نظریه انسجام صدق

اشاره

یکی از نظریه های عمده درباب صدق، نظریه انسجام است. براساس این نظریه صدق یا کذب باور عبارت از انسجام یا عدم انسجام آن با دیگر باورهای شخص است. نظریه انسجام روایت های فراوانی دارد. هریک از روایت ها، تبیین خاصی از «رابطه انسجام» ارائه می دهند. روایت های نظریه انسجام در معرض نقدهایی بوده اند و البته برخی از مدافعان درصدد پاسخ گویی برآمده اند. در این مقاله، روایت های مختلف نظریه انسجام تبیین می شود و دلایلی که له یا علیه آنها اقامه شده است مورد بررسی قرار می گیرد.

* * *

صدق (truth) و کذب (falseness) در کاربردهای منطقی و فلسفی از اوصاف گزاره ها (statement)، قضایا (proposition)، باورها (belief)، گمانها (conjecture) و آراء (opinion) به شمار می روند و ما در گفتارهای معمولی و نیز در گفتمان های علمی و فنی پیوسته پاره ای از باورها و گزاره ها را صادق (true)می خوانیم و پاره ای دیگر را کاذب (false). اما صدق چیست؟ هنگامی که باور یا گزاره ای را صادق دانستیم درواقع چه ویژگی و خصلتی را به آنها نسبت می دهیم؟ پیش از هرگونه پاسخگویی نخست باید دو نوع پرسش درباره صدق را از یکدیگر جدا سازیم. ما گاهی می پرسیم صدق چیست و منظورمان این است که ماهیت آن را شناسایی کنیم. گاهی هم می پرسیم چه چیزی صادق است؟ و مرادمان این است که کدامین باورها یا قضایا و گزاره ها صادقند. فیلسوفان با پرسش نخست و دانشمندان با پرسش دوم سروکار دارند. دانشمندان، در پی آنند که قضایای صادق را در حوزه تخصصی خویش کشف کنند. اما فیلسوفان برآنند تا ماهیت صدق را بیابند و منظور از انتساب ویژگی صدق به باورها و قضایا را روشن سازند.

معمولاً گمان می رود صدق، هدف درخور و نتیجه طبیعی پژوهش های علمی است و باورهای صادق، باورهایی سودمندند، و معنای یک جمله از شرایطی که موجب صدق آن جمله می شود، به دست می آید، و با استدلال های معتبر می توان از صدق چیزی دفاع کرد. اینها مدعیاتی معرفت شناختی، اخلاقی، معناشناختی و منطقی درباره صدق است و چنانچه بخواهیم چنین مدعیاتی را به خوبی فهم یا ارزیابی یا پالایش کنیم، باید نخست تبیینی از ماهیت صدق عرضه کنیم و برای چنین تبیینی نیز به نظریه نیاز داریم.

یکی از رایج ترین نظریه ها درباره صدق، نظریه مطابقت (correspondence theory) است. بنابه این نظریه، صدق باوری همچون «برف سفید است» ناشی از وجود ویژگی خاصی در جهان واقعی است؛ یعنی ناشی از این واقعیت که برف سفید است. به همین سان، این باور که «سگ ها پارس می کنند» به دلیل این واقعیت صادق است که سگ ها پارس می کنند. مفاد نظریه مطابقت این است که یک باور (یا گزاره، جمله، قضیه و هر رویکرد صدق و کذب پذیر) درصورتی صادق است که با واقعیتی از واقعیات خارج مطابق باشد. این نظریه که از دیرینه ترین و رایج ترین نظریه های صدق است با دشواری های چندی از جمله ابهام در مفهوم واقعیت و مطابقت روبه رو است، به ویژه در مواردی که واقعیت مستقلی جز مشتی اطلاعات و اسناد و باورهای دیگر در دست نیست، مانند حوادث گذشته یا امور قضایی و حقوقی، و نیز در حوزه هایی که با مفاهیم نظری و تئوریک محض سروکار دارند؛ مانند منطق و ریاضیات و فیزیک نظری. فهم مطابقت قضایای این حوزه های علمی با واقع برخلاف قضایای مشاهدتی مانند «برف سفید است» با تجربه و مشاهده های ساده امکان پذیر نیست، گرچه مشاهده و تجربه محض هم منطقا در همه موارد از صدق یک قضیه مشاهدتی و مطابقت آن با واقع خبر نمی دهد.

برخی فیلسوفان برای پاسخگویی به این مشکلات، نظریه جایگزین دیگری را به نام نظریه انسجام صدق (coherence theory of truth) پیشنهاد کرده اند. این نظریه نخست از سوی شماری از فیلسوفان ایدئالیست همچون برادلی، بلانشارد و بوزانکه مطرح شد، گرچه بسیاری از فیلسوفان خردگرای بزرگ و سیستم سازی مانند لایب نیتز، اسپینوزا و هگل خواسته یا ناخواسته بدین نظریه تمایل داشته اند. افزون بر این فیلسوفان، تنی چند از اعضای مکتب پوزیتیویسم منطقی نیز مانند نویراث و همپل که از نظام های ریاضی محض و فیزیک نظری تأثیر فراوان پذیرفته بودند، به نظریه انسجام روی آوردند.

بنابه نظریه انسجام، صدق و کذب یک گزاره (حکم) (judgement) به معنای انسجام یا ناهماهنگی آن با دستگاهی (system) از گزاره های دیگر است. گزاره مورد نظر عضوی از دستگاهی است که از طریق استلزام های منطقی (logical implication) با سایر اعضای آن دستگاه ارتباط منطقی دارد. برخی از حامیان این نظریه معتقدند که هریک از اعضای دستگاه درواقع از اعضای دیگر استنتاج می شود؛ همان گونه که در یک دستگاه ریاضی می توان قضیه ای را از قضایای دیگر استنتاج کرد یا قضایای دیگری را از قضیه مورد نظر نتیجه گرفت. بنابراین، برای آزمودن صدق گزاره ای باید انسجام آن را با دستگاهی از گزاره ها آزمود.

