ساختار اجتماعی مدینه در دوران رسول خدا صلی الله علیه و آله

بررسی های آغازین

جغرافیای تاریخی مدینه و نام های آن

موقعیت اقتصادی مدینه و اهمیت آن میان شمال و جنوب

 

اول: جغرافیای تاریخی مدینه و

نامهای آن

 

آن هنگام که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پس از افزایش آزار و اذیّت های قریش و ایستادگی و مقاومت آنان در برابر گسترش اسلام، تصمیم به هجرت گرفت، در این باره به یاران خود در مکه فرمود: جایگاه هجرت شما را دیدم؛ «اریت سبخة ذات نخل بین لابتین»(1)

و نیز فرمود: «در خواب دیدم از مکه به سرزمینی که در آن درختان خرما است، هجرت می کنم. در آغاز، تصوّر کردم که آن سرزمین، یمامه و یا هجر می باشد، لیکن پس از آن، متوجه شدم که آن، شهرِ یثرب است.»(2)

از آنچه گذشت، چنین برمی آید که مدینه با داشتن حرّه ها و نخلستان های فراوانش در میان عرب کهن، مشهور بوده است.(3) این شهر دارای ساکنانی بوده و پس از هجرت پایگاهی برای اسلام شد و از این رو بود که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نام آن را در میان برخی از شهرهای کشاورزی عرب یاد کرد.(4)

در آن زمان، مدینه یکی از شهرهای حجاز بود،(5) به طوری که برخی از جغرافی دانان عرب، آن را یکی از بخش های اساسی جزیرة العرب به شمار آورده و گفته اند: جزیرة العرب شامل مدینه، مکه، یمامه و یمن می باشد.(6) در شهر مدینه از دیرباز قبایل عرب؛ نظیر عمالیق(7) سکونت داشتند. سپس برخی از قبایل یهودی و عرب به آنجا آمده و ساکن شدند. هنگام ظهور اسلام، این قبایل به صورت قبایل بزرگی چون بنی قینقاع، بنی قریظه و بنی نضیر از یهود و اوس و خزرج از عرب شناخته می شدند.(8) نقشه موجود از مدینه در آن زمان، نشانگر آن است که مدینه جزیرة العرب، بر حاشیه غربی امتداد یافته از بخش دشت رئیسی جزیرة العرب واقع می باشد.(9) فاصله میان مدینه و ینبع که بر ساحل دریای سرخ واقع است، حدود 275 کیلومتر می باشد.(10) و نیز فاصله آن با مکه از جنوب، حدود 500 کیلومتر می باشد.

مدینه تقریباً بر درجه 40 طولی شرقی و 25 عرضی شمالی واقع گردیده است. ارتفاع این شهر از سطح دریا 639 متر می باشد.(11)

توپوگرافی مدینه نشان می دهد این شهر در سرزمینی هموار، که بخشی از آن را صحرا و بخش دیگر را کوهستان تشکیل می دهد، قرار گرفته است.(12) زمین آن بیشتر از شوره زار تشکیل شده است.(13) از بخش جنوبی مدینه، که ارتفاع بیشتری دارد، «عالیه»(14) و از قسمت شمالی آن «سافله» نام می برند.(15)

دهکده قبا از مهم ترین دهکده های عالیه به شمار آمده و در فاصله دو مایلی از مدینه و پیوسته به آن می باشد.(16)خانه های اوس و خزرج، پیش از اسلام در قبا قرار داشته است.(17) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و مهاجرینِ نخستین، پیش از آنکه به مدینه در جایگاه مسجد پیامبر فرود آیند، در قُبا سکنی گزیدند.

