علوم حدیث : از وقتی که در اختیار ما قرار دادید، متشکریم. لطفاً به گوشه هایی از زندگی، آثار و تحصیلات خودتان اشاره فرمایید.
استاد کورانی: بسم الله الرحمن الرحیم. این جانب علی کورانی عاملی، در سال 1945م. در جنوب لبنان (جبل عامل)، روستایی نزدیک صور متولد شدم. روستای ما محل تبلیغ مرحوم سیدعبدالحسین شرف الدین بود، که من به برکت ایشان طلبه شدم و به نجف رفتم. در آن جا تقریباً ده سال، در درس های آیة الله خوئی و شهید صدر شرکت کردم. در ایام تبلیغی، ماه مبارک رمضان و محرم، در داخل عراق مشغول تبلیغ بودم. بعداً، به عنوان وکیل آیة الله حکیم و سپس وکیل آیة الله خویی در کویت بودم. بعد از آن به لبنان برگشتم، برای فعالیت های اجتماعی، تبلیغ و تدوین نوشته ها و یاد داشت هایی که از حدود سی سال قبل تهیه کرده بودم، از جمله: عصر ظهور و معجم احادیث امام مهدی(ع) و اخیراً، مشغول کتاب «تدوین القرآن» در ردّ شبهات مطرح شده علیه شیعه در باره قرآن بودم. و دراین مورد، در منابع فعلی اهل سنت، اسنادی پیدا کردیم که این نسخه موجود قرآن را نسخه قرآن امیرالمومنین (ع) می داند.
بعد از انقلاب اسلامی به جمهوری اسلامی ایران آمدم و در تهران با دوستان مان در زمینه حرکت های انقلابی در عراق و لبنان فعالیت داشتیم، بعداً به قم آمدم و حدود پانزده سال است که در قم مشغول فعالیت های تحقیقی هستم.
علوم حدیث : از چه زمانی و با چه علل و انگیزه هایی به پژوهش های حدیثی روی آوردید؟
استاد کورانی: الحمدالله از طفولیت علاقه مند بودم که راجع به امام مهدی (عج) بدانم و هنگامی که نجف بودم، مکتب امام امیرالمؤمنین(ع) تازه تأسیس شده بود، کلید آن را می گرفتم و شب برای مطالعه می ماندم و تمام کتاب هایی که مربوط به حضرت بود، مطالعه کردم. مسئله امام مهدی(عج) و انتظار فرج او، یک مسئله اعتقادی و مشترک بین شیعه و اهل سنت است. در کویت با مرحوم سید عباس مهری، مؤسس مکتب امام امیرالمؤمنین(ع) دوست بودم. ایشان وقتی که این مؤسسه را تأسیس کرد، گفت: می خواهم یک کار خوبی بشود. من پیش نهاد کردم که این موضوع کار بشود و ایشان پذیرفت و در این مؤسسه در باره موضوع امام مهدی(عج) کار شد.
بعداً انقلاب مبارک و اسلامی ایران و زمینه ساز بودن آن در حرکت حضرت مهدی (عج) انگیزه ای دو چندان شد برای تحقیق در این موضوع و الحمدالله درباره حضرت مهدی کتابی نمانده مگر این که آن را خوانده ام.
علوم حدیث : در مدتی که با حدیث و کتاب های حدیثی سروکار داشته اید، چه تاثیر روحی خاصی در خود احساس می کنید؟
استاد کورانی: از استادم در جبل عامل شنیدم که می گفت: هر موقع که ناراحت می شوم کتابهای حدیثی را باز می کنم و می خوانم دلم آرام می گیرد.
انس با احادیث اهل البیت(ع) اثر خاص وضعی در انسان دارد.
در نجف هم وقتی که با بعضی طلاب که اظهار ناراحتی می کردند برخورد می کردم، چند دارو برای آن ها تجویز می کردم. یکی این که کتاب های حدیثی را باز کن و چند حدیث از ائمه(ع) را مطالعه کن. دوم این که قرآن را باز کن و قدری از آن بخوان. سوم این که در صحن حضرت امیرالمؤمنین(ع) بنشین و به گنبد و بارگاه حضرت امیر(ع) نگاه کن این سه امر را اساتید اخلاق در نجف می گویند.
انسان وقتی که احادیث اهل بیت(ع) را بخواند در قلب خود احساس نورانیت می کند.
علوم حدیث : هم اکنون چه کارهایی را در دست پژوهش و تحقیق دارید؟
استاد کورانی: عقاید شیعه و سنی از کتاب و سنت نشات گرفته و اکنون به یک دوره اعتقادات مقارن نیاز داریم. معمولاً اعتقادات را یا به شیوه سخنرانی بیان می کنند یا به شیوه کلامی و فلسفی. الان مشغول تهیّه یک دوره اعتقادات که بیش تر آن حدیث باشد هستیم و یک جلد آن را به اتمام رسانده ایم.
