تشیّع آمریکا و تأثیرپذیری از عوامل خارجی

چکیده

در این مقاله، تأثیرات مراجع تقلید، خطبا و علمای شیعه ساکن در خارج از آمریکا همچون لبنان، عراق و ایران بر شیعیان آمریکا بررسی شده است. انقلاب اسلامی ایران، تلاش مهاجران جدید شیعی، مخالفت اهل سنّت با شیعیان و آثار محمّد تیجانی السماوی تأثیر بسزایی بر روند گرایش به تشیّع بر جای نهاده اند. ولی با گذشت دو دهه از انقلاب اسلامی و پیدایش نسل جدید و جوان شیعه در آمریکا و تحوّلات پدید آمده در عرصه بین الملل، به ویژه خاورمیانه، نیاز به تحوّل در برنامه های مذهبی مشهود است.

مقدمه

ترکیب جامعه مسلمانان آمریکا به هیچ وجه همگن نیست. در واقع، اسلام در آمریکا آمیزه ای از گروه های قومی، نژادی، فرقه ای و ملّی فراوان است. محققانی که مسلمانان آمریکا را با عنوان ماهیتی یکدست بررسی می کنند، اغلب تفاوت های ظریف بسیاری را که خصیصه جمعیت های متنوّع مسلمانان در آنجا هستند، از نظر دور نگه می دارند.

حضور روزافزون جامعه مسلمانان در آمریکا منجر به افزایش تعامل میان مسلمانان داخل و خارج آمریکا شده است. افزون بر این، جهانی سازی و شیوه های پیشرفته ارتباطات موجب جریان آزاد اندیشه های خارج از آمریکا به درون آمریکا و نفوذ آن در زندگی مسلمانانش شده است.

این مقاله تأثیرات خارجی بر شیعیان آمریکا را بررسی می کند. همچنین تأثیر میراث شیعی وارداتی را بر تعریف تشیّع در محیط آمریکایی ارزیابی می کند. چگونگی کمک عوامل خارجی در شکل گیری نهادهای شیعی در آمریکا و کیفیت استفاده شیعیان آمریکا از رهبران روحانی خود، مستقر در خاورمیانه برای ایجاد یک محیط اجتماعی منسجم در آمریکا نیز در این مقاله بررسی می گردد.

من تأثیرات خارجی بر شیعیان را به سه بخش تقسیم کرده ام: سیاسی، مذهبی و فرهنگی. از نظر سیاسی، احیای اسلام در خاورمیانه بر تفکّر اسلامی رایج در آمریکا تأثیر گذاشته است. جنبش های سیاسی با ایدئولوژی های مشخص، قادرند دیدگاه های خویش را به شکل کارآمدتری در آمریکا منتشر نمایند؛ چرا که این جنبش ها اغلب در کشورهای خود به شدت سرکوب می شوند. از این رو، جنبش های بسیاری در خاورمیانه، غرب را بستری بالقوّه مستعد برای رشد، توسعه و بیان اندیشه های خویش یافته اند. این جنبش ها شامل گروه های مخالف مانند گروه ضدّ ایرانی «مجاهدین خلق»، گروه های ضد صدام⁽³⁾ و ضد سعودی هستند.

افکار فعّالان سیاسی شیعه همچون محمدباقر صدر، امام خمینی و علی شریعتی به وسیله پیروان آن ها، که بسیاری از آنان در مراکز اسلامی فعالیت می کنند، در وجدان و ضمیر شیعیان آمریکا نهادینه شده اند.(1) همان گونه که خواهم گفت، آراء سیاسی و مذهبی یکی دیگر از علمای برجسته شیعه، آیة الله فضل الله، در مراکز اسلامی و اینترنت انتشار یافته اند. پیمان های سیاسی خارج از آمریکا نیز مواضع اتخاذ شده از سوی مراکز شیعی در آمریکا را تحت تأثیر قرار می دهند. مرکز اسلامی آمریکا در «دیربورنِ» (رژرح ژچحآ) میشیگان از آرمان «حرکت امل» مستقر در لبنان حمایت می کند و این در حالی است که «مجمع» با جنبش فعّال سیاسی حزب الله لبنان ارتباط بسیار نزدیک دارد.(2) «حزب الدعوه»، جنبش سیاسی مذهبی مخالف رژیم عراق، اخیرا مسجدی در «دیربورن» خریداری کرده است. بخشی از هزینه های این مرکز (موسوم به «مرکز فرهنگی اسلامی») را آیة الله فضل اللّه تقبّل کرده است. دعوت ایشان به مقاومت در برابر بی عدالتی در چنین مراکزی تبلیغ می شود. مرکز دیگری به نام «مجلس» تحت نفوذ ایران است و به همین علت، شیوه سفت و سختی برای حجاب توصیه می کند و تفسیری جدّی از اسلام ارائه می دهد.(3)

جنبش های سیاسی که منافع آمریکا را تأمین کنند، اغلب مورد حمایت دولت این کشور قرار می گیرند. برای مثال، پیش بینی می شود آمریکا برنامه کمک پنج میلیارد دلاری به گروه های مخالف رژیم کنونی عراق را اعلام کند. این طرح شاید برای نخستین بار شامل حمایت از گروه های شیعی مستقر در ایران همانند «مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق» گردد.(4)

نقش مرجع تقلید در آمریکا

ویژگی جامعه شیعه در آمریکا، نفوذ رهبری دینی شیعه است که «نهاد مرجعیت» نیز نامیده می شود. در جوامع شیعی، مرجع فقیه اعلمی است که فتاوای او در احکام شرعی از سوی مقلّدانش متابعت می گردد. در غیبت امام دوازدهم شیعه،(5) وظیفه مرجع، تفسیر مجدّد اصول و ضوابط اسلامی در عصر جدید است. از این رو، او قادر است بر زندگی اجتماعی و دینی مقلّدانش تأثیر بگذارد. فرایند پیروی از فتاوای فقهیِ فقیه اعلم «تقلید» نام دارد. مراجع وکلایی در امور مالی و مذهبی تعیین می کنند تا نمایندگی آنان را در آمریکا بر عهده بگیرند. این کار موجب شده است تا شیعیان بتوانند در طرح ها و برنامه هایی شرکت کنند که آموزش دینی برای شیعیان آمریکا را فراهم می آورند. مراجع شیعی مستقر در خاورمیانه بیش از پیش دریافته اند که نیازمند تقویت ارتباطات نزدیک با مقلّدان خویش در غرب هستند. آنان در کنار تأسیس مراکز، درصدد پاسخ گویی به چالش های مدرنیته بوده اند و این امر را از راه بیشتر در دسترس بودن برای مقلّدان خود در آمریکا و نیز ارسال سُفرایی برای دیدار با آنان میسّر ساخته اند. در این زمینه، رهبر برجسته روحانی در عراق، آیة الله سیستانی، وکیل خویش، سیدمرتضی کشمیری، را برای مشاهده پیشرفت و گزارش نیازمندی های جامعه شیعی، به طور منظم به غرب می فرستد.

اخیرا گونه متمایزی از متون فقهی موسوم به «مستحدثات» از مراکز فقهی و دینی شیعه در قم و نجف پدید آمده است. وجه بدیع این متون آن است که نشان از آغاز تلاش فزاینده مراجع برای پاسخ گویی به مسائل تأثیرگذار بر زندگی شیعیان در غرب دارد. این نوشته ها مجموعه ای از پاسخ های مراجع به سؤالاتی است که مقلّدان در غرب مطرح کرده اند. برای مثال، از آیة اللّه سیستانی درباره جهت قبله در آمریکای شمالی سؤال شد؛ مسئله ای که جامعه مسلمانان آمریکا را به دو گروه تقسیم کرده است. اوایل دهه نود میلادی عده ای از مسلمانان به سوی جنوب شرقی نماز می خواندند، در حالی که اکثریت مسلمانان به سمت شمال شرقی نماز بجا می آوردند.