انسجام را نباید با سازگاری یکسان پنداشت. قضایای «امروز دوشنبه است»، «برف سفید است»، و «سگ ها پارس می کنند» با یکدیگر سازگارند، یعنی تعارضی ندارند؛ اما لزوما هماهنگ نیستند. انسجام نوعی وابستگی متقابل یا استلزام دوسویه قضایا در درون دستگاهی از باورها و قضایا است. هیچ قضیه ای در دستگاهی هماهنگ از قضایا نمی تواند کاذب باشد، درحالی که سایر قضایا صادقند؛ و نمی تواند کاملاً صادق باشد، درصورتی که بقیه کاذبند. سازگاری را می توان از لوازم یک دستگاه هماهنگ پنداشت، چنانچه دستگاه منسجم از باورها و گزاره ها داشته باشیم، لزوما باید سازگار باشد؛ اما سازگار بودن مجموعه ای از قضایا همواره مستلزم انسجام آنها نیست، بلکه ناسازگاری آنها نشان ناهماهنگی مجموعه و دستگاه است.

انسجام چونان نظریه ای درباره ماهیت صدق

اشاره کردیم انسجام نظریه ای درباره ماهیت صدق است. اکنون در توضیح همین نکته یادآور می شویم که از دیدگاه برخی از حامیان این نظریه، ماهیت صدق یک قضیه یا باور، مطابقت آن قضیه یا باور با واقعیتی از واقعیات خارجی نیست. گویی این نظریه با فهم متعارف ما از صدق و کذب امور چندان موافقت ندارد. از این رو، برای سهولت درک مدعای این حامیان نظریه انسجام به امور تاریخی و حقوقی توجه می کنیم. اگر ما قاضی دادگاهی باشیم و بخواهیم درباره دعوایی داوری کنیم معمولاً نمی توانیم گفته های طرفین دعوا را مستقیما با واقعیات خارجی بسنجیم، بلکه حداکثر می توانیم سخنان و گواهی ها و ادعاهای متعارض طرفین را بشنویم و بکوشیم نشان دهیم که کدام گواهی ها و گفته ها با یکدیگر تناسب و همخوانی دارند و کدام یک ناسازگار و ناهمخوانند. همچنین اگر مورخی باشیم و بخواهیم درباره ادعایی مربوط به گذشته داوری کنیم، نمی توانیم آن را مستقیما با حوادث گذشته مقایسه کنیم. درواقع در بیش تر موارد ما با اموری سروکار داریم که مستقیما و بی واسطه در اختیار ما نیستند.

در این موارد فقط با تکیه بر اطلاعات موجود درباره مدعای مورد بحث داوری می کنیم. این نکته درخصوص فرضیات علمی نیز درست است. روش شناسان علوم تجربی گفته اند که ما برای حل مسأله ای درباره واقعیات مورد تحقیق نخست به بررسی و ملاحظه آنها می پردازیم و سپس فرضیه ای پیشنهاد می کنیم تا آن واقعیات ظاهرا بی ارتباط و پراکنده را به گونه ای هماهنگ و منسجم تبیین و توجیه کنیم.

اما گروه دیگری از حامیان نظریه انسجام با چنین تفسیری از انسجام موافق نیستند و معتقدند که صرفا هماهنگ بودن دستگاهی از باورها و گزاره ها به خودی خود نمی تواند صدق خود را تضمین کند؛ زیرا همچنان این پرسش باقی می ماند که آیا دستگاه هماهنگ مورد نظر صادق است یا نه؟ اینان تأکید می کنند که فرضیات را باید با واقعیات خارجی آزمود. داوری های قضات دادگاه ها یا مورخان نیز ممکن است درواقع درست یا نادرست باشند. حامیان دسته اول نظریه انسجام نیز در پاسخ می گویند ما منکر ارتباط صدق و کذب باورها و گزاره ها با واقعیات خارجی نیستیم. چنان که برادلی در این مورد می گوید «صدق و کذب به ارتباط میان اندیشه های ما با واقعیت بستگی دارد.»⁽¹⁾ اما باید به یاد داشته باشیم که مفهوم واقعیت و آگاهی از آن از دیدگاه ایدئالیست های حامی انسجام به چه معنا است. از نظر آنان، هنگامی که ما حکمی را با واقعیت مطابقت می دهیم، درحقیقت انسجام آن را با واقعیاتی می سنجیم که خودشان خصلت ایدئالی دارند. البته لازمه ایدئال بودن این نیست که حتما توسط کسی اندیشه شوند یا به تجربه درآیند؛ زیرا واقعیت به اذهان ما وابسته نیست، بلکه اذهان ما خود بخشی از واقعیت است. ایدئال بودن واقعیت یعنی این که واقعیت برای اذهان ما قابل درک و فهم است.

واقعیت، یک کل همبسته (correlated whole) است و از لحاظ اصولی و نظری درک و فهم چنین کل همبسته ای برای اذهان انسان ها امکان پذیر است، گرچه در عمل بسیار دشوار است؛ زیرا ما انسان ها علم مطلق نداریم و عملاً نمی توانیم بر کل واقعیت احاطه علمی بیابیم بلکه فقط قادریم بخشی از آن را درک کنیم. ممکن است واقعیت های بسیاری باشد که هرگز ذهنی از آن آگاه نشود. البته همان بخشی از واقعیت که برای اذهان ما قابل شناسایی است، از کل واقعیت مجزا و مستقل نیست، بلکه جزئی از آن است. استقلال هستی شناختی و معرفت شناختی بخشی از واقعیت از کل واقعیت امکان پذیر نیست.

ایدئالیست ها معتقدند که ماهیت و هویت هریک از اشیای عالم فقط در پرتو ارتباط آن با بقیه عالم معنا و تحقق می یابد. هر تحولی در بخشی از عالم، امور دیگر را نیز دستخوش تحول می سازد. در نگاهی سطحی و غیرعلمی یا غیرفلسفی شاید چنین بنماید که وجود فنجان روی میز و در مقابل ماه تابان تأثیری بر وضعیت ماه ندارد. اما از نگاهی علمی یا فلسفی وجود فنجان مذکور بر ماه تأثیر می گذارد هرچند تأثیر آن بسیار اندک است؛ زیرا فنجان نیز دارای جرم است و میان آن و جرم ماه نیروی کشش دوسویه هست، نیروی جاذبه متقابل فقط یکی از ارتباط های ممکن میان آن دو است. اندکی دگرگونی در وضع فنجان یا ماه در ارتباط آن دو با هم تأثیر می گذارد. شناخت کامل از فنجان درصورتی میسر است که از ارتباط آن با ماه و نیز از ارتباطش با پدیده های دیگر آگاه باشیم؛ اما معمولاً در عمل چنین چیزی امکان پذیر نیست. از این رو، شناخت ما از فنجان، شناختی ناقص از کل حقیقت و صدق است.

