رضا استادی
تالیف: سید حسن آل طه
چاپ اول
انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)
برخی از موضوعات به خاطر فراوانی و محکم بودن ادله اثبات آن، کم کم به صورتی در می آید که از کثرت وضوح، نیازی به استدلال و اقامه دلیل ندارد. در مباحث علمی از این قبیل موضوعات، به ضروریات، ضروری دین و ضروری مذهب یاد می شود.
یکی از ضروریات مذهب شیعه این است که پس از رحلت رسول خدا(ص) دوازده امام معصوم، (یعنی امیرمؤمنان علی(ع) و فرزندان معصومش تا حضرت مهدی(عج) جانشینان رسول خدا(ص) هستند و در میان شیعیان دوازده امامی از سده اول که جمعیت شیعه زیاد نبود تا امروز که جمعیت آن شاید نزدیک به دویست میلیون نفر باشد این عقیده، بدیهی و ضروری بوده و ست به طوری که هیچ نیازی به اقامه دلیل برای آن نیست.
اما با این وصف، دانشمندان شیعه همواره روایاتی که در این زمینه از رسول خدا(ص) و امامان معصوم(ع) و اصحاب آن بزرگواران نقل شده در کتاب های خود به عنوان دلیل اعتقاد شیعه به امامت دوازده امام(ع) یاد کرده اند; به طور که کمتر کتابی هست که در آن موضوع امامت و ادله نقلی آن مطرح باشد و از این روایات ذکری به میان نیاورده باشد.
حتی در بین تالیفات دانشمندان شیعه کتاب هایی داریم که به طور مستقل به گردآوری این قبیل روایات پرداخته اند مانند:
1. کتاب «مقتضب الاثر فی النص علی الائمة الانثی عشر» تالیف عالم بزرگوار شیخ احمدبن عبیدالله بن عیاش جوهری متوفای سال 401 قمری.
این کتاب شامل حدود سی روایت است با مقدمه آیة الله صافی گلپایگانی در 56 صفحه چاپ دوم شده است.
2. «الاستنصار فی النص علی الائمه الاطهار» تالیف شیخ جلیل القدر ابوالفتح محمد الکراجکی متوفای 449 این کتاب در 38 صفحه ضمیمه کتاب قبل در نجف چاپ شده است.
3. «کفایة الاثر فی النص علی الائمة الانثی عشر» تالیف ابوالقاسم علی بن محمدبن علی الخزاز الرازی از دانشمندان سده چهارم و از شاگردان شیخ صدوق. این کتاب شامل حدود دویست روایت است و مکرر چاپ شده. و چاپ دوم آن 342 صفحه است.
کتابی که به نام «النصوص » برخی آن را به شیخ صدوق، و برخی به شیخ مفید نسبت داده اند، همان کتاب «کفایة الاثر» رازی است که به اشتباه به آن دو بزرگوار منسوب شده است (به مقاله این جانب با عنوان «نصوص شیخ مفید یا کفایة الاثر خزاز» در کتاب بیست مقاله رجوع شود).
4. «الانصاف فی النص علی الائمة الانثی عشر من آل محمد الاشراف » تالیف محدث گرانقدر سید هاشم بحرانی متوفای 1107 یا 1109.
ایشان با مراجعه به کتاب های متعدد مانند کافی شیخ کلینی و غیب نعمانی و خصال و عیون اخبارالرضا و کمال الدین شیخ صدوق و غیبت شیخ طوسی و کتاب های اهل تسنن، حدود صدوپنجاه روایت به روایات کتاب کفایة الاثر افزوده که چهل روایت آن از کتاب های اهل تسنن است و با ترجمه فارسی روایات در 392 صفحه چاپ شده است.
5. «عوالم العلوم »، کتاب های متعددی داریم که بخشی از آنها شامل این قبیل روایات است اما به خاطر این که تتبع گسترده ای انجام داده اند می توان آن ها را هم در این راستا نام برد مانند «بحارالانوار» علامه مجلسی و «اثبات الهداة » شیخ حر عاملی و «عوالم العلوم » شیخ عبدالله بحرانی اصفهانی از دانشمندان سده یازدهم.