جالب است که فتاوای آیة الله سیستانی با آیة الله خوئی، که متقدّم بر ایشان است، تفاوت بسیار دارند.(6) سؤالاتی که نزد آیة الله سیستانی و دیگر علما مطرح شده اند، به روشنی نمایانگر چالش هایی هستند که شیعیان آمریکا با آن مواجهند. در این زمینه، سؤالاتی همانند نوع موسیقی حلال، مصرف مواد حاوی ژلاتین،(7) نماز در سفینه فضایی، امکان داشتن نوزادان آزمایشگاهی و نماز و روزه در نقاطی با روزها و یا شب های بسیار بلند از آیة الله سیستانی پرسیده شده اند.(8) افزون بر این، از ایشان سؤال شد که آیا جایز است بر نتایج آزمایش اپ آ که نشان دهنده عدم مشروعیت فرزند متولّد شده است، اتّکا کرد؟ اگرچه سابقه فتوا در این زمینه، در متون رایج وجود ندارد، آیة الله سیستانی می گوید: «هر که از راه های دیگر به قطع و یقین برسد، چه از راه آزمایش خون و یا هر وسیله دیگر، می تواند آزادانه بر مبنای آن عمل کند.» ایشان احتیاط نموده، هشدار می دهند و می گویند: چنین آزمایشی وسیله ای مشروع برای حکم به زنا نیست و حدود شرعی را نمی توان تنها بر مبنای نتایج اپ آ جاری ساخت.(9)

عنوان کتابی که اخیرا انتشار یافته، موسوم به رساله عملیه برای مسلمانان در غرب بر مبنای فتاوی آیة الله العظمی السید علی الحسینی السیستانی، نیاز به توجه به نسل جوان و ساکن در غرب را به نحو روشن تری تصویر می کند. در این کتاب، مسائلی همانند استمناء، همجنس بازی و مشاهده تصاویر و فیلم های مستهجن به صراحت مورد بحث قرار گرفته اند.(10)

شخصیتی مذهبی که به نحوی روزافزون در میان بسیاری از جوانان شیعه شهرت یافته، مرجع اهل لبنان آیة الله محمدحسین فضل اللّه، است. شهرت وی در غرب ناشی از سهل الوصول بودن ایشان در میان توده مردم است. در واقع، این امکان برای مسلمانان در غرب وجود دارد تا مستقیما با ایشان از طریق تلفن مکالمه نمایند.(11) علاّمه فضل الله همچنین به خاطر آشنایی با فرهنگ غرب معروف است. وی معتقد است که مسلمانان باید پویایی درونی تمدن غرب را دریابند.(12) به اعتقاد او، نهضت اسلامی نباید به خاورمیانه محدود گردد، بلکه باید تعالیم خویش را با ابزار مسالمت آمیز در غرب انتشار دهد.(13)

فضل الله بیش از دیگر علما در میان جوانان مقبولیت دارد؛ چرا که فتاوای ایشان عملی تر و مسامحه آمیزترند. ایشان بر خلاف آیة الله سیستانی، تراشیدن ریش را جایز می داند. او معتقد است: باید فتوای علمای متقدّم را مبنی بر نتراشیدن ریش به درستی درک کرد. فتوای آنان در جهت ایجاد تمایز میان مسلمانان و یهود صادر می شد. فضل الله می گوید: این امر محدود به مواردی است که مسلمانان در اقلّیت و دیگران در اکثریت باشند. افزون بر این، ایشان می گویند: از روایت می توان دریافت(14) که منع تراش ریش منوط به شرایط زمان صدر اسلام بوده است.(15) همچنین علاّمه فضل الله بر خلاف آیة الله سیستانی بازی شطرنج را جایز می شمرند.(16) علاّمه فضل الله کتاب هایی را نوشته است که اختصاصا به جوانان و زنان پرداخته و موضوعاتی را بررسی کرده که تأثیر مستقیم بر مسلمانان غرب دارند. ایشان در کتاب خود با عنوان دنیای جوانان ما، روایتی از علی بن ابی طالبج علیه السلام ج، امام اول شیعیان، نقل می کند که پدران را به تربیت فرزندان مطابق با نیازهای زمان تشویق و توصیه می کند. وی افزون بر این، دعوت به بازنگری در تلقّی سنّتی مسلمانان از مسائل جنسی می کند و اظهار می دارد که انتقال آموزه های جنسی به جوانان مسلمان از ضروریات است. بر خلاف عقیده رایج، ایشان اظهار می دارند که اسلام مسائل جنسی را کثیف و یا توهین به مقام و حرمت زن نمی داند.

مباحثات فضل الله معطوف به رسیدن به بازنگری در مسائل زن و مرد در غرب است. او معتقد است که نابرابری های جنسیتی در تربیت فرزند بر اساس ساختارهای فرهنگی و نه مذهبی بنا شده اند. ایشان می گوید: به طور سنّتی، فرض چنین است که دختر بیش از پسر مسئول پاک دامنی و عفّت جمعی خانواده است و این نوع تربیت صحیح نیست. عفت امری است که در مورد زن و مرد به یک اندازه الزام شرعی دارد. عفاف در بُعد فردی از دختر و پسر، توأمان خواسته شده است.(17)

گرایش به علاّمه فضل الله در میان مسلمانان غرب از این واقعیت نیز سرچشمه می گیرد که بعضی از آراء وی در تعارض آشکار با اکثریت علمای شیعه اند. بعضی از علما مشرکان، ملحدان و بت پرستان را نجس می دانند. بنابراین، غذای آنان را نمی توان مصرف نمود. فضل الله مخالف این نظر است و می گوید: «در جوهر و ذات هیچ کس نجاست راه ندارد، بلکه نجاست مربوط به عقاید است و نه ذوات و جواهر.»(18) از این رو، او فتوا داده است که حتی هندوها و بودایی ها پاک بوده و غذای آنان را می توان مصرف نمود.

آیة الله فضل الله سایتی اینترنتی به زبان عربی و انگلیسی دارد که در آن، خطبه های نماز جمعه و استفتائات ایشان عرضه می شوند. در برخی سؤالاتی که از ایشان پرسیده شده، مسائلی که زندگی مسلمانان آمریکا را تحت تأثیر قرار می دهند آشکارا دیده می شوند. در همین زمینه، وقتی از ایشان درباره «شبیه سازی» سؤال می شود، علاّمه پاسخ می دهند: «در ارتباط با اینکه آیا باید شبیه سازی را اجازه داد و یا آن را نامشروع دانست، اعتقاد ما بر این است که شبیه سازی حیوانات در صورت وجود منافعی برای انسان جایز است؛ مثل اینکه شبیه سازی حیوانات را برای به دست آوردن اعضا جهت پیوند به کسی که نیاز به قلب، چشم و یا کلیه دارد انجام دهیم تا به این وسیله، از برداشتن اعضای انسان های زنده و یا مرده پرهیز کنیم. اما در مورد شبیه سازی انسان، این قضیه نیاز به مطالعات بیشتری دارد. پس این قضیه ای دنباله دار است که باید در پرتو اطلاعات آینده بررسی شود و ممکن است ما یکی از معدود کسانی باشیم که فتوا به نامشروع بودن شبیه سازی نداده است.»(19)

نفوذ و تأثیر مراجع در آمریکا به شیوه های گوناگونی گسترش می یابد. برای مثال، آیة الله خوئی در سال 1989 پیشنهاد میلیون ها دلار کمک به جمیع «مرکز اسلامی آمریکا» (م خذچب) داد تا مدرسه ای اسلامی در «دیترویت» بسازند. بنا بود مدرسه تحت سرپرستی «بنیاد خوئی» در نیویورک باشد. مرکز این پیشنهاد را نپذیرفت؛ چرا که اعضای هیأت مدیره خواهان نظارت کامل خود بر مدرسه بودند. مرکز دیگری در «دیترویت» موسوم به «مجمع» این پیشنهاد را پذیرفت و اکنون نمایندگی «بنیاد خوئی» را بر عهده دارد.(20)

افزون بر این، تأثیر مراجع در آمریکا در اماکنی که پناهندگان عراقی پس از جنگ خلیج مستقر شده اند، بیشتر شده است. باید به خاطر داشت به دلیل آنکه بسیاری از عراقی ها از شهرهای مقدّس شیعی (عتبات) کربلا و نجف، محل استقرار مراجع هستند، از این رو، این پناهندگان آمادگی مذهبی بیشتری دارند و از همین روست که تعهدات مذهبی خود را بر نهادهای شیعی تحمیل می نمایند. با آنکه بعضی از شیعیان آمریکایی نسل دوم در تمسّک به فتاوای مراجع اشتیاق اندکی نشان می دهند، ولی بیشتر عراقی ها به دقت فتاوای آنان را تعقیب کرده، این روحیه را بر مراکز آمریکایی تحمیل می کنند.(21)

مراجع در تلاش برای تقویت آگاهی دینی، تأثیرات قابل ملاحظه ای بر زندگی مسلمانان آمریکا بر جای می نهند. بیشتر مراکز دینی، خود را وابسته به مراجع مختلف نموده اند. مراکز «خوجه»، پاکستانی و عراقی عموما از فتاوای آیة الله سیستانی پیروی می کنند، در حالی که مراکز ایرانی پیرو آیة الله خامنه ای هستند. شیعیان لبنان یا از آیة الله فضل الله و یا آیة الله سیستانی پیروی می کنند. تفاوت های سنّتی که در خارج از آمریکا میان بیوت آیات پدید آمده، در آمریکا نیز ظهور و بروز یافته و موجب شکاف بیشتر میان جمعیت شیعیان می شوند.