بنابراین مسأله صدق این نیست که آیا فلان باور و اندیشه، با واقعیت مطابق است و به درستی آن را توصیف می کند یا نه؛ بلکه این است که آیا آن اندیشه بخشی از ساختمان واقعیت به منزله یک کل همبسته است یا نه؟ ایدئالیست ها براساس همین دیدگاه هستی شناختی و معرفت شناختی درباره جهان و آگاهی ما از آن، که به نظریه روابط درونی (internal relations)معروف است، معتقدند که ماهیت صدق را در انسجام باید جست. به گفته برادلی:

صدق بیان ایدئالی (ideal expressive) از جهان است که درعین حال هماهنگ و جامع (comprehensive) است. این بیان نباید با خودش ناسازگار باشد، و هیچ گفته ای نباید بیرون از این بیان هماهنگ و جامع باشد. صدق کامل (perfect truth)را در یک کلام باید نظریه ای درباره یک کل نظام مند (systematic whole)دانست.⁽²⁾

یواکیم نیز در تعریف صدق می گوید:

صدق به گونه ای است که همه مؤلفه هایش (constituent) متقابلاً مستلزم یکدیگرند، و متقابلاً وجود همدیگر را به مثابه وجوهی جانبی (contributory features) در یک معنای واقعی تعیّن می بخشند. بدین سان، مؤلفه های هماهنگ یک کل را می سازند که می توان گفت کارش حفظ سازگاری متقابل مؤلفه های خود است و چونان یک غایت شیوه های سازنده را کنترل می کند.⁽³⁾

بدین سان، ماهیت صدق از دیدگاه ایدئالیست های حامی نظریه انسجام با نظریه خاص آنها درباره ماهیت واقعیت گره می خورد.

حامیان پوزیتیویست نظریه انسجام نیز انسجام را نظریه ای درباره ماهیت صدق می دانند. اما به ابعاد فلسفی و هستی شناختی ایدئالیست ها درباره صدق چندان اهمیتی نمی دهند و از نظریه روابط درونی آنها یکسره دست می شویند. از دیدگاه پوزیتیویست ها دستیابی به حقیقت کل درباره یک شی ء و ارتباط آن با بقیه عالم لزومی ندارد. مهم آن است که حقایق مربوط به شی ء مورد نظر با یکدیگر و با سایر حقایق و صدق های موجود انسجام باشند. در بستر سایر حقایق و صدق ها است که چیزی صادق یا کاذب خواهد بود؛ حتی اگر آن چیز از لحاظ هستی شناختی با سایر امور عالم ارتباط داشته باشد یا نه.

یکی از مسائل سرنوشت ساز و ویرانگر در برابر نظریه انسجام این است که آیا صدق و حقیقت جدا و مستقل از انسجام وجود دارد یا نه. پاسخ پوزیتیویست های حامی نظریه انسجام نیز همچون پاسخ ایدئالیست ها منفی است. هرچند دلایل این دو گروه برای نفی وجود صدق و حقیقت مستقل از انسجام یکسان نیست. اصل تحقیق پذیری (verificationist principle)پوزیتیویست ها می گوید که هیچ مسأله ای درباره واقعیت مستقل از آگاهی ما درباره آن وجود ندارد. مشکلات گره زدن ماهیت صدق به اصل تحقیق پذیری کمتر از مشکلات نظریه ایدئالیست ها درباب ماهیت صدق نیست. اصل تحقیق پذیری درباره مدعیات مربوط به گذشته ناکارآمد است. حوادث گذشته تحقیق ناپذیرند. بسیاری از نظریه های علمی نیز به آسانی به تحقیق تجربی تن در نمی دهند. اما ما آنها را به این دلیل صادق می دانیم که عملاً با طرح کلی ما از اشیا هماهنگند و نیز برای پذیرش آنها دلایل و قرائن کافی داریم و این دلایل نشان می دهند که آن نظریه ها با چیزهای دیگری که می توانیم آزمایش و بررسی کنیم، هماهنگ هستند.

انسجام چونان معیاری برای صدق

انسجام به مثابه نظریه ای درباره ماهیت صدق تا چندی پیش تقریبا در میان حامیان این نظریه بدون منازع پذیرفته بود. اما در سال 1972 نیکلاس رشر، یکی از حامیان متأخر نظریه انسجام، با توجه به خرده گیری های متعدد مخالفان قرائت مرسوم از انسجام پیشنهاد کرد که انسجام را نه نظریه ای درباره ماهیت صدق بلکه معیاری برای آن بدانیم و ماهیت صدق را چیزی دیگر شبیه مطابقت بپنداریم.⁽⁴⁾ پیش از او راسل نیز پیشنهاد کرد نظریه انسجام و پراگماتیسم را معیارهایی برای صدق بدانیم.⁽⁵⁾ اما موافقان تفسیر مرسوم از انسجام چنین تفکیکی را نمی پذیرند و معتقدند انسجام به منزله معیاری جهان شمول برای صدق هنگامی مقبول خواهد بود که این معیار عملاً ماهیت صدق را نیز نشان دهد. آنها می پرسند اگر ماهیت صدق چیز دیگری مانند مطابقت باشد، چرا حکمی که هماهنگ است همواره حکمی صادق باشد؟