از مشهورترین کوه های مدینه «اُحُد» در شمال و «عیر» در جنوب غربی است.(18) و «سَلْع» (به فتح اول و سکون دوم)، کوهی است که در میانه مدینه قرار داشته و هم اکنون پیرامون آن مسکونی بوده؛ به طوری که این کوه در میانه خانه ها قرار گرفته است.(19) همچنین مدینه از سوی شرق و غرب به وسیله گدازه های آتشفشانی ـ که درنتیجه فعالیت های آتشفشانی در دوران های کهن صورت گرفته ـ پوشانیده شده است؛ زیرا مدینه در نزدیکی یکی از بزرگ ترین مراکز آتشفشانی در جزیرة العرب واقع گردیده است. این آتشفشان تا مدتها پیش از این، حدود سال 1266م. فعالیت داشته است.(20) باقی مانده گدازه های آتشفشانی در مدینه، به نام «لابتین مدینه» و یا «دو حرّه» معروف می باشد(21) که عبارتند از: حَرّه «واقم» در شرق و حرّه «وَبْره» در غرب.(22) در میان حرّه «وبره» سه تپه آتشفشانی وجود دارد که به نام «الجَماوات»(23) معروف است. ازاین رو، گفته شده که مدینه در میانه کمربندی از کوه ها واقع گردیده است.(24) مدینه دارای تعدادی درّه است که به هنگام باران و جریان سیل، به وسیله آنها آب به بخش هایی از شرق و جنوب این شهر منتقل می گردد.(25)

 

از مشهورترین درّه های یاد شده

عبارتند از:

 

وادی عقیق، در سمت غرب مدینه، که به سمت جنوب آن سرازیر می گردد.

وادی بطحان، که از وسط مدینه و خانه های آن عبور کرده و تا غرب و سپس شمال مدینه ـ پس از برخورد به دو وادی «مذینیب» و «رانوناء»(26) یا رانون(27) ـ امتداد می یابد و سپس در این مکان پس از شکافتن وادی «مهزور» ـ که در شرق عوالی واقع شده و حرّه شرقی تا عُرَیض(28) را در برگرفته است ـ در راه خود به سوی غرب مدینه و به شمال، با بطحان برخورد می نماید.(29)

وادی «قناة»، در شمال مدینه قرار دارد که آب آن از شرق سرازیر شده، سپس با آبهای وادی های یاد شده، در مکانی که به «الغابه»(30) معروف است، جمع می شوند.

فعالیت آتشفشانی در مدینه موجب شد که آب های زیرزمینی آن نگهداری شود و هدر نرود؛ به طوری که با حفر چاه های عمیق در هر نقطه، به آسانی به آب می رسیدند.(31) از این رو، در مدینه چاه هایی که به وسیله آنها نخلستان ها و کشتزارها را آبیاری می کردند، فراوان بود.(32)

 

برخی از این چاه ها عبارتند از:

 

چاه «أریس»، در غرب مسجد قبا.(33)

چاه «البُصّه»، (یا تَفْله) در جنوب بقیع.(34)

چاه «حاء»، در شمال مسجد پیامبر.(35)

چاه «بضاعه»، در شمال غربی مسجد نبوی.(36)

چاه «رومه»، در میانه عقیق از پایین آن در شمال. چاه رومه از آنِ مردی یهودی بود که آب آن را به مسلمانان می فروخت. گفته می شود عثمان بن عفان این چاه را خرید و در اختیار مسلمانان قرار داد.(37)

عوامل طبیعی یاد شده؛ یعنی فراوانی آب و حاصل خیزی خاک آتشفشان در مدینه، موجب شد که این شهر از نظر کشاورزی در مقام نخست قرار گیرد و دربرابر آن، مکه شهری تجارتی به شمار می آمد.(38)

مدینه دارای آب و هوای بیابانی شدیدی است و از این رو است که پیامبرخدا صلی الله علیه و آله فرمان داد: هرگاه شبی سرد و همراه با ریزش باران بود، مؤذن ندا دهد:

«أَلا صَلُّوا فِی الرِّحالِ»؛ «ای مردم، در خانه های خویش نماز به پا دارید.»

