سرزمین آذربایجان در دل ایران پهناور و کهن که یکی از گاهواره های دیرین حکومت و تمدن است، قرار دارد . به همین سبب در طول تاریخ و در تمام ادوار اهالی آذربایجان با مردم دیگر نقاط ایران، ریشه های فرهنگی و تمدنی همگون داشته اند و ریشه های دینی و مذهبی آنها یکی بوده است .
سرزمین اران در آن سوی ارس که بعدها آذربایجان نامیده شد، در دل همین اشاره قرار می گیرد . بدین سبب، مجموعه سرزمینی آذربایجان یکی از سرچشمه های غنی زبان فارسی بوده که در شعر تجلی ویژه ای یافته است . نام بردن از این شاعران ستون بلندی را می طلبد .
بدین سبب با وجودی که بخشی از این سرزمین از مام میهن جدا افتاد اما ریشه کهن و عمیق به هم پیوسته بار و بر آن را از دل یک چشمه سیرآب می کند و تعلق خاطر به منویات فکری و فرهنگی مشترک همچنان در دل های مردمی که در آن سوی ارس در جمهوری آذربایجان می زیند چنان شعله ای گرمی بخش روابط همدلانه است . پس تعلق خاطر آنان به ویژه فرهیختگان آن دیار به زبان و ادبیات فاخر فارسی به صورت موضوعی غریب و تازه نیست بلکه استمرار جریان ژرف تاریخی است که در مسیر خاص خود همچنان به پیش می رود .
دکتر مسیح آقامحمدی صورت فشرده ای از این بحث را در مقال زیر تحت نام «تحقیق و ترجمه ادبیات فارسی در آذربایجان» مورد توجه قرار داده است .
با سپاس از رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در جمهوری آذربایجان که آن را برای کیهان فرهنگی ارسال کرده اند .
در جمهوری آذربایجان، همواره به زبان و ادبیات فارسی میل وافری بوده است و این خیلی طبیعی است، چراکه در طول اعصار گذشته این زبان در آذربایجان جایگاه ویژه ای داشته است . اکثر ادیبان و شاعران آذربایجانی، آثار گرانبهای خود را با این زبان نگاشته اند .
نمونه های با ارزش زبان و ادبیات فارسی در دو مرکز بزرگ آموزشی و تحقیقاتی این کشور، یعنی دانشکده شرق شناسی دانشگاه دولتی باکو و انستیتو شرق شناسی فرهنگستان علوم آذربایجان، مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است .
در دانشکده شرق شناسی دانشگاه دولتی باکو، تحقیق زبان و ادبیات فارسی، طبیعی است که باتوجه به نیاز تدریس در این مرکز به وجود آمده، لیکن با مرور زمان، این کارها جنبه علمی عمیق تری به خود گرفته است .
پرفسور علیزاده، تحقیقات بی شماری در مورد ادبیات کلاسیک فارسی انجام داده و درخصوص شاعران بزرگ ایرانی همچون: رودکی، فردوسی، جامی، میرزا زاده عشقی، ملک الشعرای بهار، سیمین بهبهانی، پروین اعتصامی و سایر بزرگان ادب فارسی، اطلاعات مفیدی به جامعه علمی و ادبی آذربایجان ارائه داده است .
این عالم برجسته، شاهکار بزرگ فردوسی یعنی شاهنامه را توانسته است با زیبایی هرچه تمام تر به زبان آذربایجانی برگرداند . ناگفته نماند که این اندیشمند بزرگ قسمتی از آثار شعرای فارسی گوی آذربایجان را نیز به زبان ترکی آذری ترجمه کرده است .
در رونق هرچه بیشتر تدریس و تحقیق ادبیات فارسی بویژه فولکور ایرانی از نقش استاد آقا داداش اف نیز نمی توان غافل شد . به غیر از این دو محقق بزرگ، استادان دیگری همچون آقای رحیم سلطان اف که کتاب «گلستان» سعدی و دیگر آثار شاعران ایرانی را به زبان آذربایجانی ترجمه کرده است را نیز می توان از پیشروان دانشکده شرق شناسی دانشگاه دولتی باکو یاد کرد . یادآوری می شود که برخی از شعرای آذربایجان همچون میرمهدی سیلزاده، حسینی، سلطان اف و ... نمونه هایی از آثار ادبی فارسی همچون بوستان سعدی و رباعیات عمر خیام را به زبان شیرین آذربایجانی برگردانده اند .