آیة الله حاج سید محمد باقر ابطحی اصفهانی این بخش از عوالم را با مراجعه به کتاب های فراوان تکمیل و جداگانه به این عنوان: «عوالم العلوم... فی النصوص علی الائمة الاثنی عشر(ع)» منتشر ساخته است این کتاب هم شامل حدود چهار صد روایت است. (1)
6. «منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر» تالیف آیة الله حاج شیخ لطف الله صافی گلپایگانی. این کتاب گران قدر درباره حضرت مهدی(ع) است اما یک بخش آن که در چاپ جدید، جلد اول از سه جلد را تشکیل می دهد، روایات مربوط به اثبات امامت دوازده امام(ع) می باشد.
این کتاب شامل سیصد و ده روایت در این موضوع است که از مصادر حدیثی و غیره نقل شده است و در 308صفحه چاپ شده است.
شاید تصور شود که با بودن کتاب های یاد شده که هر کدام به نحوی تالیف قبلی را تکمیل و درنتیجه حدود چهار صد روایت در این موضوع ارائه داده بودند نیازی به تتبع و تالیف جدید نیست و اگر کسی در این وادی قدم بگذارد تکرار کارهای انجام شده خواهد بود. اما با انتشار کتاب «جامع الاثر فی امامة الائمة الاثنی عشر(ع)» روشن شد که کارهای قبلی نیاز به استدراک داشته است.
چند نکته درباره کتاب جامع الاثر
1.این جانب به اشتباه در برخی از سخنرانی ها گفته و در مقدمه کتاب «سر دلبران » نوشته ام که مرحوم آیة الله حاج شیخ مرتضی حائری روایات مربوط به امامت دوازده امام را گردآوری نموده و یکی از تلامیذ ایشان آن ها را منظم و چاپ کرده است، اکنون منشا اشتباه خود را به خاطر ندارم و با خواندن مقدمه کتاب «جامع الاثر» متوجه شدم که حضرت آقای آل طه به توصیه استاد بزرگوارش مرحوم آقای حائری دست به این تالیف زده و کل این تحقیق گسترده را خود انجام داده است و استادش در این تالیف و گردآوری و تنظیم احادیث جز همان توصیه مؤکد سهمی نداشته است. انگیزه این جانب از نوشتن این مقاله این بود که در ضمن طلب پوزش از حضرت آقای آل طه به خاطر این اشتباهی که پیش آمده، کتاب ایشان را هم تا حدی معرفی کرده باشم.
2. تالیف این کتاب حدود ده سال طول کشیده و انصافا از کارهای ماندگار و یکی از مصادر مهم این بحث در همه دوران ها خواهد بود. این اثر را چند سال قبل انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در 720 صفحه چاپ کرد.
3. همان طور که قبلا گفته شد کتاب های قبلی و حتی تتبع آیة الله ابطحی که بعد از جامع الاثر منتشر شده شامل بیش از چهارصد روایت در این زمینه نیست، اما کتاب «جامع الاثر» شامل 649 روایت است; با این تفاوت که در برخی کتاب های قبلی احیانا برخی از روایات، چند روایت به حساب آمده، و در این کتاب روایتی که تکرار می باشد و به شمار آمده باشد نیست و یا نادر است.
4. مؤلف محترم «جامع الاثر» حدود صدوبیست کتاب از کتاب های حدیثی را با دقت از نظر گذرانده و این روایات را استخراج نموده، که در کتاب های قبلی به این گستردگی و دقت عمل نشده است.
5. از امتیازات مهم این کتاب این است که هر روایت از مصدر اصلی و قدیم تر آن نقل و سپس آدرس تمام کتاب های دیگر که آن روایت در آن ها نقل شده نیز ذکر شده است و گاهی برای یک روایت تا حدود صد مصدر هم آدرس داده شده مانند روایت شماره 180 و در عین حال آن روایت یکی از 649 روایت به شمار آمده است.