و نیز همواره می فرمود:

«مَنْ صَبَرَ عَلی اوار الْمَدِینَةِ وَ حَرّها کُنْتُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ شَفِیعاً شَهِیداً».

«هرکس بر گرمای مدینه و شدت آن پایداری کند، در روز قیامت بر او شفیع و گواه می باشم.»

همچنین در این باره از حضرتش روایت شده که فرمود:

«إِذَا اشْتَدَّ الْحَرُّ فَأَبْرِدُوا بِالصَّلاةِ».(39)

«در صورتی که شدّت گرما فزونی یافت، می توانید از شرکت در نماز جماعت خودداری کنید.»

بارش باران در مدینه، دارای وقت معین و یا زمان های نزدیک به هم نیست. ازاین رو، مدینه، گاه سالها در معرض خشکی و قحطی قرار می گرفت(40) و گاه در معرض سیل های خروشان بود؛ به طوری که سیل، چهارپایان، کشتزارها و راه ها را از میان می برد.(41)

 

نامهای مدینه

 

نام اسلامی سرزمین هجرتِ مسلمانان، همان مدینه و یا مدینة الرسول صلی الله علیه و آله است که این نام جایگزین نام پیشین آن، یثرب می باشد.(42)

نام مدینه از تمدّن، هم وزن توطن [ جایگزینی و مسکن گزیدن ] گرفته شده و در اصل، این نام به هر شهر بزرگی اطلاق می گردد. اما این نام به صورت «علم» بر مدینه منوره درآمد.(43) و نیز گفته شده است: مدینه به معنای تسلیم و سر فرود آوردن است؛ زیرا پادشاه در شهرها زندگی کرده و مردم از او اطاعت و پیروی می کنند و یا اینکه پروردگار متعال در آن اطاعت می گردد و یا اینکه رسول اللّه صلی الله علیه و آله در آن سکونت گزید و تمامی ملیت ها از او اطاعت و پیروی کردند.(44) و نیز می گویند: این شهر با این نام، در دوران کهن و پیش از اسلام نیز معروف بوده است و این لفظ از کلمه مدینتا [Medinte]و یا مدینتو [Medinto] در زبان آرامی گرفته شده است که خود به معنای مدینه در زبان عربی می باشد.(45)

همچنین ممکن است مدینه پیش از هجرت به نام «مدینه یثرب» معروف بوده و سپس برای اختصار آن را مدینتا؛ یعنی مدینه نامیده باشند.(46) به ویژه هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به سرزمین هجرت مسلمانان آگاهی یافت، فرمود: «أنّها مدینة یثرب»؛(47) «آن، شهر یثرب است.» و پس از هجرت، هیچ گاه از آن به نام یثرب یاد نکرده و تنها به مدینه(48) و یا مدینة الرسول(49) اکتفا نمودند. اما درباره نام یثرب؛ تاریخ نگاران مسلمان نام یثرب را به یثرب بن هذیل بن ارم که برای نخستین بار پس از پراکنده شدن قوم عاد،(50) به همراه قوم خویش در جایگاه مدینه فرود آمدند، نسبت می دهند و نیز گفته شده که یثرب، به یثرب بن قانیة بن مهلائیل بن ارم بن عبیل بن عوص بن ارم بن سام بن نوح، نسبت داده شده است.(51) نامبرده از عمالیق(52) است و آنان همواره نام های خودشان را بر محل فرود آمدنشان می گذاشتند.(53)

از آنچه که گفته شد، چنین بر می آید که نام این شهر از دیرباز یثرب بوده است. گفته می شود: سنگ نبشته ای در وادی عقیق یافت شده که ابن زباله متن آن را آورده است. بخشی از آن چنین است: «أنا عبداللّه رسول اللّه سلیمان بن داوود إلی أهل یثرب»؛(54) «من عبداللّه فرستاده پروردگار، سلیمان بن داوود، به سوی مردم یثرب هستم.»