در مقایسه با عملکرد اهل تسنّن در آمریکا، به این نتیجه می رسیم که جوامع اهل سنّت تحت تأثیر جنبش های بزرگی از شبه قاره هند و خاورمیانه هستند که در زندگی مسلمانان نفوذ کرده و مساجد را به عنوان پایگاه فعالیت خویش به کار گرفته اند. هدف نهضت های سنّی مذهب، مثل «تبلیغ» و «جماعت اسلامی»، دعوت مسلمانان به پیروی از سنّت رسول خدا و صحابی سابقین است.(22) عملکرد شیعه در غرب تا حدی متفاوت است. تشیع در آمریکا به جای آنکه از طریق جنبش های عظیم، دعوت به کیش خود نماید، تأکید صریح بر پیروی از فتاوای مراجع دارد و این بدان روست که مرجع تقلید در غیبت امام دوازدهم، نماینده او به شمار می رود.

خطبا در آمریکا

گذشته از علمای شیعه، شیعیان آمریکا تحت تأثیر طبقه وعّاظ معروف (خطبا) قرار دارند که به ویژه در ماه های محرّم و رمضان به میان جمعیت های شیعی می آیند. گرامیداشت شهادت حسین بن علی علیه السلام، سبط پیامبر صلی الله علیه و آله  در ماه محرّم زمینه اصلی را برای خطبا به منظور انتقال تعالیم شیعی به توده مردم فراهم آورده است. در هیچ یک از اوقات سال همانند محرّم خطیب شیعی چنین شنوندگانی در اختیار ندارد. خطبا غالبا واعظان سیّاری هستند که مساجد را پایگاهی برای القای ارزش های اسلامی، پیاده کردن اسلام واقعی، تشویق عامّه به ابراز پرهیزگاری و تقویت الگوهای اصیل رفتاری، مثل جدایی زن و مرد در محافل عمومی، قرار داده اند.

خطبا تحت تعلیمات ویژه ای قرار گرفته اند تا بتوانند مناقب ائمّه را بیان کنند و مصایب و رنج های آنان را در طول تاریخ بازگو کرده، احساسات مستمعان را از طریق خطابه های احساسی برانگیزند. خطبا با انتقال آراء و اندیشه های مقبول کشور خود به آمریکا، پیوندی میان شیعیان آمریکا و شیعیان دیگر مناطق جهان پدید می آورند. بعضی از خطبا به عنوان نماینده جنبش های سیاسی خارجی عمل کرده و گروهی دیگر دیدگاه های متفکران خاورمیانه را منعکس می کنند. خطبای عراقی داستان هایی درباره ائمّه نقل کرده، پیام مراجع را نیز به مقلّدانشان می رسانند. آنان ترسی را که مردم عراق تحت حکومت صدام حسین با آن روبه رو هستند، بازگو می کنند.

در بسیاری از اجتماعات، از خطبای زن دعوت به عمل می آید تا برای مجالس صبحگاهی زنانه سخنرانی کنند. بعضی از خطبا به طور منظّم مباحثات ضدّ اهل سنت را مطرح می کنند. گرچه این نوع وعّاظ می توانند با جذب عواطف و تقویت دیدگاه های ریشه دار تاریخی، سخنی برای جمعیت بزرگ سال مهاجر داشته باشند، اما برای نسل جوان و روشن فکر، که ربطی میان این موضوعات و نیازهای خود در آمریکا نمی بینند، این مطالب غریب و بیگانه اند. در چنین شرایطی است که ما نیازمند بررسی اهمیت اجتماعات مذهبی در شکل دهی زندگی شیعیان در آمریکا هستیم.

مجالس و شکل گیری هویّت شیعی در آمریکا

در کنار بنیادهای عمده تأسیس شده از جانب آیات شیعی، مراکزی نیز برای ارائه خدمات به اجتماعات شیعی منطقه پدید آمده اند. در این مراکز است که مجالس معمولاً برگزار می گردند. از لحاظ تاریخی، این اجتماعات برای ذکر مصایب ائمّه شیعه و برانگیختن عواطف شنوندگان برپا می شده اند. باید نقش این مجالس را در تنظیم زندگی سیاسی اجتماعی و دینی شیعیان آمریکا به درستی درک کرد. یکی از عناصر اساسی در حیات دینی شیعه، بزرگداشت شهادت حسینج علیه السلام جاست. این امر شیوه ای مطلوب برای رهبران شیعه به منظور بسیج مردم فراهم می آورد. مجالس معمولاً در حسینیه ها برگزار می گردند. امور دیگری نظیر مراسم عبادت، تعلیم آداب اجتماعی، ازدواج و تمهیدات مراسم تدفین نیز در این حسینیه ها انجام می شوند.(23)

گرچه در طول سال سخنرانی هایی در حسینیه ها برگزار می گردند، ولی اجتماع عظیم شیعیان در ماه محرّم، ماه شهادت حسین علیه السلام ، صورت می پذیرد. در این مجالس است که خطبا حوادث کربلا را بازگو نموده، عواطف دینی را نسبت به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله  حیاتی دوباره می بخشند و به چالش های زندگی در جامعه مادی غربی می پردازند، همان گونه که شوبل می گوید: یادآوری نبرد کربلا به عنوان حادثه مهم تاریخی و دینی برای مسلمانان شیعه، در مسیری که هویّت منحصر به فرد خویش را در میان امّت بزرگ اسلامی حفظ می کنند، بسیار حیاتی است.

برگزاری مجالس بزرگداشت حادثه کربلا موجب شده تا جمعیت شیعی خود را به نحو آسان تری با محیط کانادایی وفق دهد. یاداوری و احیای حوادث کربلا جامعه شیعی را قادر می سازد تا جایی در شمال آمریکا بیابد که هم مربوط به آمریکای شمالی و هم اسلامی است. از این رو، می توانند عناصر فرهنگی آمریکای شمالی را اسلامی کرده و در عین حال، با خلاّقیت، اسلام را با محیط آمریکای شمالی وفق دهند.(24)

ارائه مباحثات عمیق مجادله ای و تکرار اخبار مظلومیت های تاریخی خاندان پیامبر به نفوذ اسلام شیعی در میان نسل جوان کمک کرده است. این مجالس همچنین درصدند تا حقّانیت عقاید شیعی و اعمال مذهبی آن را به نحوی اثبات کنند تا هویّت ممتاز شیعی را در آمریکا حفظ کنند. این کارکرد تعلیمی برای اقلّیتی مذهبی که پیوسته ملزم به دفاع از عقاید خویش در برابر حملات مداوم وهّابیان در آمریکاست، ضروری می نماید. این مجالس، که از خارج از آمریکا تأثیر می پذیرند، با ایجاد پیوند میان حوادث کربلا و جامعه معاصر به عنوان منبع تهذیب نفوس، به جوانان شیعه آمریکایی می آموزند که تاریخ مقدّس شیعه، حتی در محیط غیراسلامی نیز ارادت به خاندان پیامبر علیهم السلام  را می طلبد. این گونه است که مجالس ابزار مهمی در تداوم میراث و روحیات شیعی شده اند. این مجالس برای بانیان و برگزارکنندگان آن نیز وسیله ای مهم برای ایجاد اصلاحات ضروری را فراهم می کنند؛ چرا که این اقلّیت دینی در تلاش است تا هویّت خویش را در میان چالش های جامعه تکثّرگرا حفظ و اظهار نماید. این مجالس با مراسم عبادی روحبخش و عمیق نیز توأمان هستند. این مراسم عبادی، که از خارج به درون آمریکا آمده، لحظه ای تاریخی را زنده کرده و خلأ معنوی ناشی از زندگی در جوّ غیرمذهبی را پر می کنند.(25) مراسم مربوط به حوادث کربلا به مؤمنان فرصت تجربه فضای کربلا را در آمریکا می دهند و انعکاسی فردی و اجتماعی پدید می آورند، به حدّی که مؤمنان را به چالش می کشند تا رفتار خویش را بر مبنای اعمال اسوه گونه ائمّه شیعه استوار نمایند. مراسم محرّم است که به اسلام در آمریکا صبغه متمایز شیعی می دهد؛ چرا که این مراسم شیعیان را از اهل سنّت و همه دیگر فِرق مسلمانان متفاوت می سازد.

