فرهنگ قرآنی*

چرا انسان برترین مخلوق خداست؟

پاسخ این پرسش چندان پیچیده نیست؛ چرا که انسان هم از جنبه های معنوی و انسانی بر سایر موجودات برتری دارد و هم از نظر نیروی جسمانی، در برخی جهات، از سایر جانداران قوی تر و نیرومندتر است. از این روست که خداوند می فرماید: «وَ لَقَد کرَّمنا بَنی آدمَ و حَمَلناهُم فِی البَرِّ و البَحرِ وَ رَزَقناهُم مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلناهُم عَلی کَثیرٍ مِمَّن خَلَقنا تَفضِیلاً»؛1 ما بنی آدم را گرامی داشتیم و آن ها را در خشکی و دریا (و بر مرکب های راهوار) حمل کردیم و از انواع روزی های پاکیزه به آنان روزی دادیم، و بر بسیاری از خلق خود برتری بخشیدیم.

از جهت معنوی، می دانیم تنها موجودی که از جنبه مادی و معنوی و جسمانی و روحانی تشکیل شده و در لابه لای تضادها و مشکلات می تواند پرورش پیدا کند و استعداد تکامل و پیشروی نامحدودی دارد، انسان است.

در حدیثی از حضرت امام علی(علیه السلام)، این مطلب به خوبی توضیح داده شده است؛ ایشان می فرمایند: «خداوند موجودات عالم را بر سه گونه آفرید: فرشتگان، حیوانات و انسان؛ فرشتگان عقل دارند، بدون شهوت و غضب. حیوانات مجموعه ای از شهوت و غضب اند و عقل ندارند. اما انسان مجموعه ای است از هر دو تا کدامین غالب آید؛ اگر عقل او بر شهوتش (هوی و هوسش) غالب شود، از فرشتگان برتر است و اگر شهوتش بر عقلش چیره گردد، از حیوانات پست تر.»2

البته ناگفته نماند که این شایستگی را خداوند در نهاد همه انسان ها قرار داده است، در صورتی که از آن به خوبی استفاده کنند، اما اگر از آن استفاده نکنند و سقوط نمایند، خودشان مسؤولند.

اما از لحاظ جسمی، یکی از دانشمندان می گوید: «بدن انسان دارای استحکام و ظرافت فوق العاده ای می باشد و در مقابل هر نوع حادثه ای استقامت می ورزد. همچنین در مقابل بی غذایی، بی خوابی، خستگی، رنج و... تحمل عجیبی از خود نشان می دهد. حتی می توان گفت که انسان از تمام حیوانات پردوام تر و پرتلاش تر است؛ با این توانایی جسمی و فکری شگرفش توانسته است، این همه امور، صنایع و تمدن کنونی را به وجود آورد و برتری اش را بر همه جانداران به اثبات رساند.»3

انسان با توجه به ویژگی هایش، تفاوت هایی با سایر موجودات دارد که این امر سبب امتیاز انسان بر دیگر موجودات می باشد:

1ـ روح الهی: خداوند پس از آن که انسان را از گِل آفرید، از «روح» عظیمی در او دمید و آن را به خود منسوب کرد و «روح خدا» نامید: «وَ نَفَختُ فِیهِ مِن رُوحِی»؛4 و از روح خود در آن دمیدم.

در آیه ای دیگر، از این مرحله (= دمیدن روح) به «نشئه جدیدی از خلق» تعبیر می کند که خداوند به خاطر اهمیت خلقت آن، خود را ستایش می کند: «ثُمَّ أَنشَأنه خَلقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللّهُ أحسن الخالقین»؛5 از آن پس، آن را آفرینش تازه ای ایجاد کردیم. بزرگ است خدایی که بهترین خلق کنندگان است.

2ـ قبول بار امانت الهی: «إنّا عَرَضنا الأمانَةَ علی السَّمواتِ و الأرضِ و الْجِبالِ فَأَبَینَ أَن یَحمِلنَها و أشفَقنَ مِنها و حَمَلَها الإنسانُ إنَّه کانَ ظَلُوماً جَهولاً»؛6 ما امانت (تعهد، تکلیف، مسؤولیت و ولایت الهیه) را به آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه داشتیم، آن ها از حمل آن ابا کردند و از آن هراس داشتند؛ اما انسان، آن را به دوش کشید! او بسیار ظالم و جاهل بود (قدر این مقام عظیم را نشناخت و به خود ستم کرد).

3ـ مقام خلیفة اللهی: «وَ إذ قالَ رَبُّک لِلْمَلئکَةِ إنّی جاعلٌ فِی الأرضِ خَلیفَةً»؛7 و هنگامی که پروردگار تو به فرشتگان گفت: من در روی زمین، جانشین و حاکمی قرار خواهم داد.

4ـ دانستن همه اسما: «وَ عَلَّم آدمَ الأسماءَ کُلَّها»؛8 سپس علم اسما (علم اسرار آفرینش و نام گذاری موجودات) را همگی به آدم آموخت.

از کجا می توان فهمید که تفسیر آیات مطابق با حقیقت می باشد، یا خیر؟ چه منابعی برای تفسیر آیات قرآنی می باشد؟ و فرد مفسر باید دارای چه خصوصیات و درجاتی باشد.

تفسیر معتبر معیارهایی دارد؛ تفسیری که آن معیارها و شرایط را نداشته باشد، نمی تواند مورد اعتماد باشد. برخی از شرایط و معیارهای تفسیر معتبر و قابل اعتماد عبارتند از:

1ـ تفسیر کننده، شرایط مفسر (تخصص در علم تفسیر و...) را دارا باشد.

2ـ تفسیر بر اساس روش صحیح تفسیری باشد و تفسیر به رأی نباشد.

3ـ تفسیر قرآن با روایات صحیح و قطعی که از پیامبر(صلی الله علیه وآله) و ائمه(علیهم السلام) رسیده، منافات نداشته باشد.

4ـ تفسیر یک آیه نقیض آیات دیگر نباشد.

5ـ مخالف حکم قطعی عقلی نباشد.

6ـ بر اساس منابع صحیح تفسیر باشد.9

مهم ترین منابع تفسیری عبارتند از:

1ـ الفاظ و عبارت های هر آیه که مورد تفسیر قرار می گیرد، باید دلالت صریح و یا ظاهر بر مقصود داشته باشد.

2ـ آیات دیگر قرآن؛ زیرا بعضی از آیات قرآن، آیات دیگر را تفسیر می کند.

3ـ روایات پیامبر (صلی الله علیه وآله) و ائمه معصومین(علیهم السلام)، در صورتی که ناقلین، معتبر و قابل اطمینان باشند.

4ـ دلیل ها عقلی و عقلایی قطعی باشند.

5ـ کتاب های لغت قابل اعتماد.

6ـ تفاسیر علمای گذشته.10

شرایط مفسر قرآن کریم

مفسر قرآن باید دارای دو شرط اساسی باشد؛ 1ـ در علم تفسیر تخصص داشته باشد، که این امر با آشنایی به ادبیات عرب (صرف و نحو، لغت، اشتقاق، معانی، بیان، بدیع)، علم فقه، اصول فقه، آگاهی کامل و استدلالی به علم اصول دین (توحید و نوبت و عدل و امامت و معاد)، علوم قرآنی، تاریخ قرآن و همچنین احادیث، روایات و شناخت روش تفسیر و...، حاصل می شود. 2ـ طهارت روح و تقوی داشته باشد، که این مسأله با رعایت دستورات الهی و غلبه بر هوای نفس، حاصل می گردد.11