختلف بین قرآن پژوهان و تاریخ پژوهان ضرورت دارد که اکنون زمینه انجام این فعالیت‌ها ممکن است و مبحث آخر این‌که مهمترین روش‌های تفسیر قرآن از نظر نوع مواجهه با آیات بر سه نوع است؛ تفسیر اول تفسیر ترتیبی است که از آغاز تا پایان قرآن به ترتیب مورد تفسیر قرار می‌گیرد، تفسیر دوم تفسیر تنزیلی است که با توجه به سیر نزول است و آخرین نوع تفسیر تفسیر موضوعی قرآن که ممکن است که یک موضوع درون دینی و یک موضوع برون دینی انتخاب شود و سپس آیات مرتبط با آن از قرآن استخراج شود و با روش خاصی مورد تفسیر قرار می‌گیرد، اما به نظر می‌رسد تفسیر تاریخی قرآن گونه‌ای خاص و متمایز از این سه نوع است که سوره‌ها بر اساس توالی زمانی و رویداد تاریخی نظم می‌یابند و تفسیر می‌شوند که در این صورت می‌توان آن را از جمله تفسیر موضوعی برشمرد، اما در این حالت هم نباید از یاد برد که اگر سه پنجم از آیات قرآن مربوط به تاریخ باشد، عملا در این تفسیر موضوعی نیز همه قرآن نظمی دوباره می‌یابد و باید گفت تفسیر تاریخی قرآن بایستگی‌های معرفت شناختی و روش شناختی خود را دارد.