علوم حدیث : چه انگیزه ای بیش تر باعث شد که این تحقیق را شروع کردید؟
استاد کورانی: چون الان نیاز داریم به عقاید و مبانی آن، لذا من این شیوه مرحوم آیة الله بروجردی (قدس) را که در واقع نگاه تاریخی به مسائل است، بسیار دوست دارم. مثلاً مسئله رؤیت خداوند متعال که آیا به چشم قابل رؤیت هست یا نه؟ ریشه آن از کجا آغاز شده است؟ تسلسل تاریخی مسئله از آغاز تا عصر ما، این نگاه تاریخی به مسائل، روش بارز آقای بروجردی بود.
علوم حدیث : اگر صلاح بدانید بعضی نکات جالب و مهم که در تحقیقات حدیثی به آن دست یافته اید نقل فرمایید.
استاد کورانی: در زمینه عقاید از آقای بروجردی نام برده شد. ایشان نظریه ای در فقه دارند و می گویند ما فقه را باید دو قسم کنیم: متلقاة و تفریعی، «فقه متلقاة» فقهی است که راویان، حدیث را به طور مستقیم از امام گرفته اند.این همان ثروتی است که اصحاب دست به دست از ائمه گرفته اند و به ما رسانیده اند. اما «فقه تفریعی» فقهی است که فقها بعدها امور و فروع مورد نیاز را تفریع کردند. این دو فقه مهم است مثلاً شهرت در فقه متلقاة حجت است. و در فقه تفریعی نه، و این خیلی مهم است و اثر عملی هم دارد. ایشان نظرش این بود که فقه متلقاة و تفریعی تا عصر محقق حلی محفوظ بود اما بعد از محقق حلی این دو فقه مخلوط شد.
این دو روش متلقاة و تفریعی را می توانیم در عقاید هم مطرح کنیم. در این وادی یک مسئله متلقاة داریم و یک مسئله تفریعی و اجتهادی، در امور متلقاة می بینیم که اعتقادات ما آن قدر احادیث آن شفاف و روشن و صحیح اعلایی است که شبهه ای در آن راه پیدا نمی کند؛ مثلاً در فقه چقدر خوشحال می شویم که این سند اعلایی است و آن را می بینیم، مثلاً روایتی که می بینیم مسندش خوب است؛ مثلاً علی ابن ابراهیم عن ابیه عن ابن ابی عمیر عن هشام عن امام الصادق (ع) که نوع سند اعلایی است. در عقاید احادیث اعلایی بسیار زیادی داریم. در تفسیر هم من روایات با سند اعلایی دیدم، وقتی که ما در اعتقادات متلقاة این گونه روایات داریم، دیگر نیازی به خیلی از امور فلسفی و تفریعات نداریم. نیاز ما به تفریع در فقه بیش تر از نیاز ما به تفریع در عقاید است. البته اگر کلام و اعتقادات را به صورت مقارنه ای بخوانیم بهتر است، هم چنان که باز در فقه، نظر مرحوم آقای بروجردی این بود که فقه باید مقارنه ای خوانده شود، چون فقه شیعه حاشیه تصحیحی برفقه سنّی هاست؛ چون دولت، قضات و حکومت دست سنی ها بود و ائمه(ع) جریات و احکام فقهی را تصحیح می کنند. در اعتقادات هم ما می بینیم که حرکات و جریانات اعتقادی مختلفی بعد از پیامبر اسلام(ص) رخ داده است و ائمه(ع) در مقابل آن ها ایستاده اند. پاسداری اهل بیت(ع) از توحید و اعتقادات اسلامی از امیرالمؤمنین(ع) تا امام عسگری(ع) بسیار روشن است.
علوم حدیث : اهمیّت و جای گاه سنت را در تبین و معارف دینی چگونه ارزیابی می فرمایید، هم چنین سنت در نسبت با قرآن از چه جای گاهی برخوردار است؟
استاد کورانی: البته ما مقلد آن طرز تفکر نیستیم که می گوید نیازی به سنت نداریم و قرآن کافی است، بلکه اعتقاد داریم که پیامبر(ص) فرمود: «انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی».
عترت شامل دو معناست: رهبری عترت و بیان عترت، بیان عترت یعنی سنت و لذا سنت حکم اهل اسلام است و قرآن تنها کافی نیست، قرآن مفسر می خواهد و لذا اسلام دو رکن دارد: قرآن و سنت.