برخی از پژوهشگران تاریخ عقیده دارند کهن ترین نسخه ای که در آن اشاره به یثرب گردیده، نوشته ای است که از پادشاه نبونید [Nebonoid] (556 ـ 539 پیش از میلاد) برجای مانده است. او در این نامه از ورود خود به این شهر یاد کرده است.(55) بطلیموس [Ptolemy] در کتاب جغرافیای خود و نیز استیفانوس بیزانسی [Stephenus Bysentinus] از این شهر به نام یثربا (56)[Jethrippe] یاد کرده اند.

همان طور که اشاره شد، بخش جنوبیِ مدینه به عالیه و قبا معروف بوده و این خود نشان دهنده آن است که نام یثرب بر تمام قسمت های مدینه اطلاق نمی گردیده است. بیشتر تاریخ نگاران مدینه این مطلب را مورد توجه خویش قرار داده و گفته اند که یثرب نام بخشی از مدینة الرسول صلی الله علیه و آله بوده است و اینکه در بعضی از جاها این نام بر تمامی شهر عنوان شده است، از باب عنوان نام برخی بر همه می باشد.

یثرب، پیش از سکونت اوس و خزرج در آن، امّ القرای مدینه به شمار می رفت و اغلب، یهودیانی که بر عمالیق فرود آمده بودند، در آنجا زندگی می کردند.(57) مطری اشاره می کند که ناحیه یثرب تا دوران او، به همین نام معروف بوده است و در آن نخلستان های فراوانی ـ که از آنِ مردم مدینه و نیز وقف فقرا و مستمندان و... بوده ـ قرار داشته است.(58) او موقعیت یثرب را چنین توصیف کرده است:

غرب جایگاه شهادت ابوعماره حمزة بن عبدالمطلب علیه السلام عموی پیامبرخدا صلی الله علیه و آله و شرق جایگاهی معروف به «البرکه» ـ گذرگاه چشمه ازرق (عین الأزرق) ـ که در آن کاروان شامیان به هنگام ورود و خروج خود به این شهر سکونت اختیار می کنند و حاجیان نام «عیون حمزه» یا چشمه های حمزه را بر آن نهاده اند.(59)

همچنین در مورد موقعیت یثرب گفته شده است که آن، میان یک از طرف از قنات تا یک طرف از جَرْف و میان نخلستانی که بدان بَرْنی گفته می شود تا زباله بوده است.(60)

این موقعیتِ یثرب با موقعیتی که پیش از این گفته شد مغایرتی ندارد؛ زیرا یثرب در بخش هایی از غرب شهادتگاه حضرت حمزه علیه السلام تا جایگاه جمع شدن سیلاب ها در رومه،(61) محدود بوده است.

گفتنی است پیامبرخدا صلی الله علیه و آله هنگامی که تصمیم گرفتند از قُبا به جایگاه مسجد خویش حرکت نمایند، فرمودند: به من فرمان داده شد به سوی دهکده ای حرکت کنم که تمامی دهکده ها را به سوی خود می کشاند و بدان یثرب گویند که همان مدینه است.(62)

این بدان معناست که جایگاه امروزی مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و پیرامون آن نیز به نام یثرب شناخته می شده است.(63) همچنین برخی از تاریخ نگاران مدینه اشاره کرده اند که تعدادی از زرگران یهودی در یثرب زندگی می کرده اند.(64) لیکن برخی از آنان در این باره میان یثرب و زُهْره(65) تردید دارند. این گروه(66) معتقدند که زرگران در زهره ـ که بزرگ ترین دهکده مدینه به شمار می آمده ـ بوده اند.