6. روایات به این ترتیب منظم شده است:
در باب اول 39 آیه از آیات قرآن مجید که در روایات به دوازده امام تاویل و یا تطبیق شده، آمده است.
در ذیل این آیات، 75 روایت ذکر شده است.
باب دوم شامل شش فصل شامل 71 روایت است:
فصل اول: روایاتی که می گوید خدای منان انوار دوازده امام را پیش از خلق کردن مخلوقات آفریده است. در این فصل پانزده روایت است.
فصل دوم: روایاتی که دال بر این است که خدای متعال امامت دوازده امام را، اختیار کرده است. در این فصل چهارده روایت است.
فصل سوم: روایات دال بر این که در معراج خدای متعال به امامت دوازده امام تصریح کرده است. در این فصل هفده روایت است.
فصل چهارم: روایاتی که می گوید خدای متعال توسط جبریل امامت دوازده امام را بیان کرده است. در این فصل چهار روایت است.
فصل پنجم: روایاتی که می گوید از طرف خدای متعال امامت دوازده امام در لوح و یا صحیفه و... نوشته شده است بیست روایت.
فصل ششم: یک روایت که می گوید از هاتفی امامت دوازده امام شنیده شد.
باب سوم شامل سه فصل و دوازده روایت است:
فصل اول: گواهی حضرت خضر به امامت دوازده امام، دو روایت.
فصل دوم: گواهی و بشارت انبیاء گذشته و کتب سابقه، هشت روایت.
فصل سوم: اسامی امامان به زبان های مختلف در کتب سابقه، دو روایت.
باب چهارم شامل دو فصل و شش روایت است.
باب پنجم شامل شش فصل و 195 روایت است:
فصل اول: روایات دال بر این که رسول خدا(ص) فرموده امامان دوازده نفر و همه از قریش هستند 60 روایت (2) + 150.
فصل دوم: روایات دال بر این که رسول خدا(ص) فرموده عدد امامان به عدد اسباط و نقباء بنی اسرائیل و حواریون حضرت عیسی و عدد ماه های سال است. 31 روایت + 28.
فصل سوم: روایات دال بر این که رسول خدا(ص) فرموده امامان دوازده نفرند: اول آن ها علی(ع) و آخرین آنها حضرت مهدی(عج) است. 13 روایت + 7.
فصل چهارم: روایاتی از رسول خدا(ص) که شامل اسامی دوازده امام(ع) است. 13 روایت + 63.
فصل پنجم: روایاتی که دال بر این است که رسول خدا(ص) فرموده نه نفر از امامان از فرزندان امام حسین اند 72 روایت + 52.
فصل ششم: شامل شش روایت دال بر این که دوازده امام مانند رسول خدا(ص) بر مردم ولایت دارند.
باب ششم شامل دوازده فصل و صدو هفده روایت که در این دوازده فصل به ترتیب روایات منقوله از امیرمؤمنان(ع) تا امام دوازدهم که دلالت بر امامت دوازده امام دارد نقل شده است.
باب هفتم شامل هجده روایت و شعر.
باب هشتم شامل دو فصل و 152 روایت.
فصل اول: دعاهایی که نام دوازده امام در آن ها یاد شده است، 100 روایت.
فصل دوم: زیارت ها و صلواتی که نام دوازده امام در آن ها ذکر شده است، 52 روایت.
هر انسان حقیقت طلبی اگر به این کتاب مراجعه کند و انبوه روایات را بامصادر فراوان آن با دیده انصاف بنگرد، بی هیچ تردیدی به این نتیجه می رسد که پس از رحلت رسول خدا(ص) علی(ع) و یازده فرزند معصوم او امامان و جانشینان رسول خدا و مصداق «اهل بیت » در حدیث متواتر ثقلین می باشند.