علوم حدیث : بیشتر توضیح دهید که رابطه سنت با قرآن چگونه است؟
استاد کورانی: خداوند متعال از آغاز ارسال انبیا و انزال کتب، مسئولیت بیان کتب الهی را به پیامبران و اوصیا آن ها سپرده است؛ بدان دلیل که خود می فرماید: ان علینا جمعه و بیانه. یعنی خود خداوند است که مبین را مشخص می نماید و آن را به عهده عامه مردم نگذاشته است، لذا در زمان حضور پیامبران این مسئولیت بر دوش آنهاست و پس از آن بر عهده اوصیای آنها وائمه اطهار(ع) است. می توان گفت که قرآن و سنت مثل اکسیژن و هیدروژن است که آب بدون یکی از این دو حاصل نمی شود، قرآن هم به تنهایی حجت نیست، بلکه سنت تکمیل کننده آن است.
علوم حدیث : قرآن را در واقع نمی توان بدون اهل بیت(ع) و سنت، فهم و تفسیر کامل کرد؟
استاد کورانی: بله، در غیر محکمات و نیز در مجموع محکمات و متشابهات قرآن را بدون اهل بیت(ع) نمی توان تفسیر کامل کرد، اما در محکمات می توان. بعضی علما قدس الله نفسه گویند ظواهر قرآن حجیت ندارد. اما ما نمی گوییم ظواهر حجیت ندارد، بلکه می گوییم، قرآن بدون روایات پیامبر و ائمه اهل بیت(ع) قابل استفاده نیست و نمی توان به آن عمل کرد. من تعجب می کنم از آقایانی که در حوزه، کار تفسیری و قرآنی می کنند، اما کم تر روایات تفسیری را مطالعه و بررسی می کنند و حال آن که روایات تفسیری زیاد است و حداقل صدهزار روایت تفسیری داریم و از این مجموعه عظیم و گنج پربها کم استفاده می شود. بعضی از مفسران نظریات صوفیه و عرفا را می بینند، برخی، به روایات سنی ها و منابع تفسیری آن ها، مانند فخر رازی و غیر آن رجوع می کنند و یا دیدگاه های تفسیری مفسران شیعه را از نظر می گذرانند، اما به روایات کم توجه اند.
علوم حدیث : روایات مربوط به تفسیر قرآن و فضیلت سوره ها، روایاتی است که، مفسران به آن ها توجه خاصی نمی کنند. آیا به خاطر این نیست که سند آن ها متقن نیست؟
استاد کورانی : درست است. این نوع روایات را داریم، اما روایات با سند اعلایی در تفسیر قرآن، داریم، مثلاً در کتاب تفسیر برهان راجع به سوره یوسف تقریباً دو صفحه روایات به سند اعلایی هست.
علوم حدیث : دلیل حجیّت سنت پیامبر و ائمه(ع) از نظر قرآن چیست؟
استاد کورانی: در قرآن آمده است که: «ما آتیکم الرسول فخذوه و مانهاکم عنه فانتهوا»، «یا ایها الذین آمنوا اطعیوا الله و اطعیوا الرسول» دلالت این دو آیه برای تمام مسلمین است و مورد اجماع همه هم هست که اطاعت از رسول به دستور قرآن است.
علوم حدیث : به نظر حضرت عالی با توجه به اطلاعات و مطالعاتی که دارید، آیا حدیث در حوزه های علمیه جای گاه خود را پیدا کرده است؟
استاد کورانی: الحمدالله رب العالمین بعد از انقلاب مبارک اسلامی، قدم های مهم و وسیع شروع شده، شیعه از اول به حدیث اهمیت داده است، حوزه های علمیه در قرون مختلف به حدیث اهمیت داده است به مضامین احادیث، به بررسی احادیث، چه از منابع شیعه و چه منابع سنیها. بعد از انقلاب اسلامی حرکت های مهمی در توجه به حدیث پیدا شد. می توان گفت الان ما در اوایل راه هستیم. الان انواع کارهای حدیثی شروع شده است، از جمله تأسیس دارالحدیث با بخش های گوناگون یا همین مجله پژوهشی شما در زمینه حدیث و حوزه های دیگر مربوط به حدیث.
علوم حدیث : چه پیش نهادی در خصوص بهره گیری بیش تر از حدیث در حوزه و جامعه به نظر شما می رسد؟
استاد کورانی: برای خود حوزه، در واقع ما بانک احادیث لازم داریم تا سؤال های گوناگون حدیثی را سریعاً پاسخ گوید. دیگر، یک معجم حدیثی جامع که هم لفظی باشد و هم موضوعی؛ همراه با ترجمه. اگر این کار انجام شود حوزه و مردم خیلی استفاده می کند. الان خیلی از مردم، دوست دارند که بدانند آیا در فلان موضوع، حدیثی هست یا نه؟ و اگر هست ترجمه آن چیست؟
علوم حدیث : موقعیت کتب اربعه و صحاح سته را در جوامع شیعی و سنی چگونه ارزیابی می کنید و چه ویژگی هایی در آن ها وجود دارد؟
استاد کورانی: جایگاه کتب اربعه در بین شیعه و صحاح سته در میان اهل سنت خیلی قوی و محکم است. ولی برادران ما از عامه، حاضر نیستند که در صحاح سته خصوصاً بخاری کمی بررسی علمی کنند، زیرا می گویند: «بخاری کتاه معصوم من الجلد الی الجلد»و معنای صحاح سته و منابع معتبر این است که قابل مناقشه نیست و باید قبول کرد حتی اگر در آن ها تناقض هم باشد. اما کتب اربعه گرچه نزد ما معتبر است اما قابل بحث و بررسی است. و هر مجتهدی می تواند بررسی کند و به نتیجه برسد که این سندش ضعیف است و آن دیگری قوی. و لذا کتب اربعه نزد شیعه یک جای گاه قوی و قابل بحث علمی دارد و صحاح سته نزد سنی ها جایگاهی قوی اما قابل بحث علمی نیست.