برای مرتبط ساختن روایات گذشته می توانیم فرض کنیم که مراد از یثرب تمامی بخش جنوبی مدینه که زهره نیز در میان آن می باشد، به همراه منطقه مسجد پیامبر که پیرامون آن قرار داشته، بوده است؛ با علم به اینکه این نامگذاری تنها بر شمال غربی مدینه اطلاق می گردیده است، سپس تمامی بخش های شرقی یثرب در جنوب ـ بر پایه اطلاق اسم بعض بر کل ـ بدان نام شناخته شد.

 

دوم: اهمیت اقتصادی مدینه میان

شمال و جنوب

 

مدینه شهری کهن است و از دیرباز، مردم در آن سکونت داشته اند(67) که اغلب تاریخ نگاران مدینه در این باره تأکید داشته اند. آنان در کتاب های خود، درگیری و رقابت های میان ساکنان عرب و همسایگان یهودیِ آنان در دوران های قدیم و جریان آن تا پیش از اسلام را جمع آوری کرده اند.(68)

یثرب علاوه بر آنکه دشتی حاصل خیز در میان بیابانی شوره زار بوده، از مراکز کشاورزی نیز به شمار می آمده و خود بر سر راه عبور کاروان های بازرگانی ـ که به تجارت انواع عطرها میان یمن و شام می پرداختند ـ قرار داشته است.(69) این موقعیت، یثرب را در برابر نیروهای رقیب، که بدان نظر دوخته بودند، قرار داده بود و این جریان خود عاملی بود که ریشه های دشمنی را در دل ها به وجود آورده و نیز از سویی به جنگ های میان عرب ها و یهودیان و میان عرب های اوس و خزرج دامن زد.

درنتیجه آن موقعیت سیاسی، ملاحظه می کنیم که مدینه اندکی پیش از اسلام به مرکز مهمی از نظر اقتصادی تبدیل شده و در زمینه های بازرگانی و صنعت، پیشرفت هایی نموده بود. بدین ترتیب، این شهر توقف گاه مهمی شده بود برای بازرگانانی که از حجاز و یمن به سوی شام و شرق می آمدند.(70)

مدینه به رشد و ترقّیِ تجارت خارجیِ خود محدود نبود، بلکه تجارت داخلی آن نیز فعال و شکوفا بود که فراوانی بازارها و تجارتخانه های آن گواه بر این موضوع است.(71) در این زمینه، ساکنان مدینه داد و ستد فراوانی میان خود و نیز با میهمانانشان داشتند.(72)

براساس آنچه اشاره شد، یکی از بهترین فعالیت های بازرگانی مدینه این بوده که بازرگانان شامی و دیگر بازرگانان به مدینه وارد گردیده و کالاهای تجارتی خود را به فروش می رساندند.(73) و نیز بازرگانان مدینه، کالاهای خود را در کاروانهایی به شام حرکت داده، در ازای آن، پارچه های گوناگون را به مدینه وارد می کردند.(74)

در آن هنگام، آهنگری و زرگری، از مشهورترین صنایع مدینه به شمار می رفت(75) و در کنار آن برخی صنایع سبک، به ویژه صنایعی که بر فرآورده های درختان نخل تکیه داشت، دیده می شد.(76) از آنچه که گذشت چنین برمی آید مدینه شایستگی آن را داشت که پیامبرخدا صلی الله علیه و آله این شهر را به عنوان پایتخت اسلام برگزیند و نمایندگان و سریّه های پیروزمند خود را از آنجا به جای های دیگر گسیل نماید. این شایستگی درنتیجه موقعیت حساس و ویژه این شهر و شهرت بین المللی آن در میان شمال و جنوب ـ به عنوان ایستگاه مهم بازرگانی میان شام و یمن ـ بود.

افزون بر آن، مدینه موقعیت طبیعی بسیار خوبی داشت. زمین حاصل خیز و آب فراوان و نیز مهاجرت ملّیت هایی که هریک موجب تکامل و پیشرفت و برابری فردی در آنجا شده بود؛ زیرا یهودیان در آن زمان، اهل کتاب و پیروان رسالت آن هنگام بوده و اوس و خزرج(77) نیز که از مردم یمن بودند، خود مردمی متمدّن و پیشرفته به شمار می آمدند.