رشر متقابلاً به آنها، از جمله به بلانشارد، پاسخ می دهد و می گوید همه معیارها یکسان نیستند؛ برخی قوی تر و برخی ضعیف ترند. او معیارها را بر دو دسته تقسیم می کند: معیارهای تضمین کننده (guaranteeing criteria) و معیارهای حجیت بخش (authorizing criteria)، و فقط معیارهای حجیت بخش را معتبر و برای کاربرد آسان تر می داند. معیارهای تضمین کننده درواقع از خود تعریف یک شی ء برمی آیند و بنابراین میان تعریف ماهیت یک شی ء و معیارهای تضمین بخش ارتباطی دوسویه برقرار است؛ مثلاً اگر اسیدی بودن ماده ای را به داشتن PH دقیقا کمتر از 7 تعریف کنیم، پیداست که داشتن PH کمتر از 7 معیاری تضمین کننده برای اسیدی بودن چیزی است. اما اینکه ماده مورد نظر کاغذ تورنسل را قرمز می کند، یک معیار حجیت بخش است که تقریبا در همه موارد هم درست است و در عمل نیز آسان تر می توان از آن استفاده کرد. به همین سان، هر تعریفی از صدق نیز می تواند متقابلاً معیار تضمین کننده آن هم باشد، خواه در عمل به آسانی به کار آید خواه نیاید. از دیدگاه رشر، ما می توانیم صدق را به مطابقت با واقع تعریف کنیم و نیز تنها معیار تضمین کننده آن را مطابقت بدانیم، هرچند مطابقت معیاری نیست که همواره بتوان به آسانی و مستقیما مورد استفاده قرار داد؛ درحالی که می توانیم از انسجام چونان معیاری حجیت بخش استفاده کنیم و در عمل نیز بسیار آسان تر و سودمندتر است. رشر معتقد است که بلانشارد این دو نوع معیار را با هم خلط کرده است.⁽⁶⁾

درجات صدق

پیش از این، هنگام بحث از دیدگاه ایدئالیست ها درباره ماهیت صدق از اصل روابط درونی سخن گفتیم. بنابه اصل روابط درونی، ویژگی بارز اعضای یک دستگاه منطقی همچون ریاضیات محض این است که هیچ عضوی از آن، درصورتی که روابطش با دیگر اعضا و نحوه وجود آنها کاملاً متفاوت باشد، عضو دستگاه نخواهد بود؛ مثلاً اگر عدد 2 یک سوم 4 باشد، نه یک دوم آن، یا ریشه مکعب 27 باشد، نه ریشه مکعب 8، دیگر عدد 2 نخواهد بود. به همین دلیل است که می گویند معنا و صدق مثلاً «4=2+2» با معنا و صدق همه گزاره های دیگر در دستگاه حسابی گره خورده است، و علم ما به معنا و صدق این گزاره در گرو علم ما به معنا و صدق گزاره های دیگر است. این اصل را که اگر چیزی روابطش با چیزهای دیگر در یک دستگاه فرق می کرد، دیگر خودش همان چیز نمی بود، اصل روابط درونی می نامند و حامیان نظریه انسجام می گویند این اصل بر هر عنصری اعم از ذهنی یا عینی تطبیق می کند. آنها در تأیید این اصل برهان می آورند که اگر مثلاً «رنگ آبی از نظر ما با همه رنگ های موجود در طیف رنگ ها، که از لحاظ شباهت و اختلاف با آنها ارتباط دارد، و با همه سایه های موجود در ردیف خود، و با تعریفش برحسب کیفیت، فرق می کرد، ما هرگز معنای یک گزاره درباره شئی آبی رنگ را نمی فهمیدیم، چه رسد به این که بخواهیم از صدق یا کذب آن آگاه شویم».⁽⁷⁾ بنابراین نه تنها معنا و ماهیت یک گزاره در پرتو ارتباطش با سایر گزاره های دیگر مجموعه خود روشن می شود، ارزش صدق آن نیز کاملاً به همین ارتباط بستگی دارد.

پیامد منطقی اصل روابط درونی و نظریه انسجام به طور کلی آموزه درجات صدق (degreesoftruth)است. اگر صدق یک گزاره در گرو صدق همه گزاره های دستگاه خود و درنتیجه در گرو کل دستگاه است و تنها در این دستگاه است که می توان به صدق آن گزاره پی برد، پس می توان گفت یک گزاره خاص فی نفسه به طور جزئی صادق و بنابراین به طور جزئی کاذب است، درحالی که فقط کل دستگاه به طور کامل صادق است.

اصل درجات صدق را نباید با احتمال (probability) یا مقبولیت (plausibility) صدق یک حکم یا باور اشتباه گرفت. البته اصل درجات صدق از مؤلفه های لازم نظریه انسجام صدق به شمار نمی آید، بلکه از جمله مسائل جانبی آن است و از لحاظ تاریخی، چنان که قبلاً اشاره کردیم، بیش تر با برداشت های ایدئالیست های حامی انسجام از این نظریه ارتباط دارد، نه با آرای پوزیتیویست های حامی آن. علت جانبی و فرعی بودن اصل درجات صدق این است که می توان نظریه انسجام را بدون این اصل نیز تدوین و بیان کرد. ما نیز از این رو به این اصل اشاره می کنیم که بر خود نظریه انسجام صدق پرتو بیش تری بیفکنیم.

چرا نظریه پردازان انسجام ایدئالیست به این اصل معتقدند؟ همان گونه که یادآور شدیم، از دیدگاه آنان واقعیت و معرفت از واحدها و عناصری متمایز و مستقل از هم پدید نیامده است، مانند بنا و ساختمانی که از آجرهای تشکیل دهنده مجزا ساخته شده است. واقعیت از لحاظ فلسفی یک کل همبسته است و اجزای مستقل و جداگانه ندارد. از این رو، یک حکم مفرد بخشی از صدق و حقیقت است و فقط به نحو جزئی می تواند صادق باشد. کل صدق و حقیقت مربوط به کل واقعیت است، اما این کل صدق، چیزی افزون بر جزئی از صدق و جدای از آن نیست، بلکه کل صدق همان صدق و حقیقت تمام و کمال جزئی از صدق است؛ زیرا احکام مفرد و صدق های جزئی فقط از لحاظ فهم ناقص ما جزئی از صدق خواهند بود. صدق جزئی، چیزی است که به نحو جزئی صادق دانسته شده است، نه این که بخش جداگانه ای از اجزای دیگر پنداشته شود. این نکته را با مثالی توضیح می دهیم. یک هندسه دان برجسته و کارورزیده با شاگردی مبتدی در هندسه، هر دو، اصول هندسه اقلیدسی را می پذیرند اما فهم آنها از این اصول با هم بسیار متفاوت است. هر دو باور دارند که شکل های پدید آمده از دو ضلع مجاور و قطر متوازی اضلاع، مثلث هایی کاملند، اما فهم هندسه دان از حقیقت (صدق) این نکته از فهم شاگرد بسیار ژرف تر است. گرچه ما باور هر دو نفر به این حقیقت را با عبارات و کلمات یکسانی بیان می کنیم؛ یعنی هردو در بیان این حقیقت از زبان مشترکی استفاده می کنند، اما فهم یکسانی ندارند. شاید شاگرد در عین پذیرش این حقیقت بپندارد که ممکن است برخی از مثلث ها، مثلاً مثلث های بزرگ یا کوچک دارای مجموع زوایای داخلی اندکی بیش تر یا کمتر از دو قائمه اند. هندسه دان نمی تواند چنین چیزی را بپذیرد و آن را نادرست می داند، همچنان که 7=1+1 را نمی پذیرد و نادرست می داند. به طور کلی، باور هندسه دان درباره شکل های حاصل از قطر متوازی الاضلاع و دیگر باورهایش درباره مثلث از ژرفای بیش تری در مقایسه با باور شاگرد مبتدی برخوردار است. باور شاگرد فقط از لحاظ واژه ها و عبارات با باور هندسه دان مشابه است.