علوم حدیث : اگر ممکن است ویژگیهای کتب اربعه و صحاح سته را هم بیان بفرمایید.
استاد کورانی: من ادعا می کنم کتاب کافی دقیق ترین کتاب علوم حدیث، نزد شیعه و سنی، است. شما می توانید کتاب کافی را با هر کتاب حدیثی از شیعه و سنی مقایسه کنید و آن گاه می بینید که از چه عمقی برخوردار است. ما می بینیم کتاب کلینی و بخاری در یک عصر تألیف شده و مؤلفان آنها معاصر هستند اما روش و دقت کاری کلینی نسبت به کلیه کتاب های قبل و معاصر او برتر است. بخاری در واقع پیش نویس بود و ماند، لذا خیلی از اوقات عنوان بابی را دارد اما ذیل آن حدیثی نیست یا حدیثی که تحت عنوان آمده با آن تطبیق ندارد و حدیث در موضوع دیگری است، این گونه احادیث زیاد است.
علوم حدیث : در جریان منع کتابت که یکی از حوادث مهم تاریخ کتابت حدیث است، علل روی کرد خلفا به منبع حدیث و ضبط چگونه است؟
استاد کورانی: این به جریان انتقال قدرت به بعد از پیامبر برمی گردد، واقعیت این بود که برای عرب سنگین بود که بنی هاشم حاکم مطلق بشوند. پیامبر از بین بنی هاشم مبعوث شد و بعد از پیامبر هم بنی هاشم حاکم تمام قبایل قریش می شدند و این امر برای آنان سنگین بود. لذا بعد از پیامبرنشستند و خلیفه دوم گفت: نبوت برای بنی هاشم کافی است و باید خلافت در قبایل قریش بگردد. اصل قضیه این بود که خودشان حکومت تشکیل دادند و حدیث پیامبر با این کار متناقض بود و ترسیدند اگر حدیث پیامبر از زبان پیامبر تدوین شود برای شان دردسر آفرین باشد و خلافت شان زیر سؤال برود، لذا تصمیم گرفتند اول اکتفا به قرآن کنند، چنان که در زمان مریضی پیامبر(ص) وقتی که خواست وصیت کند عمر گفت: قرآن، کافی است و حتی مفسر قرآن، از بنی هاشم هم، لازم نیست، خلیفه حق تفسیر قرآن دارد و این حق خلیفه است. وقتی که قرآن، کافی است و حق تفسیر قرآن با خلیفه باشد، دیگر نیازی به سنت پیدا نمی شود و خلیفه احادیثی را که مناسب است انتخاب می کند.
آقای رشید رضا به این نظریه که می رسد می گوید: صحابه نخواستند تمام سنت پیامبر را دین قرار بدهند لذا تدوین حدیث مشکلات زیادی برای آن ها داشت و مردم را منع کردند. اما مردم به این دستور خلیفه مقید نبودند، ائمه اهل بیت(ع) ایستادند، خود حدیث تدوین کردند و هم دستور دادند که تدوین حدیث
کنند.
علوم حدیث : به نظر شما چه کسانی در حفظ جای گاه حدیث در مذهب تشیع نقش مهم و اصلی را داشتند؟
استاد کورانی: تعدادی در حضور ائمه(ع) بودند که اصحاب اجماع بودند، امام صادق(ع) فرمود: «لولا هؤلاء لدرست احادیثاً اهل البیت». این اصحاب اجماع احادیث را حفظ کردند. در غیبت صغرا بعد از حضور اهل بیت(ع) در درجه اول به اعتقاد من مرحوم کلینی قدس الله نفسه الزکیه است (از عجایب دنیاست که قبر مرحوم کلینی رئیس محدثان شیعه در بغداد در مسجد سنّی هاست و قبر بخاری در بخارا در مسجد شیعه هاست و این را می توان نشان وحدت تلقی کرد).
پس مرحوم کلینی بالاترین نقش را بعد از حضور و زمان ائمه دارد و بعید نیست این کار او به توجیه مستقیم حضرت علی(ع) باشد.