با اینکه یهودیان از نظر عقیده تأثیر چندانی بر اوس و خزرج نداشتند، لیکن با تأثیر آنان بود که اوس و خزرج به اندیشه ظهور پیامبری جدید ایمان آوردند و خود نیز اهل کتاب دانش به شمار می آمدند.(78)

اوس و خزرج ایمان خود نسبت به ظهور پیامبری جدید را هنگامی که گروهی از آنان در موسم حج با رسول اللّه صلی الله علیه و آله برخورد نمودند، ظاهر ساختند.(79) در آن هنگام پیامبر صلی الله علیه و آله خود را بر قبایل عرضه نمود و از آنان نسبت به قبول دین اسلام و پشتیبانی از خود، یاری طلبید.(80) این گروه پس از ملاقات با پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که او را تأیید و تصدیق کرده و به او ایمان آورده بودند، به سرزمین خود بازگشتند.(81) هنگامی که به میان قوم خود آمدند، از ملاقات خود با پیامبرخدا صلی الله علیه و آله سخن گفته و آنان را به اسلام دعوت کردند تا اینکه اسلام در میان آنان گسترش یافت.(82) برخورد آنان با رسول اللّه صلی الله علیه و آله در موسم حج هر سال، همچنان ادامه داشت تا اینکه در موسم سوم، هفتاد و سه نفر مرد و دو نفر زن در عقبه با آن حضرت ملاقات کرده و با او پیمان بستند که چنانچه رسول اللّه صلی الله علیه و آله به سوی آنان هجرت کند و قدم در مدینه بگذارد، آنان همانگونه که از زنان و فرزندانشان حفاظت می کنند، از ایشان نیز حفاظت خواهند کرد.(83)

زمان زیادی از این پیمان نگذشته بود که پیامبر صلی الله علیه و آله به یاران خویش اجازه هجرت به مدینه را داد و خود در انتظار فرمان خروج از مکه ماند.(84) در آن هنگام، نخستین گروه از مهاجران، بیشتر بر قبیله بنی عمرو بن عوف در قبا(85) فرود آمدند. از این پس بود که هجرت مسلمانان از مکه به مدینه آغاز شد و سپس رسول اللّه صلی الله علیه و آله در یک حرکت سخت و دشوار و تحمّل اذیت های فراوان، به تنهایی و دور از خانواده، هجرت خویش را به سوی مدینه آغاز کردند و در قبا مورد استقبال اوس و خزرج قرار گرفتند. مسلمانان مدینه که از این پس نام انصار بر آنها نهاده شد، پیش از پیامبرخدا صلی الله علیه و آله ، از دیگر مهاجران به گرمی استقبال کرده بودند.(86)

ورود پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه در روز دوشنبه دوازدهم ماه ربیع الاول(87) مصادف با بیست و چهارم ماه سپتامبر سال ششصد و بیست و دو پس از میلاد بود.(88) و (89)

پیامبرخدا صلی الله علیه و آله پس از استقرار در مدینه و بنای مسجد خویش، در اولین گام، نظامنامه شهر مدینه را تنظیم کرد. ایشان در این راستا اساسنامه ای را میان مهاجرین و مردم مدینه و نیز یهودیان ساکن در آن شهر، به صورت متن مکتوبی درآوردند و همه مسلمانان و یهودیانی که در آن عهدنامه، از ایشان نام برده شده، محتوای آن را پذیرفتند. در این متن مکتوب تأکید گردیده بود که مسلمانان دین خود و یهودیان نیز دین خود را خواهند داشت. بر پایه این نظامنامه، دین یهودیان رسمیت یافت و اموال آنان محترم شمرده شد و در برابر، شرط هایی نیز برای آنان مقرّر گردید.(90) این نظامنامه اوّلین گامی بود که تمامی شهروندان و ساکنان مدینه را گردهم آورد که این حرکت، به دنبال همبستگی عمومی در زیر لوا و فرماندهی یگانه و سیاستی واحد بود.(91)