بعضی از گروه ها این مراسم را در ملأ عام برگزار می کنند و در خلال آن، نوشته هایی درباره اسلام توزیع می کنند. تعزیه خوانی حوادث کربلا در ملأ عام، به این گروه ها فرصت ابراز مطالبی درباره هویّت خویش می دهد. از این رو، آنچه ذاتا بازخوانی حوادث تاریخی به شمار می آید، طوری به کار گرفته می شود تا سوء برداشت های غرب از اسلام را از بین ببرد. شیعیان با برگزاری مراسم محرّم در ملأ عام، از این مناسبت برای تقویت حسن تفاهم با همسایگان غیرمسلمان خویش بهره می گیرند. مراسم محرّم، که از خارج آمریکا سرچشمه می گیرند، برای ایجاد هویّت شیعی نیز کاربرد داشته اند. بر اساس یک نظرسنجی که من به سال 1996 انجام دادم، یکی از مؤسسات آشکارا انجام مراسم سوگواری ایام محرّم را با هویّت شیعی پیوند می داد. این مؤسسه با افتخار اذعان می داشت: «ما نخستین بار مراسم جلوس(26) را در آمریکای شمالی انجام دادیم.» شیعیان هندی پاکستانی با مراسم زنجیرزنی و اظهار تبرّا (روگردانی و لعنت به سه خلیفه) هویّت شیعی خویش را ابراز می دارند. برای بعضی از گروه های ایرانی، هویّت شیعی با پوشیدن نوع خاصی از لباس نمایان می شود. با این وجود، همه گروه های شیعی هویّت خویش را برجسته نمی سازند. یکی از سؤالات من در نظرسنجی، به تنشی که میان حفظ هویّت بارز شیعی و یا صرفا یک مسلمان بودن پدید می آمد، ارتباط داشت. شایان توجه است که در مراکز مستقر در نواحی دارای جمعیت اندک شیعه، تمایل به همگونی با اکثریت مسلمانان بیش از جاهایی مثل نیویورک و واشنگتن است که شیعیان از حمایت بیشتری از جانب هم کیشان خویش برخوردارند. به همین دلیل است که یکی از این مراکز اظهار می دارد: «با آنکه مسجد ما شیعی است، ولی در آن همیشه به روی تمام مسلمانان باز است. این امر برای اقلّیت شیعه ضروری است.» جمعیت های کوچک شیعی با آنکه علایق شیعی خود را رها نمی کنند، اما بیش از جمعیت های کلان شیعی مایل به عدم تأکید ویژه بر تمایلات شیعی خویش هستند. این امر به آن دلیل است که شیعه با دو مسئله روبه روست: مسئله اول اقلّیت مسلمان بودن و مسئله دوم اقلّیت شیعه بودن. باید به خاطر داشت که چالش های فراروی شیعه در آمریکا بیش از آن چیزی است که اهل سنّت با آن مواجهند. این بدان سبب است که شیعه نه تنها در پی ابراز هویّت اسلامی خود در غرب است، بلکه بر هویّت شیعی خویش نیز تأکید دارد. مجالس سوگواری محرّم است که به تثبیت مورد اخیر کمک می کند.

فرهنگ های خارجی در مراکز شیعی

عناصر فرهنگی خارج از محیط آمریکا نیز مسلمانان آمریکا را تحت نفوذ گرفته اند. بسیاری از مهاجران برای تقویت بنیه اجتماعی و فرهنگی خویش، مدام با وطن اصلی خویش ارتباط برقرار می کنند تا سنّت های آبا و اجدادی به همراه آورده را تداوم بخشند. به جای آنکه سازمان های دینی مبتنی بر خاستگاه صرفا اسلامی در آمریکا پدید آیند، خصیصه های دیگری همچون تأثیرات قومی، فرهنگی و حتی ملّی جای آن ها را گرفته و حاکم شده اند. روند قوم گرایی شامل پیوند جمعیتی خاص با ویژگی های مشخص فرهنگی(27) برای بسیاری از گروه ها حایز اهمیت است؛ چرا که موجب اتحاد اعضای جمعیت شده و آداب و رسوم به همراه آورده از وطن اصلی را تداوم می بخشد. از این رو، مساجد بر اساس گروه های قومی تقسیم شده و متولّیان آن ها همچنان با آداب و رسوم وطن اصلی در ارتباط باقی می مانند. اعضای جامعه شیعی در فرایندهای مبادلات فرهنگی و تعریف و کسب مجدّد یک فرهنگ متفاوت، مسیرهای متفاوتی برای تطبیق با محیط آمریکایی در پیش گرفته اند.

شیعیان عراق، که پس از جنگ خلیج فارس در آمریکا پناه گرفته اند، ارتباط خویش را با وطن اصلی دوباره برقرار می کنند و در این روند، فرهنگ متمایز خویش را به همراه می آورند. آنان اغلب شیعیان سکولار را سرزنش می کنند و این امر موجب درگیری بیشتر، هم در درون مراکز اسلامی و هم میان این مراکز می گردد. افزون بر این، آنان که در مناطقی همچون نجف و کربلا، که محل سکونت مراجع است، زیسته اند، از حس عمیق تعهد مذهبی برخوردارند؛ تعهدی که شیعیان ایرانی و لبنانی همیشه از آن بهره مند نیستند.(28) لبنانی ها در محیطی تکثّرگرا و دارای تسامح بیشتر پرورش یافته اند، در حالی که بسیاری از ایرانیان تحت تأثیر برنامه های تجدّدخواهانه و غربی سازانه شاه بوده اند. از همین جاست که نگاه فرهنگی آنان کاملاً متفاوت است. فرهنگ های متنوّع وارداتی مراکز فرقه ای را در آمریکا پدید آورده و موجب از خود بیگانگی شیعیانی شده اند که از پیشینه فرهنگی متفاوتی برخاسته اند. برای فراهم آوردن تسهیلات، به ویژه برای شیعیان عراق، مرکزی عراقی موسوم به «مرکز کربلاء» در «دیربورن» پس از پایان جنگ خلیج تأسیس شده است.

ورود فرهنگ های بیرون از آمریکا موجب بروز تنش های قابل توجهی در اجتماع شیعیان شده است. این تنش ها را در نحوه اداره این مراکز می توان دید و تشخیص داد. نظرسنجی من از نهادهای شیعی نشان می دهد که در بسیاری از مراکز، خدمات به همان نحوی که در موطن اصلی ارائه می شوند، در اینجا (آمریکا) نیز ارائه می گردند، بدون هیچ توجهی به نیازهای اعضای جامعه شیعی در این محیط آمریکایی. تحمیل یک فرهنگ بیگانه در این مراکز، جوانان را در اجتماعات شیعی منزوی کرده است. برنامه هایی که در این مراکز برگزار می گردند حتی در میان خود اعضای اقلّیت، ایجاد علاقه نمی کنند. بزرگ سالان روشن فکرمآب و نسل جوان آداب و رسوم آبا و اجدادی را نمی پذیرند و خواهان تغییرات در ساختار برنامه های ارائه شده هستند. به سبب مشکلات زبانی و تشریفات امور دینی، بسیاری از اعضای جامعه شیعی از مساجد بیگانه شده اند. گواه مسئله اینکه میانگین جمعیت مستمعان برای خطابه در پنجشنبه شب ها در بسیاری از مراکز معمولاً بین بیست تا سی نفر است.(29)

مشکلات حاصل از تحمیل فرهنگ های بیرونی و فقدان مشارکت نسل جوان در مراکز اسلامی، نگرانی های بسیاری از والدین را برانگیخته و منجر به بازنگری در انواع برنامه های موجود در این مراکز شده اند. نظرسنجی من نشان می دهد که بیشتر نهادها ایجاد برنامه های مخصوص جوانان را از جمله نیازهای مبرم خویش می دانند.(30) هفتاد درصد از مؤسسات، که با آن ها مصاحبه شد، اظهار داشتند که درصدد ایجاد برنامه هایی برای جذب جوانان به درون اجتماعات جشیعیج هستند. با این وجود، بسیاری از آن ها متحیّرند که چگونه جوانان را به مراکز اسلامی بکشانند. یک نکته در پاسخ ها، ارزش یادآوری دارد: «جوانان مسلمان بیش از آنکه به سوی برنامه های سنّتی مسلمانان بیایند، جذب برنامه های آمریکایی شده اند.» از این رو، انتظار می رود آنان بیش از آنکه جذب مراسم عبادی شوند، گرایش بیشتری به اردوهای تفریحی و گفت وگوهای دوستانه نشان دهند. جوانان آنچه را مهاجران بزرگ سال جامعه شیعی اسلام اصیل می شمرند، نمی پذیرند؛ آنان بیشتر در تلاشند تا میان فرهنگ و دین تفاوت قایل شوند که این امر خود منجر به حرکت و انتقال الگو مانند از تفکر فرهنگی تحمیلی به سمت شیوه تفکر کاملاً آمریکایی شده است.