مفهوم مثلث برای هندسه دان معنای بیش تری دارد تا برای شاگرد مبتدی. باور هندسه دان درباره مثلث ها با دستگاهی که این باور عضوی از آن است، دارای درجه انسجام بیش تر است. این شدت انسجام فقط از جهت مستحکم تر بودن پیوند آن باور با سایر باورهای دستگاه مذکور نیست، بلکه از جهت تفسیر عمیق تر معنای آن باور نیز است. باری، اگر انسجام را نظریه ای درباب ماهیت صدق بدانیم، پس از انسجام ژرف تر به صادق تر می رسیم. منظور از درجات صدق یا درجه ای بودن صدق همین است.

اما چرا باید بپذیریم که فهم ژرف تر از صدق همانا صدق بیش تر است؟ چرا صدق را پاسخ مثبت یا منفی به حکمی جزئی ندانیم که با معیاری جزئی ارزیابی شده است؟ جواب حامیان درجات صدق روشن است؛ زیرا صدق های جزئی وجود ندارد. صدق، چیزی واحد در زمانی واحد نیست، بلکه مستلزم دستگاهی به مثابه یک کل است. صدق از به کارگیری یک معیار انتزاعی پدید نمی آید و خودش نیز چیزی انتزاعی نیست؛ بلکه صدق بیانگر چگونگی تناسب یک حکم واقعی با یک دستگاه کامل است، و تناسب و همخوانی نیز چیزی ذودرجه ای [= مدرّج] است. بنابراین، اگر صدق را انسجام بدانیم، پس درجه انسجام نیز درجه صدق خواهد بود.

انسجام، آن سان که از نظریه انسجام صدق برمی آید، مستلزم دو ویژگی سازگاری و جامعیت است. ممکن است حکمی به سبب ناسازگاری با صدق ها و حقایق پیرامونی دیگر یا به دلیل جامع نبودن، از کفایت لازم برخوردار نباشد؛ مثلاً این باور شاگرد مبتدی که برخی از مثلث های اقلیدسی ممکن است دارای زوایایی بزرگ تر یا کوچک تر از دو قائمه باشند، فاقد ویژگی اول است؛ یعنی از آفت ناسازگاری با باورهای دیگر رنج می برد. درحالی که معرفت او از ماهیت مثلث های اقلیدسی که خطای مذکور را ممکن می سازد، فاقد ویژگی دوم است و جامعیت لازم را ندارد. در این باور شاگرد مبتدی دو نقص هست که باید به دوگونه مختلف جبران شود. برای رفع نقص اول باید ناسازگاری میان آن باور و سایر باورهای او را برطرف کنیم، و برای رفع نقص دوم باید بر ژرفای فهم او از مثلث بیفزاییم.

طرفداران آموزه درجات صدق مدعای دیگری نیز دارند. آنها می گویند احکام و باورها افزون بر ناقص بودن، صدق را نیز مخدوش می سازند. این مخدوش سازی صدق ناشی از محدودیت فهم است. حتی فهم هندسه دان برجسته و ممتاز نیز محدودیت هایی دارد؛ زیرا حقایق و صدق های هندسی می تواند بیانگر صدق های منطقی سطح بالاتر و نهایتا گویای صدقی باشد که هندسه دان مذکور نیز کاملاً با آن آشنا نباشد. در فهم محدود ما، احکام هریک از ما مطلق نخواهد بود، زیرا معطوف به مرزهایی غیرواقعی و تمایزاتی غیرحقیقی و مخدوش است. درواقع، هم مرزهای فهم و هم تمایز آن غیرواقعی و مخدوش است. از این رو، ایدئالیست های حامی نظریه انسجام می توانند مدعی شوند که حتی معرفت هندسه دان برجسته و ممتاز از مثلث نیز به طور جزئی (جزئا) صادق و به طور جزئی (جزئا) کاذب است؛ زیرا مثلث ها یا هندسه را گویی چونان اموری مجزا و متمایز لحاظ می کند.

بررسی

یکی از قوی ترین اشکالات نظریه انسجام درباب صدق این است که ممکن است دستگاه های هماهنگ متعددی باشند که سازگاری یکسان و پیوندهای استلزامی دوسویه برابر و دامنه ای به اندازه کافی گسترده داشته باشند و در این صورت کار گزینش دستگاه برتر دشوارتر خواهد بود.⁽⁸⁾ هنگامی که دو مجموعه و دستگاه باورهای هماهنگ داریم چگونه می توان یکی از آنها را برگزید. این گزینش وقتی بسیار دشوار می شود که دو دستگاه چنان با هم ناسازگار و مغایر باشند که نتوان آنها را در دستگاهی بزرگ تر ادغام کرد. درصورت وجود دو دستگاه متعارض با هم آیا می توان هردو آنها را صادق پنداشت؟ بله درصورتی این دو دستگاه هماهنگ ولی متعارض با هم را می توان صادق دانست که هریک به جهانی کاملاً متفاوت با جهان دیگری متعلق باشند و مطلقا با یکدیگر ارتباطی نداشته باشند. در این صورت باید بپرسیم که ما واقعا در کدام جهان زندگی می کنیم یا کدامین دستگاه هماهنگ به جهان ما تعلق دارند؟ پیدا است که فقط یک از دستگاه ها در جهان کنونی ما صادق خواهند بود، نه هر دو دستگاه متعارض. ما نمی توانیم نتایج ذاتا هماهنگ هر دو دستگاه متعارض با هم را بپذیریم و هر دوی آنها را در جهانی واحد صادق بدانیم. اگر بخواهیم از پذیرش دستگاه های متفاوت ناسازگار با هم بپرهیزیم، باید روشی برای شناسایی دستگاه واقعی از دیگر دستگاه های ممکن داشته باشیم.