در پایان این مقال مناسب است یادآوری کنم که معروف است رسول خدا(ص) و اهل بیت گرامیش بخشی از معارف را با زبان دعا و زیارت که بسیار تاثیرگذار است بیان کرده اند; نمونه روشن آن همین موضوع مورد بحث ما است که تقریبا یک چهارم روایات را دعاها و زیارت ها تشکیل می دهند که برخی از آن ها را نقل می کنیم:
1. در کتاب کافی شیخ کلینی و فقیه شیخ صدوق و تهذیب شیخ طوسی از امام صادق(ع) در روایتی نقل شده است که آن حضرت فرمود: درتعقیب هر نماز واجب (یعنی شبانه روزی پنج بار) بگو:
»رضیت بالله ربا و بمحمد نبیا وبالاسلام دینا و بالقران کتابا وبالکعبة قبلة و بعلی ولیا و بالحسن وبالحسین والائمة صلوات الله علیه (3) اللهم انی رضیت بهم ائمة فارضنی لهم انک علی کل شی قدیر.»
شک نیست کسی که سال ها این جملات را پس از هر نماز واجب بخواند اعتقاد راسخ به امامت امامان معصوم(ع) پیدا می کند. نگارنده فراموش نمی کنم هنگامی که درجماعت آیة الله حاج سید مرتضی سبط میرزای شیرازی درتهران شرکت می کردم آن بزرگوار همین تعقیب را پس از نماز با صدای بلند می خواند تا مامومان هم بخوانند. و نیز به خاطر دارم که آیة الله حاج سید عباس آیة الله زاده که از اعاظم علمای تهران و فرزند مرحوم صاحب وقایه استاد آیة الله حاج شیخ عبدالکریم حائری بود نیز پس از نماز همین تعقیب را با صدای بلند می خواند تا مردم هم بخوانند.
آری، تلقین اعتقادات به این نحو بسیار مؤثرتر از بحث های علمی و گفت وگوهای مدرسه ای است. کسی که با علاقه مفرط به زیارت امام حسین(ع) می رود و بارها و بارها خطاب به آن بزرگوار عرض می کند: «اشهد انک کنت نورا فی الاصلاب الشامخة والارحام المطهرة...» اعتقاد به پاکی و عصمت و نورانیت امام در قلب او رسوخ می کند و از هر بحث و گفت وگویی به نتیجه نزدیک تر است.
دعا و صلوات و زیارت نامه ها این ویژگی را دارد که در میان عامه مردم رواج پیدا می کند و در یک کتاب و دو کتاب و یا در محدوده علما و اهل دانش محصور نمی گردد مثلا در شب های احیا که شاید نود درصد مردم در مساجد و محافل به عنوان احیا و شب زنده داری شرکت می کنند و در ضمن مناجات با خدای متعال نام رسول خدا و فاطمه زهرا و دوازده امام برده می شود یکی از مؤثرترین راه های شناساندن اجمالی امامان معصوم به مردم است.
2. در اقبال ابن طاووس از امام صادق روایت شده: در شب های احیا قرآن را به سر بگذار (که این کار خود آشنا کردن مردم با قرآن است) و بگو: «اللهم بحق هذا القرآن و بحق من ارسلته به وبحق کل مؤمن مدحته فیه و بحقک علیهم فلا احد اعرف بحقک منک بک یا الله... بمحمد... بعلی... بفاطمة... بالحسن... بالحسین... بعلی بن الحسین... بمحمد بن علی... بجعفربن محمد... بموسی بن جعفر...بعلی بن موسی... بمحمدبن علی... بعلی بن محمد... بالحسن بن علی... بالحجة....»
پی نوشت ها:
1. گفتنی است که آیة الله ابطحی کتاب های منتخب الاثر و جامع الاثر را هم در اختیار داشته و از آن ها بهره برده است.
2. این سیصد روایت که با علامت + اضافه شده روایاتی است که در ابواب و فصول دیگر کتاب به عنوان دیگر یاد شده و شماره خورده است.
3. در نقل دیگر از این جا این طور است: و علی بن الحسین و محمدبن علی و جعفربن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمدبن علی و علی بن محمد والحسن بن علی والحجة بن الحسن صلوات الله علیهم.»