با توجه به این واقعیت که بسیاری از جوانان مسلمان اکنون در دانشگاه ها و مراکز علمی با فرهنگ آمریکایی تربیت می شوند و با اندیشه هایی سرو کار دارند که مفاهیم سنّتی را به چالش می کشند، از این رو، تنش های حاصل از تفاوت میان نسل ها تشدید می گردند. علاوه بر آن، میان وعّاظ و جوانان در مراکز شیعی هیچ تعاملی وجود ندارد، سخنرانی ها به زبان و بیانی هستند که برای جوانان بیگانه اند و یا اینکه شکل تکراری داشته و به شدت جنبه جدلی به خود گرفته و کاملاً متمایزند از آنچه در دانشگاه ها جوانان به آن عادت دارند. آنان با چالش های فکری عینی تری در دانشگاه ها سر و کار دارند. به خاطر داشتن این نکته بسیار حایز اهمیت است که در مذهب تشیّع، عامل فرهنگی بیش از مکتب تسنّن مورد تأکید است، در حالی که برنامه های مذهبی اهل سنّت به نماز محدود می شود و مسلمانان از بسترهای گوناگون قومی در آن به جماعت حاضر می شوند. در تقویم شیعی، موالید و وفیات ائمّه اهمیت می یابند. شیعیانی که در حسینیه ها اجتماع می کنند، از گروه های قومی متفاوتی هستند. شیعیان پاکستان، مناسبت هایی همچون شهادت حسین بن علیج علیه السلام ج را به شیوه ای متفاوت از آنچه شیعیان عراقی و یا ایرانی دارند، برگزار می کنند.

روابط شیعه و سنّی در آمریکا

روابط میان شیعه و سنّی در آمریکا تحت تأثیر شرایط سیاسی خاورمیانه است. انجمن دانشجویان مسلمان در سال 1963 از سوی دانشجویان «ایلینویز اوربانا» تأسیس شد. ملتزم شدن به این نکته که اسلام ورای ملاحظات فرقه ای است و شیعه و سنّی باید در کنار هم مراسم عبادی خویش را بجا آورند، از ویژگی های مهم دوران شکل گیری این انجمن بود. در واقع، چهار رئیس نخست انجمن، شیعه بودند.(31) تا اواخر دهه هفتاد میلادی، شیعه و سنّی اغلب با یکدیگر کار می کردند و برنامه های مشترکی در انجمن و حتی در مساجد برگزار می کردند. یاسین الجیبوری به خاطر می آورد که در دهه هفتاد، او علی رغم تعلّقات شیعی اش، می توانست در مساجد اهل تسنّن سخنرانی نماید و امامت نماز را بر عهده بگیرد.(32) انجمن به تدریج تحت تأثیر حوادث خارجی قرار گرفت. نبردهای ایدئولوژیک اخیر میان ایران و عربستان سعودی موجب در حاشیه قرار گرفتن شیعه در انجمن گردید. بسیاری از دانشجویان شیعه از تبعیض های دینی و ممنوعیت شرکت در فعالیت های انجمن و انتقادات شدید ائمّه جمعه از شیعیان رنجیده خاطرند. تجزیه و پراکندگی دانشجویان مسلمان اغلب به تعارض میان شیعه و سنّی در بسیاری از دانشگاه ها انجامیده و موجب گردیده است که شیعیان گروه های مشابهی در برخی از دانشگاه ها تأسیس نمایند. برای نمونه، دانشجویان شیعه در دانشگاه «تورنتو»، سازمانی به نام «اهل البیت» پدید آوردند. در بعضی از دانشگاه ها، دانشجویان ایرانی «انجمن دانشجویان مسلمان گروه فارسی زبان» (ات پ.ات ب) را سازمان دهی کرده اند.

درگیری سیاسی ایران و عربستان در خاورمیانه، مسلمانان آمریکایی را در حوزه های متفاوتی تحت تأثیر قرار داده و دشمنی میان شیعه و سنّی را موجب شده است. تفاوت های سیاسی و مذهبی در خاورمیانه به مناقشات شیعه و سنّی در تعدادی از انجمن های اسلامی، مساجد، زندان ها و اینترنت نیز کشیده شده اند. سیل مهاجران محافظه کار، روند ایجاد اختلاف میان جمعیت های مسلمان را تشدید کرده است. مهاجرت موجب گسترش روح محافظه کاری در بسیاری از مراکز شده و به دسته بندی فرقه ای و مباحثات میان دو حوزه فکری جاهل سنّت و تشیّعج دامن زده است. هر دو گروه از جمعیت مهاجر تجربیات و تعصّبات تلخ خویش را به همراه آورده و به این دلیل، تمایل به تکرار آنچه در خارج جریان دارد، در میان آنان موجود است تا آمریکا را به صحنه مبارزه میان اختلافات فرقه ای تبدیل نمایند.

زندانیان شیعه تبعیض وسیعی را در نظام زندان ها گزارش می کنند. بسیاری از آنان شکایت دارند که کتاب های شیعی که در کتابخانه نگه داری می شوند توسط زندانیان اهل تسنّن جمع آوری گردیده اند. عصبانیت و خشونت اغلب به برخوردهای فیزیکی در دارالتأدیب ها و به سلول انفرادی افتادن بعضی از زندانی ها منجر می شود. زندانیان شیعی اکنون خواهان سخنرانی هایی هستند که مذهب آنان را منعکس کند و مایلند تا مراسم عبادی خود را مطابق فقه شیعه به انجام برسانند.

مناقشات مذهبی و سیاسی دنیای اسلام اکنون جهانی شده و مسلمانان آمریکا را نیز تحت تأثیر قرار داده اند. مسائل هویّتی و علایق فرقه ای، مسلمانان آمریکا را به گروه های متنوّع تجزیه کرده و آنان را از همکاری بر مبنای مشترک بازداشته است.(33) رقابت و فرسایش در خارج از آمریکا در آمریکا تکرار شده و منجر به پیدایش آثار نوشتاری فرقه ای شده است. نوشته هایی ضد شیعی نظیر خطوط العریضه و رهایی از تشیّع به طور وسیع در آمریکا توزیع شده اند.(34)

شیعیان در پاسخ، دست به ترجمه و توزیع آثار محمّد تیجانی، سنّی شیعه شده تونسی، زده اند که اولین کتاب او ثم اهتدیت بود و تأثیر شگرفی در گرایش اهل سنّت به تشیّع در آمریکا داشت.

شکایت شیعیان از آن است که اصول و آداب آنان بیشتر از سوی اهل تسنّن و نه غیرمسلمانان مورد حمله واقع می شود. از این رو، برای شیعیان آمریکا چالشی دوگانه در پیش است: تضمین عدم تشبّه نسل جوان تر به غرب و نیز عدم تأثیرپذیری از سخنرانی های ضد شیعی. شیعیان به حفظ هویّت ویژه فردی و جمعی خویش بیش از اشاعه آن در میان دیگران اهمیت می دهند و صحیح است که بگوییم: کانون اصلی توجهات شیعیان آمریکا بیشتر معطوف به حفظ خودشان است، نه اینکه محدوده معنوی و مذهبی خویش را توسعه دهند. رهبران شیعه و سنّی هر دو تلاش کرده اند تا تنش های فرقه ای را خنثا کنند. بسیاری از سخنرانی های شیعه سنّی برگزار می گردند که اعضای هر دو فرقه برای شرکت در آن ها دعوت می شوند. مصطفی القزوینی، امام جماعت شیعیان، نیز به طور منظّم با رهبران سنّی مذهب در تعامل است. او عضو مجلس شورایی است که متشکّل از هفتاد ائمّه جماعت مساجد شیعه و سنّی است. امام قزوینی گاهی ائمّه جماعات اهل تسنّن را برای سخنرانی در محافل شیعی در مسجد خود، اورنج کانتی (ش س رس رآ حخ رچژر) کالیفرنیا دعوت می کند.(35) ائمّه جماعات هر دو فرقه مشتاقند تا دو گروه را متحد سازند. در یک مهمانی، که اخیرا هفته نامه مسلم آبزرور ذخذژس ب) (ژحسژحژح ر در «دیترویت» برپاداشت، یکی از ائمّه جماعات اهل تسنّن نماز مغرب را امامت نمود و برای تأکید بر اهداف وحدت گرایانه این هفته نامه، نماز عشا را یکی از ائمّه جماعات شیعی مذهب برگزار کرد.