نظریه پردازان انسجام گویی در این جا چاره ای ندارند جز آن که نهایتا به تجربه و مشاهده روی آورند؛ زیرا مساله این نیست که کدام یک از دستگاه ها در حالت انتزاعی صادقند، بلکه می خواهیم بدانیم کدام یک از دستگاه های هماهنگ با جهانی که ما از آن آگاهیم و در آن زیست می کنیم، وفق می کنند.

اما آیا روی آوردن نظریه پردازان انسجام به تجربه و مشاهده مستلزم آن است که آنها به چیزی جز انسجام مثلاً به نظریه مطابقت با واقع چونان تعریفی قاطع و مشخص از صدق توسل جویند؟ گویی پاسخ مثبت است، زیرا از گفته های برخی از نظریه پردازان انسجام نیز چنین چیزی برداشت می شود؛ مثلاً برادلی، از حامیان مشهور نظریه انسجام، گفته است: «صدق باید صدق چیزی باشد و این چیز خودش صدق نیست.»⁽⁹⁾ بنابراین، به نظر می رسد که انسجام دیر یا زود ناچار است اعتبارش را از چیزی اساسی تر جز انسجام محض کسب کند. سخن برادلی معمولاً چنین تفسیر می شود؛⁽¹⁰⁾ اما خود وی هشدار می دهد که در این جا باید دقت کنیم تا دچار سوء تفسیر نشویم. او می گوید ما موجودات محدودی هستیم که باورها و آگاهی هایمان از جهان نیز ناقص و محدود است. ما نمی توانیم عملاً به کل واقعیت احاطه علمی بیابیم. از این رو، فقط احکام و باورهای اندکی درباره واقعیت مطلق صادقند. ناقص و محدود بودن اطلاعات و آگاهی های ما درباره واقعیت سبب می شود که از وضوح کافی برخوردار نباشند و درنتیجه ما نمی توانیم صدق یا کذب آنها را مستقیما با بررسی آنها مشخص کنیم. حتی نمی توانیم انسجام آنها را یا ناهماهنگی شان را با واقعیت به طور کامل دریابیم؛ واقعیتی که حقا فقط یک چیز است و در برابر ما است، اما ما نمی توانیم آن را آن چنان که هست ادراک کنیم. پس به جای این که صدق یا کذب آنها را با بررسی روابط درونی شان با کل واقعیت نشان دهیم، مستقیما احکام و باورهایمان را با بخش هایی از واقعیت مقایسه می کنیم. بنابراین می توان گفت برای اهداف جزئی، مطابقت با واقع معیاری ضروری است، با وجود این، انسجام همچنان ماهیت صدق خواهد بود.

ایدئالیست ها نیز می پذیرند که فقط یک واقعیت نهایی وجود دارد و آن واقعیت همان جهان مورد تجربه ما است که حقا هست. اما ممکن است ما دستگاه های هماهنگ جزئی و ناقصی داشته باشیم که ظاهرا با جهان مورد آگاهی محدود ما هماهنگ باشند. درصورت وجود دستگاه های متعدد، فقط باید آگاهی خود را از طریق اندیشه و تجربه بسط دهیم تا بدین سان بتوانیم دستگاه برتر را برگزینیم. به هر روی، بحث بر سر دستگاه های هماهنگ متعدد مربوط به همین جهان است نه جهان های خیالی. جهان واقعی برای حامی انسجام یا حامی نظریه مطابقت یا هر کسی دیگری یکی است و آن جهانی است که در آن زندگی می کنیم. اما آگاهی ها و باورهایمان از جهان که دستگاه های هماهنگ گوناگون را می سازند ممکن است به سبب محدودیت و نقص ظاهرا با یکدیگر متعارض باشند که در این صورت باید دستگاه برتر را با توجه به ویژگی هایی همچون سازگاری، سادگی، قدرت تبیین کنندگی، کارایی عملی بیش تر برگزینیم.

مخالفان انسجام بدین پاسخ خرسند نمی شوند و همچنان می پرسند آیا انسجام واقعا ماهیت صدق را نشان می دهد؛ یعنی آیا انسجام چیزی است که باورهای صادق را صادق می کند، حتی اگر ما از انسجام آنها آگاه نباشیم؟ اگر آگاهی کامل و قطعی از انسجام باورها با واقعیت و با مطلق عملاً امکان پذیر نیست و شناختهایمان پیوسته ناقص است، پس انسجام چگونه می تواند ماهیت صدق را نشان دهد و اصولاً دانستن این که باوری نهایتا با سایر باورها هماهنگ است یا نه چه تأثیری در صادق بودن یا نبودن آن دارد. ما می توانیم باور کنیم که فنجان روی میز است، زیرا می توانیم آن را ببینیم، و می توانیم در این باور خود صادق باشیم، خواه بدانیم که این باور نهایتا با مجموعه ای از باورهای دیگرمان هماهنگ است یا نه.

موافقان نظریه انسجام می گویند هر باوری نهایتا به انسجام می رسد، چون باورها و گزاره ها و قضایا پیوسته گرانبار از نظریه اند (theory-laden) و بنابراین گرانبار و سرشار از هماهنگی اند (coherence-laden). هیچ حقیقت و صدق و مستقل و مجزا وجود ندارد. صادق بودن و کاذب بودن فقط در متن و زمینه سایر باورها و آگاهی ها معنا می دهد. فنجان مثال مذکور فقط برحسب دستگاه بزرگ تری از باورها و حقایق به منزله فنجان درک می شود. بنابراین، چاره ای از زمینه گرایی (contextualism) نیست و صدق در جدول و شبکه سایر صدق ها و حقایق معنا می یابد. هیچ صدق و حقیقت اتمیک و مستقل و منفردی امکان پذیر نیست.