در حال حاضر تدریس تاریخ ادبیات فارسی در دانشکده شرق شناسی را پرفسور مهدی کاظم اف و استاد خانم نوشابه علیزاده به عهده دارند .
پس از تأسیس انستیتو شرق شناسی فرهنگستان علوم ملی آذربایجان که تقریبا 45 سال از تأسیس آن می گذرد، این مرکز در کنار رشته پرطرفدار شرق شناسی، شعبه ایرانشناسی نیز ایجاد کرده و توانسته است کارهای پرارزشی را انجام دهد .
از اساتید برجسته این مرکز می توان از پرفسور عبدالکریم علیزاده، طاهر محرم اف، ابوالفضل رحیم اف و دیگران نامبرد . این اندیشمندان، متن های علمی و انتقادی آثار شاعران بزرگ فارسی گو همچون، خمسه نظامی، مثنوی های امیر خسرو دهلوی، عبدی بیک شیرازی و اشرف مراغه ای را تهیه و چاپ کرده اند .
پرفسور علی عباس اف، که بیشتر روابط ادبی و فرهنگی کشورهای خاورمیانه را تحقیق می کرد، چهار مقاله نظامی عروضی را به زبان آذربایجانی برگردانده است .
پرفسور رافائل حسین اف نیز آثار زیادی همچون رباعیات گنجوی و دو بیتی های باباطاهر عریان را به زبان آذربایجانی ترجمه کرده است .
از ادیبان و محققان بزرگی که در انستیتو شرق شناسی فرهنگستان علوم، سال های سال در رشته تحقیق ادبیات کلاسیک و معاصر فارسی فعالیت کرده اند، می توان از پرفسور بیوک آقاحسین اف و پروفسور رستم علی اف نیز یاد کرد .
این اندیشمندان بزرگ در این دانشگاه، شعبه ادبیات ایران را دایر کرده و پژوهش های پرثمری را در رشته ادبیات فارسی به انجام رسانده اند . هدف اصلی محققان این شعبه، در مرحله اول، بررسی و تحقیق ادبیات قرن بیستم بود .
علی بالا حاجی زاده، آدی شیرین آقازاده، ام خاتم داداش اوا، خانم نوشابه علیزاده، خانم سویل نوروز آوا، خانم ناتلا علی آوا، به ترتیب در مورد شعرا و نویسندگان ایرانی همچون فرخی یزدی، نیما یوشیج، بزرگ علوی، احمد شاملو، پروین اعتصامی و آثار نادر نادرپور، تحقیقات با ارزش را در زیرمجموعه مرکز شرق شناسی ارایه داده اند .
ناگفته نماند که در حال حاضر استاد علی بالاحاجی زاده در حال ترجمه اثر «تذکره الشعرا» تألیف دولت شاه سمرقندی است . پرفسور بیوک آقا حسین اف نیز در کتاب خود به نام «سنت ها و نوگرایی در شعر فارسی قرن بیستم» درباره مسایل شعر معاصر فارسی به نکات مفید اشاره کرده است . علاوه بر این، کتاب «وزن و عروض در شعر فارسی و آذری» تألیف پرفسور اکرم جعفر، نقش بسیار مهمی را در شناساندن شعر فارسی و آذری ایفا کرده است .
ارزش بال آقاقلی اف ازجمله «یوسف و زلیخا» و «زندگی زهیر فارابی» و ... را می توان در شمار آثار بزرگ این قرن به شمار آورد .
پرفسور مهدی کاظم اف نیز اشعار کلاسیک فارسی را مورد نقد و بررسی قرار داده و یکسری منابع تاریخی و ادبی فارسی را به زبان روسی نیز ترجمه کرده است .
کتاب «تاریخ اندیشمندان صوفیزم» این محقق نامی کشور از اهمیت ویژه ای برخوردار است .
بنده حقیر نیز رساله ای در مورد اشعار صائب تبریزی و سبک هندی در شعر فارسی به چاپ رسانده و آثاری همچون «کیمیای سعادت» امام غزالی و ... را به زبان آذری ترجمه و به چاپ رسانده ام . خانم بلقیس قلی اوا نیز زندگی و شعرآفرینی خواجوی کرمانی را قلم کرده و برای چاپ آماده ساخته است .
شایان ذکر است که در طول دو سال گذشته مرکز شرق شناسی فرهنگستان علوم آذربایجان با همکاری رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران اقدام به برگزاری کنفرانس های بین المللی علمی و ادبی تحت عناوین مختلفی همچون بزرگداشت حافظ و سعدی شیرازی کرده است .