تأثیرات ایران در آمریکا

لازمه مطالعه تشیّع بررسی نقش ایران در آمریکاست. تأثیر انقلاب ایران به طُرق متعدّد در آمریکا قابل درک است: سیل مهاجران شیعه، اینترنت و ورود ادبیات بیرون از آمریکا. مهاجران اثرات ماندگار انقلاب بر خود را به همراه آورده و به شیعیان آمریکا منتقل می سازند. تعدادی از مسلمانان پس از انقلاب به ایران دعوت شدند و بسیاری از آنان در بازگشت، شوق و علاقه تازه ای برای ابراز پرشور اسلام خویش در آمریکا پیدا کردند. این شور و تکاپو، خود را به شیوه های متعدد نشان داد، از ممنوعیت شنای مختلط در مدارس گرفته تا ایجاد مکان های عبادت در بعضی فرودگاه ها.(36)

بسیاری از مسلمانان پس از انقلاب، شروع به خواندن نمازهای روزانه و گرفتن روزه نمودند و مصرف الکل را متوقف کردند. انقلاب ایران همچنین موجب عنایت ویژه ای به چگونگی پرورش یافتن فرزندان در آمریکای شمالی گردید.(37)

نوشته ها درباره ایران اساسا در مراکز اسلامی انتشار می یابند؛ مراکزی که برنامه های آموزشی، کتابخانه ها و مکان هایی برای اجتماعات شیعیان فراهم می آورند. افکار و گفته های امام خمینی رحمه الله  به طور گسترده در این اجتماعات و همایش ها منتشر می شوند. تأثیرات خارجی در این مراکز بسیار مشهود و ملموس هستند. تأثیر انقلاب ایران تنها بر مسلمانان شیعه آمریکا محدود نمی شود. مطابق نظر حداد، 85 درصد مصاحبه شوندگان در نظر سنجی، از سقوط رژیم شاه ابراز خشنودی کرده اند.(38) انقلاب حسّ غرور را تزریق نمود و فضای ابراز هویّتی مثبت پدید آورد که در نگاه بسیاری از مسلمانان، اثبات وعده خداوند مبنی بر پیروزی مؤمنان بود.(39) تأسیس یک دولت اسلامی، به عنوان اعطای قدرت از جانب خداوند به جامعه اسلامی تعبیر گردید و نیز نشان از اینکه رستگاری در آمریکا تنها از فرایندی شبیه آن حاصل خواهد شد، که در آن مسلمانان با اجتناب از ارزش های غربی و بازگشت به اسلام محمّدی صلی الله علیه و آله  اختیار زندگی خویش را به دست بگیرند.(40) به سبب روابط نه چندان مناسب ایران با آمریکا، فعالیت هایی با پشتیبانی ایران به صورت علنی و آشکارا انجام نمی گیرند. با آنکه دامنه فعالیت های ایران به وسعت فعالیت های جامعه جهانی مسلمانان پشتیبانی شده از سوی عربستان نیست، اما ایران توانسته است تأثیرات خود را در شکل های گوناگون بر جای نهد.

در حوزه دانشگاهی، برنامه مبادله ای پدید آمده که به موجب آن، تعدادی از طلاّب تحصیل کرده در حوزه علمیه قم، دوره دکتری را در دانشگاه «مک گیل مونترال» سپری خواهند کرد. بسیاری از این دانشجویان امیدوارند پس از دریافت دکترا، در غرب مشغول تدریس شوند.

گروه های غیررسمی ایران نیز در آمریکا فعّال هستند. انتشارات «انصاریان» قم اخیرا شمار زیادی از کتاب های شیعی را منتشر کرده است که برای نوگرویدگان به تشیّع در زندان های آمریکا می فرستد. مجلات مورد حمایت ایران مانند محجوبه، ندای اسلام و توحید به طور وسیعی در آمریکا توزیع می شوند. افزون بر این، آثار متفکران ایرانی همچون مرتضی مطهری، علی شریعتی و سروش تأثیر چشمگیری در شکل گیری تفکر بسیاری از مسلمانان شیعه آمریکا داشته اند. حضور ایران در مساجد و مراکز اسلامی چشمگیرتر است. «بنیاد علوی» واقع در نیویورک به تأسیس مراکز شیعی در بخش های گوناگون آمریکا کمک کرده است. پیش از انقلاب ایران، «بنیاد علوی» (بنیاد پهلوی سابق) حافظ منافع ایرانیان در آمریکا بود. پس از انقلاب، این بنیاد تحت مدیریت مستقیم «بنیاد مستضعفان» واقع در تهران درآمد. اگرچه بیشتر اموال آن مصادره شدند، ولی بنیاد توانست کتاب هایی درباره اسلام شیعی در آمریکا توزیع نماید که یا در ایران و یا آمریکا چاپ می شدند. متعاقبا نام بنیاد از «پهلوی» به «علوی» تغییر یافت.

بنیاد علوی، «مرکز آموزش اسلامی» در مریلند و هوستون را تحت حمایت خویش دارد. اگرچه این مراکز آشکارا تمایلات ایرانی خود را بروز نمی دهند، ولی مواضع و افکار (دولت) ایران در قالب مواعظ و رهنمودها و یا نوع تصاویر آویخته شده منتقل می گردند و این «بنیاد علوی» است که اغلب ائمّه جماعت مراکز اسلامی را تعیین می کند. آموزه ها و اندیشه های سیاسی مذهبی ایرانی مآب از طریق آن ها نشر می یابند.

تحمیل خط مشی های ایرانی در بعضی از مراکز اسلامی، نتایج فاجعه آمیزی به همراه داشته است. بعضی از ائمّه جماعات در «لس آنجلس» و «موستون» مدعی سلطه کامل بر این مراکز شده اند. آن ها می گویند: با توجه به مفهوم «ولایت مطلقه» مورد نظر امام خمینی رحمه الله ، آنان حق دارند تا این مراکز را مطابق دستورات اسلامی اداره کنند. هیأت مدیره این مراکز چنین ادعایی را نپذیرفته و گفته اند که اداره این مراکز منصب عرفیه است و نه منصب شرعی.(41) این درگیری ها موجب بروز جنگ قدرت در بسیاری از این مراکز شده و شکاف هایی را در میان جمعیت های شیعه سبب شده اند.

انقلاب ایران بعضی از جنبش های آفریقایی آمریکایی را تحت تأثیر قرار داده است. عیسی محمّد، بنیانگذار جنبش «انصارالله» که سرخورده از اهل سنّت است، پس از انقلاب ایران به تشیّع گروید. حدود سال 1982 او کاربرد اصطلاحات شیعی را آغاز نمود و نقش علی علیه السلام  را (که به زعم او سیه چرده بود) تأیید کرده و از اسلام اهل سنّت دست برداشت. وی افزون بر این، خود را از طریق فاطمه علیهاالسلام  و علیج علیه السلام  به پیامبر صلی الله علیه و آله  منسوب نمود. ادعای مهدویت او نیز با انتظارات منجی گرایانه شیعی همخوانی داشت.(42)

گرایش به تشیّع در آمریکا

فعالیت های تبلیغی و دعوت به تشیّع در آمریکا فاقد حمایت مالی هستند، ولی در مقابل، جامعه مسلمانان جهان از سوی عربستان سعودی حمایت مالی می شود و در قبال این حمایت، جامعه منافع دینی عربستان را در آمریکا تأمین کرده و به شیوه های گوناگون، دیدگاه وهّابیان را منتشر می کند. ولی برعکس، برای حمایت مالی از کارهای تبلیغی تشیّع، نه نهادی وجود دارد و نه کشوری.