سپس رسول اللّه صلی الله علیه و آله با تأیید پروردگار متعال، دید که بهترین گام برای گسترش و نشان دادن قدرت اسلام در مدینه و نیز بالا بردن معنویات مسلمانان در میان قبایل، روی آوردن به سریه ها است. در این راستا، برخی سریّه ها را به سوی کاروان های قریش که از شام به حرکت درآمده بودند، گسیل داشت و در این میان با برخی از قبایل ساکن در پیرامون مدینه نیز پیمان هایی منعقد ساخت تا از او پشتیبانی کنند.(92)

این نقشه حکیمانه با دقت به مرحله اجرا درآمد و با توجه به تعداد اندک مسلمانان در آن زمان، پیروزی چشمگیری را نصیب آنان ساخت.(93)

این گام تأثیر فراوانی در افزایش تعداد مهاجران به مدینه گذاشت. با پیروزی های پی در پی مسلمانان و نیز فتح مکه از سوی پیامبرخدا صلی الله علیه و آله ، سال نهم هجری به سال وفود یا سال ورود نمایندگان قبایل گوناگون در سرتاسر جزیرة العرب به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله معروف گردید. در این سال نمایندگان مختلف از قبایل گوناگون، به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله رسیده، ضمن اعلام مسلمان شدن خویش، فرمانبرداری و اطاعت خود را از مسلمانان اعلام می داشتند.(94) و نیز تعداد بی شماری از قبایل گوناگون عرب به مدینه آمده و خواستار هجرت در کنار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و شرکت در جهاد با وی بودند. سپس بخش های ویژه ای به عنوان محله های خاص در اختیار آنان قرار داده شد.(95)

 

پی نوشت ها:

 

مسئله تولیت و سر پرستی حرمین شریفین شاهکار مطالبات رادیو و تلویزیون و مطبوعات ایران بود و این بی مبالاتی و آلودگی های مکه و مدینه را دلیل می آوردند که آل سعود لیاقت اداره حرمین را ندارند و در نتیجه آل سعود احساس کردند که اگر برای رفاه حال زائران حرم مکه و مدینه و مراسم حج اقدام عاجلی نکنند اساس سلطنت و حکومت آنها در مخاطره است زیرا ادلّه گویندگان راد یو و تلویزیون و مطبوعات بقدری روشن و آگاه کننده بود مکه جای هیچ شبهه نبود که آل سعود لیاقت اداره حرمین و حج را ندارند لذا در اوائل انقلاب وقتی ملک خالد مرد و نوبت به ملک فهد رسید دست به کار شد

لیکن بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و رو در رو شدن آن با آمریکا و اذنابش و طرح برخی مسائل جهان اسلام و حرمین شریفین، که می بینی و ضع و اوضاع این زمان و تغییراتی که در مکه و منی و عرفات و مدینه انجام گرفت هیج قابل قیاس با تمام دوران حکومت آل سعود نیست، اتو بان مکه به مدینه فاصله نه ساعت مسیر قدیمی را با 5/4 تا 5 ساعت طی می کند و ماشین های کولر دار زوّار را جابجا می کنند در منی و عرفات توالت های ثابت بقدر نیاز و آب کافی بکار گرفته شده ووسائل امکمانات دیگر از قبیل منازل نوساز و توالت های مختلف و تمیز و دستگاه تهویه مطلوب در مکه و مدینه و حرم شریف بسیار ساخته شده مثلا در مدینه و اطراف حرام پیامبر 19 توالت زیر زمین هرکدام چهارطبقه با پله های برقی و آب و حمام کافی از مراجعین مجانی پذیرائی می کند که قبل از آن حتی یک توالت با امکانات کافی نبود.