مخالفان نظریه انسجام ممکن است بگویند فقط باورها و احکام ما از جمله احکام ما درباره تجربه های اساسی و مشاهدتی وابسته به زمینه و متن و بافتند. اما خود تجربه های اساسی و بنیادین به طور بسیط و جدا از بافت و متن سایر باورها و تجربه ها دریافت می شوند و چونان پایه هایی مستقل برای باورهای هماهنگ روبنایی خواهند بود.

موافقان نظریه انسجام در پاسخ می گویند داده های حسی و تجربی و بسیط وجود ندارد. آگاهی های ما حتی آگاهی های حسی و تجربی محصول مشترک احساس و فاهمه است؛ به تعبیر کانتی، داده های حسی در بافت و زمینه مقولات ذهن درک می شوند و از این رو وابسته به متن اند و به همین سبب خطاناپذیری و اتمیک بودن داده های حسی افسانه ای بیش نیست. برادلی در این خصوص می گوید:

من نمی توانم باور کنم که ما می توانیم خود را از داده های غیرنسبی و رابطه ای مستقل کنیم. اما... هیچ واقعیت خاصی بی چون و چرا نیست. با هر واقعیت ادراک یا حافظه یک تفسیر تعدیل شده ای اساسا امکان پذیر است و بنابراین چنین واقعیتی برکنار از امکان خطا نیست.⁽¹¹⁾

خلاصه آن که از دیدگاه حامیان نظریه انسجام داده های تجربی و حسی نیز همواره با نوعی تفسیر و تعبیر همراهند و در متن همین تفسیر و تعبیرها است که معنا می یابند. اگر فرضا تجربه ای محض و بدون هیچ گونه تفسیر و تعبیری در کار باشد، به کار شناسایی و آگاهی های گزاره ای نمی آید، زیرا آگاهی های گزاره ای که با باورها و قضایا و گزاره ها و جملات، یقین ها و گمان ها و به طور کلی با احکام و زبان سروکار دارند و اموری صدق و کذب پذیرند، فقط با آگاهی هایی از سنخ خود تأیید یا ابطال می شوند؛ مثلاً اگر در مورد گزاره «فنجانی روی میز است» بپرسیم که شما چگونه این را می آزمایید، ممکن است پاسخ دهید که «چشمان خویش را می گشاییم و با دقت می نگریم و خواهیم دید» و اگر چیزی را که دیدیم، با گزاره مذکور مطابق باشد، این حکم و گزاره را صادق می دانیم؛ اما حامیان نظریه انسجام خواهند گفت شما در این پاسخ فرض گرفته اید که واقعیتی سخت و تردیدناپذیر مستقیما با حس تان مواجه شده است که اندیشه و باور باید خودش را با آن وفق دهد؛ درحالی که چنین نیست، زیرا چیزی را که شما واقعیت پنداشته اید درحقیقت حکم یا مجموعه احکام دیگر است و آنچه موجب اثبات و صحت می شود، انسجام حکم نخستین با این احکام است. در این جا عوامل بسیاری همچون، تجربه و تربیت و تعلیم قبلی شما و میزان به کارگیری توانایی های مفهوم پردازی تان در نحوه ادراکتان از فنجان و میز تأثیر می گذارد.

علت این که ادراک شما از واقعیت فنجان و میز سرشار از حکم است این است که بدون ذخیره ای از احکام و باورها و آگاهی های پیش زمینه نمی توان واقعیت مشاهده شده را به ترتیب به عنوان فنجان و میز بازشناسی کرد. آزمونی که درباره صدق حکم «فنجانی روی میز است» انجام می دهید، یا مقایسه ای که با واقعیت موجود می کنید، مقایسه حکم نخستین با احکام دیگر خواهد بود. نظریه انسجام در این موارد فقط آزمون یا معیار صدق نیست بلکه صدق را نیز معنا می کند؛ زیرا نشان می دهد که صدق حکم آزمون شده عبارت است از انسجام آن با احکام دیگر، نه با چیزی جز حکم.

باری، به خوبی پیداست که دلایل حامیان نظریه انسجام در تأیید مدعای خود بر مفروضات بسیاری درباره معنا واقعیت و اندیشه و حکم مبتنی است و تا حدی نیز از استدلال های غیرتجربی ریاضیات و منطق و تا حدی هم از نظریه معرفت آنان متأثر است.

مخالفان نظریه انسجام درباب صدق می گویند اندیشه های ایدئالیستی حامیان نظریه انسجام و کارورزیدگی برخی از آنان در ریاضیات و فیزیک نظری سبب شده است که آنان درپی اثبات کل معرفت چونان دستگاه فراگیری از گزاره های منطقا به هم مرتبط باشند. در چنین دستگاهی، معیار یا معنای صدق درواقع انسجام گزاره مورد نظر یا اعضای دیگر است. ریاضیات حتی از زمان افلاطون یکی از آرمان های فیلسوفان بوده است؛ دستگاه فلسفی لایب نیتز بر اصول ویژه ای مبتنی بوده که از نظر وی خصلت منطقی و ریاضی داشت. عنوان فرعی کتاب معروف اسپینوزا درباره اخلاق نیز «اثبات شده به ترتیب هندسی» است. این نمونه ها نشان می دهند که بسیاری از فیلسوفان باورهای پیشینی ریاضی یا منطقی را چونان سرمشقی برای باورهای دیگر می دانستند و مفهوم صدق در حوزه های منطقی و ریاضی را به حوزه های دیگر تعمیم می دادند. درحالی که گزاره های پیشینی از نوع گزاره های ریاضیات محض و منطق، برخلاف گزاره های تجربی و باورهای معمولی در زندگی روزمره اطلاعاتی درباره ویژگی های اشیای موجود در جهان نمی دهند، بلکه نتایج گوناگونی را به اثبات می رسانند که می توان از مجموعه خاصی از آگزیوم ها و قواعد ویژه ای باری عمل روی آنها استنتاج کرد.