اواخر دهه هفتاد میلادی سازمان های خارجی همانند «سازمان جهانی خدمات اسلامی»، کتاب هایی برای توزیع در انجمن های اسلامی «جیبوری» در «جورجیا» ارسال نمودند. «هیأت اسلامی بلال»، که از دهه شصت میلادی در آفریقای شرقی مشغول دعوت و تبلیغ بوده نیز کتاب هایی به آمریکا ارسال داشته است. تا جولای سال 77 قریب 5770 کتاب و کتابچه به آمریکا پست شده بودند.(43) بعضی منابع خصوصی ایرانی نیز مثل انتشارات «انصاریان»، مستقر در تهران، نوشته های شیعی را به زندان های آمریکا می فرستند. در سال های اخیر، «مرکز پژوهشی و تعلیم اسلامی» مستقر در کانادا، آموزش مکاتبه ای را آغاز کرده است و از این راه، گرویدگان و یا علاقه مندان به تشیّع را تحت تعلیم قرار می دهد.

به دلیل سن نسبتا جوان بسیاری از این مراکز، تعداد اندکی از مساجد شیعه یا مراکز شیعی در آمریکا اگر نگوییم هیچ ورود به میان غیرمسلمانان و یا انجام گفت وگوی بین الادیان را مدّ نظر قرار داده اند.(44) یکی از سؤالات نظرسنجی من به نوع فعالیت های تبلیغی انجام شده در این مراکز اختصاص داشت.بیشتر مراکز به این سؤال پاسخ ندادند. روشن بود که توجه بیشتر معطوف به ارائه خدمات دینی به اعضای جمعیت های شیعی است. فعالیت های تبلیغی شیعه در آمریکا محدود به شمار اندکی از سازمان های کم سرمایه است که برای فعالیت های تبلیغی وسیع، به درستی سازمان دهی نشده اند. نهادهایی همچون «تحریک ترسیل قرآن»، «خدمات انسان دوستانه اسلامی در کانادا»، «هیأت های اسلامی بلال» در آمریکا و تلاش های فردی همانند دکتر هاشم در واشنگتن، توجه خود را به غیرمسلمانان معطوف داشته اند. به هر حال، بحث درباره فعالیت های تبلیغی این نهادها فراتر از عرصه این تحقیق است.

نظر سنجی اخیری که انجام داده ام، نشان می دهد که رشد تدریجی در شمار زندانیان گرویده به تشیّع وجود دارد. بسیاری از گرویدگان به تشیّع نخست به تسنّن گرویده بودند. جالب آنکه وهّابیان با حملات شدید خویش علیه تشیّع، کنجکاوی بسیاری از گرویدگان به تسنّن را، که قبلاً خبری از تشیّع نداشته اند، برانگیخته اند. بسیاری از کسانی که به تشیّع گرویده اند، این کار را بر اساس مطالعات شخصی خود درباره تشیّع انجام داده اند، نه آنکه از تبلیغ و دعوت وسیع جامعه شیعی اثر پذیرفته باشند. شمار زیادی از گرویدگان به علت عوامل درونی و نه بیرونی به تشیّع روی آورده اند. با این حال، نوشته های یکی از گرویدگان به تشیّع، بخصوص تأثیر چشمگیری در گرایش سنی ها به تشیّع در آمریکا داشته است.

محمد تیجانی السماوی

نوشته های محمّد تیجانی سماوی عامل خارجی مهمی در گرایش به تشیّع در زندان های آمریکا در زمان های اخیر بوده است. تیجانی در تونس تولّد یافت و از کودکی در قرآن و علوم دینی مهارت کامل پیدا کرده است. جایگاه او در عالم اهل سنّت با مباحثات و ملاقات های علمی او با استادان «الازهر» قاهره مرتبه ای بلند یافت. نخستین کتاب او، ثم اهتدیت، (آن گاه که هدایت شدم) گزارشی تکان دهنده از جدالی درونی است که منجر به گرایش او به تشیّع شد. او در راه مسافرت از قاهره به اسکندریه، بر روی یک کشتی بود که عقاید از پیش پذیرفته درباره تشیّع در ذهن او به چالش کشیده شدند. متعاقبا دیدار او با آیة الله خوئیج رحمه الله ج و آیة الله محمّدباقر صدرج رحمه الله ج در نجف عراق، وی را به حیرت و سرگردانی فرو برد. او باورهای خویش را به چالش کشید و گرایش به سوی تشیّع را تقویت نمود. او در چهار کتاب اصلی اش، ثم اهتدیت، فاسألوا اهل الذکر، کونوا مع الصادقین و الشیعة هم اهل السنّة، با استفاده از آثار روایی اهل سنّت، اصول متعارف و دیرینه اهل تسنّن را به چالش کشید. او سرآغاز نزاع میان شیعه و سنّی را به عصر پیامبر صلی الله علیه و آله  بازگرداند. او ویژگی ها و صفات نخستین شیعیان را می ستاید و اصحاب پیامبر را برای اعمالی نظیر فرار از صحنه جنگ و تغییر سنّت پیامبر سرزنش می کند. تیجانی با زیر سؤال بردن صداقت اصحاب محمّد صلی الله علیه و آله ، استدلال های اهل سنّت را تضعیف می کند. او با این روش، بر یکی از اساسی ترین اصول اهل سنّت یعنی عدالت جمیع صحابه می تازد.

او با ویران کردن ساختار ثابت اهل سنّت، اصول شیعی را جانشین آن ها کرده است. وی رفتار اصحاب متمرّد را با آنان که کاملاً به پیامبرج صلی الله علیه و آله ج وفادار بودند مقایسه می کند. تیجانی با این کار، نزاع شیعه و سنّی را کاملاً برعکس می کند. او ادعا می کند که شیعیان سنّی های واقعی هستند. آنان صاحب دین درست هستند، که دیگران از مسیر آن به سادگی منحرف شده اند. این معنا را در عنوان کتاب چهارمش می توان دید: الشیعه هم اهل السنّه. او با سنّی واقعی خواندن شیعیان، اهل سنّت را رافضیان واقعی معرفی می کند؛ یعنی رهاکنندگان سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله  که به عقیده تیجانی، این سنّت تنها به وسیله اهل البیت علیهم السلام حفظ شده است. آثار تیجانی تأثیرهای بی شماری در زندان های آمریکا داشته اند؛ زندان هایی که بسیاری از اهل تسنّن در آن به تشیّع گرویده اند.

نتیجه

دهه گذشته شاهد روند فزاینده تأثیرات خارجی بر مسلمانان آمریکا بوده است. مسلمانان خارج از آمریکا با نیت کمک به برادران و خواهران آمریکایی خود، تلاش کرده اند تا زندگی مسلمانان آمریکا را به شیوه های گوناگون سامان دهند.

البته تأثیرهای بیرونی منجر به درگیری هایی نیز در میان جمعیت مسلمانان آمریکا شده است. بعضی از این تنش ها از علاقه مسلمانان خارج از آمریکا به افزایش دامنه نفوذ اسلام سرچشمه می گیرد، که خود این امر به تحمیل ایدئولوژی های متفاوت منتهی می گردد. درگیری های سیاسی میان ایران و عربستان در خاورمیانه نیز منبع تنش بوده اند که خود را در آمریکا به نحو دیگری بروز داده اند. درگیری های بومی نیز به خاطر جمعیت مهاجران پدید آمده اند؛ جمعیتی که باید خود را با فرهنگ بیگانه وفق دهد. بحث درباره تشبّه به غرب و یا دوری جستن از آن، موجب بروز اختلاف های بسیار میان بزرگ سالان و قشر جوان شده است.

جامعه مسلمانان آمریکا در بسیاری از جهات، همان تنش هایی را تجربه می کند که جامعه یهودیان در بدو استقرار در آمریکا تجربه کرده اند. با کشمکش ها و دسته بندی هایی که در جامعه مسلمانان آمریکا وجود دارند، کاملاً محتمل است که این جامعه نیز به موازات دسته بندی های جامعه یهودیان، انشعاب پیدا خواهد کرد.(45) جامعه مسلمانان آمریکا نه تنها با چالش گفت وگو میان ادیان مواجهند، بلکه باید در میان خود نیز دست به گفت وگو بزنند.