علوم حدیث :پس جا دارد که دارالحدیث و جاهایی که قدرت دارند «کلین» را رونق دهند.
استاد کورانی: اگر مرکز حدیث ایران «کُلِین» شود و دانشگاه حدیث در «کلین» باشد و قبر مرحوم پدر کلینی احیا شود و یک مسجد مفصل در آن جا ساخته شود خیلی مناسب است.
علوم حدیث : حدیث در میان شیعه و اهل سنت چه ادواری را پشت سر گذاشته است؟
استاد کورانی: در عامه، اول منع مطلق حدیث، مرحله بعد به دستور عمر بن عبدالعزیز فرمان تدوین حدیث صادر شد.(برادران اهل سنت این مرحله را مهم می دانند و تقریباً صد سال بعد از وفات پیامبر ص بود) پس حدیث در میان اهل سنت دو دوره داشته: یکی منع و دیگری تدوین. دستور تدوین حدیث هم زیر نظر دولت ها و حکومت ها آن هم تدوین حدیث پیامبر و عمر با هم.
اما نزد شیعیان و اهل بیت(ع) مرحله منع تدوین حدیث نداریم. می توانیم بگوییم مرحله تلقی احادیث که این از اصول اربعمائه شروع شده است. نحوه تدوین این اصل ها این گونه بوده است که مطالب را از امام(ع) می شنیده و آن ها را در دفترهایی یادداشت می کردند، پس اصول یعنی همان دفترچه های یادداشت از امام(ع) و اولین جمع موسوعی و آکادمی از مرحوم کلینی قدس سره است.
علوم حدیث : به نظر شما برجسته ترین کاری که تشیع و تسنن در حوزه حدیث، انجام داده اند چیست؟
استاد کورانی: در جهان اسلام و مراکز اسلامی کارهای برجسته ای در زمینه حدیث انجام داده اند؛ مثلاً در حوزه قم، دارالحدیث، مؤسسه بزرگی است که به کار حدیث در جنبه های مختلف اشتغال دارد. برشمردن کارهای همین مؤسسه حدیثی می تواند حجم و عمق کار را نشان دهد.
علوم حدیث : به نظر شما کدام یک از شیعه و عامه در زمینه حدیث کارهای جدید و قوی تر کرده اند؟ و کدام جلوترند؟
استاد کورانی: در حفظ و نشر حدیث و یاد دادن آن به مردم، سنیّ ها جلوترند. آنان احادیث بخاری را به مردم و بچّه ها یاد می دهند، در پاکستان، هندوستان احادیث را می خوانند و حفظ می کنند. اما در تحقیق و تحلیل احادیث، شیعه جلوتر است.
علوم حدیث : عوامل و انگیزه های جعل روایات چه بوده است؟ آیا غیر از مسائل حکومت مسائل دیگری هم در نظر بوده است؟
استاد کورانی: خیلی مسائل ممکن است نقش داشته باشد، اما اصلی ترین انگیزه برای جعل حدیث، انگیزه سیاسی بوده است، شروع این مسئله به زمان پیامبر اسلام (ص) برمی گردد، حضرت بالای منبر تشریف بردند و فرمودند: «الا و من کذب علی فلیتبوء مقعده من النار» این جریان ادامه پیدا کرد و نتیجه آن به نفع قبایلی تمام شد که در مقابل بنی هاشم صف آرایی کرده بودند. این انگیزه، سیاسی بود. انگیزه های غیر سیاسی هم برای جعل روایات و احادیث از عالِم گرفته تا غیر عالم و … در کار بود. ذهبی می گوید دو نفر آمدند پیش یکی از راویان حدیث، راوی حدیث به یکی از آن ها رو کرد و گفت: مقداری پول به عنوان هدیه به ما بده، گفت: ندارم، گفت مگر نشنیده ای این حدیث را … فلان از فلان از فلان … ( به این مضمون) که: «هیچ کس نباید دیگری را رد کند و به او هدیه ندهد.» آن مرد از این حدیث جعلی مرتب و منظم شده خوشش آمد و درهمی به او داد.
راجع به احادیثی که در باره تعریف و یا مذمت اقوام آمده باید شک کرد، مثلا حدیثی که می گوید: «لغة اهل الجنة عربیة» البته من بررسی نکردم ولی انسان باید احتمال جعلی بودن را بدهد.
یا روایات در مذمت و یا مدح فارس؛ یکی از آن ها این است: که «حملة العرش یتکلمون بالفرسیة».
همین طور احادیث راجع به شهرها و کشورها؛ مثلاً در تعریف شام یهودیان خیلی حدیث نقل کرده اند. بعضی از جاعلین حدیث، خود تصریح کرده اند که انگیزه جعل آن ها تشویق مردم به خواندن قرآن و دوری از حدیث بوده است.