در مورد صدق یک گزاره ریاضی هماهنگ با دیگر اعضای دستگاه های موجود یا احتمالی، حتی دستگاه های فرضی که درباره جهان نیستند، یا در مورد کذب آن گزاره به سبب ناهماهنگی با سایر اعضای دستگاه خود چندان اعتراضی نیست. اعتراض درباره تعمیم انسجام به سایر حوزه ها و باورها است. صدق یک گزاره تجربی مانند «فنجان روی میز است» براساس سازگاری آن با مجموعه باورهای معمولی ما درباره جهان، یا ابطال آن به سبب ناهماهنگی اش با سایر باورهای از پیش پذیرفته ما، با اثبات یا ابطال یک گزاره منطقی یا ریاضی فرق می کند؛ زیرا اثبات ها و ابطال های باورهای تجربی، برخلاف ابطال یا اثبات های ریاضی و منطقی، فقط بدین دلیل صورت می گیرد که ما فکر می کنیم قبلاً اثبات شده که مجموعه باورهای تجربی مان درباره جهان صادق است و اثبات های قبلی مستقل از اثبات جدید صورت می گیرد. انسجام یک حکم با حکم یا احکام دیگر فقط بدین دلیل آزمونی عملی برای صدق به شمار می آید که حکم یا احکام قبلی را مستقل از حکم مورد بررسی صادق دانسته ایم.

وانگهی، در گزاره های پیشینی ریاضی یا منطقی یا حتی فلسفی پیوند تنگاتنگی میان معنا و صدق است؛ یعنی از معنای واژه های به کار رفته در یک حکم یا باور می توان به صدق آن رسید. گزاره «دو دوتا نصف هشت است» یا «آنچه معلوم شده است نمی تواند کاذب باشد» یا «هر معلولی یک علت دارد» به دلیل واژه های بیانگر آنها صادقند؛ زیرا معنای واژه ها با یکدیگر ارتباط دارند و چنانند که این گزاره ها را صادق می کنند؛ اما صدق گزاره های پسینی و تجربی را از روی واژه های به کار رفته در آنها نمی توان به دست آورد. چنان که از روی معنای واژه های «دو» و «چهار» نمی توان فهمید که گزاره «من در صفحه چهارم نسخه تایپی دو اشتباه کرده ام» صادق است؛ درحالی که از معنای واژه های «دو» و «چهار» یا «هشت» می توان فهمید که گزاره «دو دوتا نصف هشت است» صادق است.

نکته دیگر این که انسجام حتی در ریاضیات نیز، از دیدگاه مخالفان انسجام، معیار صدق است نه معنای صدق. گزاره های ریاضی به دلیل معیار انسجام با یکدیگر صادقند. اما صدق به معنای انسجام نیست؛ زیرا وقتی می گوییم گزاره ای اعم از ریاضی، منطقی فلسفی یا تجربی صادق است منظورمان این است که آنچه گزاره مورد نظر بیان می کند یک حقیقت است؛ به طوری که می توانیم بگوییم اگر گزاره «×، Y است» صادق باشد، پس این یک حقیقت است که ×، Y است، خواه این گزاره ای ریاضی باشد، خواه تجربی. صادق بودن یک گزاره به معنای بیانگر امری واقعی و حقیقی بودن است.

باری، از مجموع این خرده گیری ها و پاسخ های آن برمی آید که دستیابی به معنا و معیاری خدشه ناپذیر برای صدق بسیار دشوار است و دست کم تاکنون توافقی همگانی بر سر معنا و معیاری واحد صورت نگرفته است. نظریه های گوناگون صدق از چنان کاستی ها و قوت هایی برخوردارند که فروگذاردن یکی و برگرفتن دیگری تقریبا ناشدنی است. نمی توان یکسره از توانمندی های نظریه ای درباب صدق به بهانه پاره ای از کاستی هایش دست شست. گویی این نظریه های گوناگون هریک در حوزه هایی از معرفت از کارایی بیشتری برخوردارند و بهره گیری از یک نظریه به ویژه در مواردی که نظریه دیگر از توان می افتد، کاری معقول بلکه ضروری است. به هر روی، این ضعف ها و قوت های متقابل نظریه های صدق مایه دلسردی و ناامیدی از دستیابی به معیار یا معنای صدق نیست، بلکه انگیزه ای است برای بازنگری ها و بازسازی های پیوسته آنها و برداشتن گام های فراخ تر به سوی حقیقت و صدق.

منابع و مآخذ

Lawrence, E. Johnson, Focusing on Truth, London and New York: Routledge, First Published 1992.

Ralphe C.S. Walker, The Coherence Theory of Truth, London and New York: Routledge, First Published 1989.

Frank Plampton Ramsey, On Truth, edited by Nicholas Rescher, London, Kluwer Academic Publisher, 1991.

Alan R. White, "Coherence Theory of Truth" in P. Edwards (ed.) The Encyclopedia of Philosophy, New York, Macmillan, 1976.

1. Brodley, F. H.; The Principles of Logic, London: Oxford University Press, Revised edition, 1883, P. 2.

2. Bradley, F. H.; Essays on Truth and Reality, Oxford: Clarendon, 1914, P. 233.

3. Joachim, H.H.; The Nature of Truth, Oxford: Clarendon, 1906, Section 2.

4. رجوع کنید به:

Rescher, N.; The Coherence Theory of Truth, Oxford: Clarendon, 1973.

5. رجوع کنید به:

Russell, B.; Philosophical Essays, Lodnon: Allen & Unwin, Revised edition, 1910.

6. Rescher, The Coherence Theory of Truth, 29-31.

7. Blanshard, B.; The Nature of Thought, 2 vols, Lodnon: Allen & Unwin, Vol. 2, P. 316.

8. رجوع کنید به:

White, A.R.; "Coherence Theory of Truth", in P. Edwards (ed.) The Encyclopedia of Philosophy, New York: Macmillan, Free Press, 1976.

Woozley, A.D.; Theory of Knowledge, London: Hutchinson, 1949.

9. Bradley, F. H.; Essays on Truth and Reality, P. 320.

10. رجوع کنید به مقاله:

Haack, S.; "Is it True What They Say About Tarski?", Philosophy 51, 1976, 323-36.

11. Bradley, Essays on Truth and Reality, 203-4.