پی نوشت ها

1. برای مثال، کتاب صدر موسوم به درباره اقتصاد اسلامی چه می دانید، به سال 1980 توسط یاسین الجیبوری ترجمه شد. الجیبوری، که خود عالمی اهل عراق است، کتاب صدر را درباره جامعه معاصر چاپ کرده است. دیگر شیعیان عراقی و لبنانی ساکن در تولدو و دیگر بخش های آمریکا نیز بسیاری از آثار و سخنرانی های صدر را چاپ و منتشر کرده اند. (الجیبوری، «نگاهی به جوامع شیعی در آمریکا»، Islamic Insights، ویرجینیا «آوریل 1995»، ص 4.)

2. لیندا وال بریج، بدون فراموش کردن امام: تشیّع لبنانی در جامعه ای آمریکایی، دیترویت، انتشارات دانشگاه وین استیت، 1997، ص 53.

3. همان، ص 5455.

4. نک: The Independent، 16 ژوئن 1998، ص 14.

5. شیعه اثناعشری معتقد است که محمّد صلی الله علیه و آله  قبل از وفات خویش، علی ج علیه السلام ج را جانشین خود نمود. شیعه همچنین معتقد است که شماری از ائمّه هداة مهدیین جانشین علی علیه السلام  شده اند که دوازدهمین آن ها به سن چهارسالگی در پرده غیبت نهان شد. (874 م) او همان منجی است که ظهورش در آخرالزمان انتظار می رود.

6. احکام شرعی امروزی مطابق با فتاوی آیة الله سیدعلی سیستانی، لندن، بنیاد امام علی، 1997، ص 25 و 26.

7. همان، ص 37.

8. عبدالهادی الحکیم، قانون عمل برای مسلمانان ساکن در غرب مطابق با فتاوی آیت الله العظمی سیدعلی حسینی سیستانی، ترجمه از سوی سیدمحمّد رضوی، لندن، بنیاد امام علی، 1999، ص 70 و 84.

9. احکام شرعی امروزی، ص 48.

10. عبدالهادی الحکیم، پیشین، ص 236.

11. در محافل خصوصی، بسیاری از فقها (آیة الله) فضل الله را دارای صلاحیت مرجعیت نمی دانند. از این رو، به او حقی برای صدور فتوای شرعی اعطا نمی کنند.

12. ابراهیم، م، ابوربیع، ریشه های فکری بازگشت اسلامی در دنیای امروز عرب، آلبانی، suny، 1996، ص 239240.

13. همان، ص 238.

14. در متون شیعی، واژه «حدیث» به گفته های پیامبر صلی الله علیه و آله  و ائمّه علیهم السلام  اطلاق می شود.

15. آیة الله العظمی سیدمحمّدحسین فضل الله، دنیای جوانان ما، ترجمه خلیل محمد، مونترال، سازمان توسعه آموزش اسلامی و خدمات انسان دوستانه، 1998، ص 226.

16. همان، ص 225. بیشتر فقها بازی شطرنج را به دلیل اینکه آلت قمار بوده است، تحریم می کنند.

17. همان، ص 102.

18. همان، ص 218.

19. نک: سایت علاّمه فضل اللّه (http://www.bayyant.org.lb)

20. لیندا وال بریج، همان، ص 64.

21. همان، نک: به مثال ها، ص 7273.

22. درباره جنبش های عظیم در مساجد سنّی در آمریکا، نک: باربرا مت کاف، «مدینه های نوین: جماعت تبلیغی در آمریکا و اروپا»، در کتاب باربرا مت کاف، ایجاد فضای اسلامی در آمریکای شمالی و اروپا، برکلی و لس آنجلس، انتشارات دانشگاه کالیفرنیا، 1996، ص 193.

23. حسینیه ها احکام مساجد را ندارند.

24. ورنون شوبل، «کربلا مکانی مقدّس در میان شیعیان آمریکای شمالی»، در کتاب باربرا مت کاف، پیشین، ص 187.

25. به ورنون شوبل مراجعه کنید پیرامون احیای حال وهوای کربلا در جوامع شیعی.

26. عزاداری به سبک دسته روی.

27. واشل بلول، «ایجاد هویّت اسلامی: سلب قلمرو و روند قوی سازی در فرانسه»، در کتاب باربرا مت کاف، پیشین.

28. لیندا وال بریج، پیشین، ص 211212. طبق گزارش او، پس از آمدن عراقی ها فضای مهیّج و پرشوری در ایام محرّم و روز عاشورا پدید آمده است.

29. دعای کمیل.

30. تحقیق مهم اخیر در این موضوع پژوهشی است که راجع به جوانان شیعه در تورنتو به انجام رسیده است. این کتاب نقطه عطفی در آشنایی با مخمصه ای است که جوانان در آمریکای شمالی با آن مواجهند. نک: صدیق آلو، جوانان مسلمان در سر چهارراه: قدم به قرن 21، تورنتو، حیدری، 1995.

31. امیلی کالد لُووِل، «اسلام در آمریکا: گذشته و حال»، مجلّه جامعه مسلمانان در آمریکای شمالی، ادمونتون، دانشگاه البرتا، 1987، ص 105.

32. این مسئله در مصاحبه ای شخصی به من گزارش شد.

33. نک: مثال هایی که محمّد مقتدر خان ارائه کرده است. (حدّاد و جان اسپوزیتو، «مسلمانان و سیاست هویّت در آمریکا»، در مسلمانان در مسیر آمریکایی شدن، آتلانتا، انتشارات اسکالرز، 1998، ص 114.)

34. استیو جانسون، فعالیت های سیاسی مسلمانان در آمریکا، حدّاد، مسلمانان آمریکا، نیویورک، انتشارات دانشگاه آکسفورد، 1991، ص 119.

35. از امام قزوینی بسیار متشکرم که مشاهدات شخصی خود را برایم بازگو نمود.

36. نک: جین اسمیت، اسلام در آمریکا، نیویورک، انتشارات دانشگاه کلمبیا، 1999، ص 164.

37. حدّاد، «تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر مسلمانان سوری مونترال»، در: جامعه مسلمانان، ص 174177.

38. حدّاد، همان، ص 166.

39. همان، ص 166168.

40. حدّاد و جین اسمیت، هیأت تبلیغی در آمریکا، پنج جمعیت فرقه ای در آمریکای شمالی، کینسویل، انتشارات دانشگاهی فلوریدا، 1993، ص 166.

41. اعضای مسجدی در تورنتو از آیة الله خوئی سؤال کردند که آیا شخصی که حلق لحیه می کند (و فاقد عدالت است) می تواند امامت جمعیت را بر عهده بگیرد؟ آیة الله خوئی در پاسخ گفتند: از آنجا که این کار منصب دینی نیست، اجازه این کار را دارد.

42. حدّاد و جین اسمیت، همان، ص 134135.

43. کری پوستون، دعوت اسلامی در غرب، نیویورک، انتشارات دانشگاه آکسفورد، 1992، ص 128129.

44. برابر نظرسنجی من، میانگین عمر مراکز شیعی در آمریکا 10 تا 28 سال است.

45. نک: لئو ترپ، سرگذشت یهود، نیوجرسی، برمن هاوس، 1973 م. ص 299316.

 

1 آقای دکتر لیاقت علی تکیم (Liyakatali Takim) اهل زنگبار واقع در کشور تانزانیاست. او دکترای تاریخ ادیان را از مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی در لندن اخذ کرد. وی اکنون در گروه «مطالعات مذهبی» دانشگاه دِنْوِر (Denver) مشغول تدریس در رشته های اسلامی از قبیل فقه، حدیث، عرفان و ارتباط اسلام با مسیحیت و یهودیت می باشد. بیش از 25 مقاله در مجلات و کتب و دائرة المعارف های گوناگون، ثمره سال ها تلاش علمی اوست. او چهار کتاب به زبان انگلیسی ترجمه کرده است که یکی از آن ها «مسایل فقهیه» نوشته سیّدعبدالحسین شرف الدین موسوی رحمه الله است. پرفسور تکیم اخیرا تألیف کتابی با عنوان وارثان پیامبر صلی الله علیه و آله ؛ جذبه و اقتدار مذهبی در اسلام، را به پایان برده است. مقاله ذیل از سایت شخصی ایشان به نشانی ذیل اخذ شده است: www.du.edu/-ltakim/article-shismamerica.htm

2 دانشجوی دکترای تاریخ.

3 این مقاله قبل از حمله عراق و سقوط صدام نوشته شده است.