ممکن است انگیزه جعل گاهی صرفا قومیّت و تعصب به اقوام و طوایف باشد، مثلا در نقد ابن ماجه، محدثین می گویند: ابن ماجه در نقل این حدیث که در فضل قزوین از پیامبر نقل می کند که: «… یرابطون فی قزوین …» از باب تعصب وی به شهر خودش قزوین بوده است. بنابراین می توان گفت یکی از انگیزه های اصلی در جعل روایات مسائل سیاسی بود؛ البته انگیزه های دیگری مانند مالی، قومی، ملی و … هم نقش داشته است.
علوم حدیث : علم رجال، درایه و امثال آن در ارزیابی حدیث چه اندازه نقش دارد؟
استاد کورانی: علم رجال نقش مهمی دارد، در این جا یک مبنایی وجود دارد که میزان رد و قبول احادیث، مقبوله، موثقه، و حسن بودن احادیث است و بهتر این که بگوییم فقه الحدیث یا بیوگرافی حدیث و این هم از برکات مرحوم بروجردی است که ایشان روایتی را می دید که سند آن هم صحیح است و مورد قبول، به آن اکتفا نمی کرد. وی فرمود باید بررسی کرد تا چندین حدیث را بر یک مضمون یافت، و اطمینان حاصل کرد که چنین مضمونی از امام(ع) صادر شده است. روایات را هم باید از این طرف و آن طرف جمع کرد تا از مجموع آن ها به ضمیمه جریانات مختلف، اطمینان حاصل شود که این اصل صدور دارد و لذا فقه رجال حدیث و علم درایه خیلی مهم است و در عین حال، هم علم به شرایط احادیث و روایات و هم چنین شرایط دیگری را که مربوط به احادیث است، باید از نظر دور نداشت.
علوم حدیث :آیا شارع راه خاصی را برای ارزیابی روایات پیش نهاد کرده است؟ یا راه همان روش عقلایی است؟
استاد کورانی: بله، میزان قرآن است، پیامبر (ص) و ائمه (ع) فرموده اند که: «یجب ان نعرض الحدیث علی القرآن» اما برادران سنی معتقدند که اگر تعارض بین اخبار شد لازم است راهی اندیشیده شود و ما قبل از تعارض، دو چیز را باید ببینیم که آیا این روایت با قرآن تنافی و مخالفتی دارد یا نه. از اصول امامیه آن است که تمام احادیث پیامبر و ائمه علیهم صلوات الله اول باید با میزان قرآن سنجید، اگر مخالفتی با آن نداشت آن گاه سراغ سندش می رویم و بررسی می کنیم و اگر مخالفت داشت از اول به دور خواهیم ریخت، حال سندش درست باشد یا نه، لذا در مورد مسئله رؤیت خداوند متعال با چشم سر، «ابوقراء» وقتی خدمت امام رضا(ع) رسید از رؤیت خدا سؤال کرد، امام(ع) فرمود: مگر چه کسی به مردم فرموده است«لاتدرکه الابصار» جز پیامبر آن هم از لسان وحی، خوب، پس چطور می پذیرید که پیامبر در یک جا فرمود باشد به من وحی شده که «لاتدرکه الابصار» و در جای دیگر بگوید «تدرکه الابصار»، آیا این را هیچ عاقلی می تواند قبول کند و به پیامبر نسبت دهد؟! زنادقه نتوانستند در گفتار پیامبر(ص) تناقض اثبات کنند حال آیا می خواهی از این راه ثابت کنی؟! به امام عرض کرد آیا این احادیثی را که از پیامبر وارد شده تکذیب می کنی؟ حضرت فرمود: بله، اگر مخالف قرآن باشد، پس مهم ترین معیار، عرضه روایات بر کتاب خدا است.
علوم حدیث : آیا شما شیوه های رایج در حوزه را برای بررسی احادیث، کافی می دانید؟
استاد کورانی: شیوه ای که اکنون رایج است خیلی مفید و ضروری است اما کافی نیست، زیرا باید شرایط مختلف را در نظر داشت، مثلاً اگردر جریان مربوط به حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها برای بعضی از حوادث روایت خاص پیدا نکنیم، اما شرایط کلی، امارات و مناسبت حکم و موضوع، دلالت بر بسیاری از چیزها دارد. اگر شیوه کار دولت با مخالفان در جزیرة العرب و برخورد مخالفان با حکومت آن عصر را همراه با قرائن مختلف مد نظر داشته باشیم در می یابیم که جمیع این امور مکمل هم هستند. بنابراین لازم است در هر امر تنها به حدیث اکتفا نشود بلکه باید تمام اوضاع، شرایط وقراین مختلف آن عصر را بررسی کرد.
علوم حدیث : بهره گیری از سنت با چه مشکلاتی روبه رو است؟
استاد کورانی: پیدا کردن حدیث و منابع مختلف آن بسیار مهم است. این که حدیث از چه کسانی روایت شده و تاریخچه و شأن نزول آن چیست، فقه الفاظ حدیث، فقه الفاظ مشابه یا الفاظ حدیثی که مورد نظر است و ترکیب کلمات حدیث مثلا الفاظ و کلمات پیامبر ترکیب خاص دارد؛ از باب نمونه روایتی وجود دارد که پیامبر هنگام مراجعت از تبوک، شنید که راجع به بنی هاشم حرف هایی زده می شود فرمود: «مالی ارائکم اذا ذکر آل محمد کانی یفقع فی وجوهکم حب الرمان» که چهره های آنها در هم می رفت، معلوم می شود انار مدینه ترش بوده است و این از تعبیر «یفقع فی وجوهکم حب الرمان» استفاده می شود. یا مثلا راجع به رؤیت خداوند متعال با چشم سر، ام المؤمنین عایشه این امر را رد کرد و گفته است «لاتدرکه الابصار» هر کس به شما گفت پیامبر خدا را دیده است او را تکذیب کنید: «من قال ان محمداً رأی ربه فقد اعظم الفریة علی الله».
تا وقتی که این تعبیر را در جاهای دیگر می بینیم می فهمیم از پیامبر است. پس تعبیرات و ترکیبات مخصوص حدیث در فهم معانی الفاظ حدیث خیلی کمک می کند.
علوم حدیث : نقش حدیث را در مسائل کلامی به ویژه در جاهایی که میان حدیث و استنباط عقل مخالفتی وجود داشته باشد چگونه ارزیابی می کنید؟
استاد کورانی: اگر مخالفت حدیث با ادراک عقلی قطعی باشد در حدیث باید توقف نمود و این خیلی کم است و اگر مخالفت با احتمالات و ظنون عقلی باشد در این جا حدیث مقدم است آن گاه که جامع شرایط باشد.
علوم حدیث : آیا تحقیق و شناخت احادیث عامه تأثیری در فهم و درک احادیث شیعه دارد؟
استاد کورانی: اطلاع از احادیث عامه حتماً در فهم روایات خاصه موثر است، مشروط بر آن که ابتدا انسان اطلاع کامل از احادیث شیعه داشت باشد، زیرا گاهی می شود که انسان می خواهد با عینک اهل سنت نگاه کند، پس به طور کلی هرکس تسلط اش بر احادیث مذاهب مختلف بیش تر باشد قدرت درک او بیش تر خواهد بود.
علوم حدیث : معنای مخالفت و موافقت حدیث با قرآن چیست و حدود آن کدام است؟
استاد کورانی: مخالفت با قطعیات قرآن یعنی مخالفت با ظهورات قطعیه قرآن، هر آن چه که مخالف با ظهورات قطعیه قرآن باشد نمی توان آن را قبول کرد و مردود است.
علوم حدیث : آیا قواعد فهم تمام روایات یکسان است یا تفاوت می کند؟
استاد کورانی: علم طب تفصیلاتی دارد و نمی توان نسخه یک مریض را به مریض دیگر داد و نمی توان حکم یک حالت را بر حالت دیگر تسرّی داد، در واقع مسئله فقه وحدیث و علوم اسلامی تفصیلاتش بیش تر از طب است و لذا نمی توان یک قاعده کلی بر فهم حدیث مشخص نمود.
علوم حدیث : شناخت تاریخ عصر پبامبر و ائمه(ع) چه نقشی در فهم حدیث دارد؟
استاد کورانی: خیلی مؤثر است، وضع سیاسی جهان و جزیرة العرب و وضع قبایل و یا فتوحات اسلامی در فهم حدیث، بسیار مؤثر و حتی دانستن آن ها ضروری است.
علوم حدیث : به نظر حضرت عالی آیا فحص فقها در کتابهای رایج حدیثی امروز می توان مبنای اجتهاد در استنباط صحیح و جامع قرار گیرد، و آیا این کافی است؟
استاد کورانی: این جا دو سؤال است: یکی این که اگر فقیهی هزار فتوا داشته باشد و دو سال در دنیا بگردد ده فتوا از هزار فتوای او عوض می شود آیا این علم اجمالی منجز می شود یا نه؟ سؤال دوم این که اگر خودش کتب اربعه و وسائل و نیز کتب مختلف حدیثی سنی و شیعه را دید و کتب دیگر از اطلاعات عمومی و سیاسی و اجتماعی را هم مطالعه کرد از این هزار فتوا ده فتوا به نحو علم اجمالی عوض شود، این علم منجز است یا نه؟ اگر منجز باشد باید در فتواهایش توقف کند و فتوا ندهد. در باره این موضوع نزد شهید صدر زیاد بحث شد و اخیرا نوشته ای از ایشان دارم که در آن آمده است: تکلیف مجتهد به اندازه قدرت متعارف شخص او است.
الآن هم این را می توان گفت که مجتهد از رایانه و غیره کمک بگیرد و تمام احادیث مربوط به موضوع را ببیند و تا تمام روایات را ندیده، فتوا ندهد.
علوم حدیث : جناب عالی چه نوع کتاب حدیثی را برای ترجمه به زبان های فارسی و غیره پیش نهاد می کنید؟
استاد کورانی: اگر کتاب کافی به زبان های مختلف ترجمه شود خیلی خوب است.
علوم حدیث : چه تفاوت هایی میان ترجمه قرآن و حدیث وجود دارد؟ آیا لازم نیست در ترجمه حدیث هم مانند قرآن دقت شود؟
استاد کورانی: بله خیلی لازم است، خصوصا بیش تر احادیث ما عین الفاظ امام است و این از امتیازات احادیث شیعه است، احادیث عامه تقریباً نقل به معناست، لذا برخی از عامه به تعریض به ما می گویند احادیث ما نسبت به احادیث شما زیباتر است، غافل از آن که غالب روایات شیعه نقل عین لفظ امام است. وقتی که می خواهیم کافی یا کتاب های دیگر را ترجمه کنیم باید دقت کافی مبذول گردد.
علوم حدیث : تصحیح و تحقیق متون حدیثی از چه زمانی آغاز شد؟
استاد کورانی: تقریباً از اول این سیستم اجازاتی را داریم. تحقیقات مختلفی که در کتاب های فقهی است، خود باعث تصحیح و تحقیق دوباره حدیث هم می شده است، این که کدام روایت صحیح تر است و بررسی تفاوت روایت ها که در کتب فقهی ما از زمان شیخ طوسی تا کنون مطرح است در واقع همه اش تحقیق در باره احادیث است. اگر شما نگاه کنید بحث های فقهای ما در متن احادیث و سلسله اجازات، خودش کانال مهم در تحقیقات احادیث است.
علوم حدیث : بهترین روش در تصیح و تحقیق کتاب های حدیثی چیست؟
استاد کورانی: بهترین راه برای این کار پیش گرفتن روش اصول کافی است. در هنگام تصحیح باید نسخه های خطی مختلف گرد آوری و تفاوت نسخه ها یادداشت شود و از روایات کافی مطرح شده در کتاب های فقها و غیر آن از منابع استفاده شود که تمام نسخه های مختلف خطی مقابله شود، الآن در کتاب های مختلف می بینیم حدیثی را به بخاری نسبت می دهند در حالی که در بخاری وجود ندارد.
علوم حدیث : چه مقدار از کتاب های حدیثی هنوز تحقیق و تصحیح نشده است؟
استاد کورانی: شاید بشود گفت، از کتاب های خطی موجود 20% آن ها تحقیق و منتشر شده است.
علوم حدیث : برخی از متون کهن و شایسته پژوهش را معرفی کنید؟
استاد کورانی: القاضی القضاعی مصری که تقریبا هم عصر شریف رضی است، مؤلفاتی دارد که بسیاری از خطبه ها و کلمات امیرالمؤمنین(ع) را مستقلا جمع آوری نموده است که تعداد زیادی از آن ها هنوز محفوظ است و منابع کوچک دیگری که در لابلای متون دیگر یافت می شود. گرچه علمای اعلام مستدرکات نهج البلاغه را تهیه نموده اند ولی خیلی از آثار أمیرالمؤمنین(ع) در منابع مختلف باقی است.
علوم حدیث :از این که وقتتان را در اختیار ما قرار دادید، متشکریم.
ضمیمه گفتگو
* فهرست آثار چاپ شده حجة الاسلام علی کورانی:
1 امر به معروف و نهی از منکر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،
2 ملائکة الغیب قادمون، بیروت، الدار الاسلامیة،
3 عصر الظهور، مکتب الاعلام اسلامی،
4 تدوین القرآن، قم، دارالقرآن الکریم،
5 طریقة حزب اللّه فی العمل الاسلامی، قم، دفتر تبلیغات؛ بیروت، حزب اللّه لبنان،
6 فلسفة الصلاة، بیروت، دار الزهراء،
7 به سوی ضیافت خدا، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،
8 معجم احادیث الامام المهدی(ع)، بیروت، مؤسسة المعارف الاسلامیة،
9 مع الحبیب المصطفی صلی اللّه علیه وآله وسلم مختارات من أدعیة النبی(ص)، کویت،
10 مکة فی ضمیر المسلم، بیروت، دارالفکر،
11 الوهابیة والتوحید، قم، دارالقرآن کریم،
12 الممهدون للمهدی(ع)، بیروت،
13 الشباب والدین، کویت، مسجد التقی،
14 حیاة ابن ابی عقیل العمانی وفقهه، قم، مرکز معجم فقهی.
